PRAWO SPADKOWE

I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

$ 155. Pojęcie dziedziczenia i prawa spadkowego

Prawo spadkowe – ogół norm prawnych, regulujących dziedziczenie

Succesio – dziedziczenie,

przechodzenie rzeczy i zobowiązań zmarłego spadkodawcy na dziedziców,

per universitatem czyli majątek przechodził w całości, a nie każda rzecz z osobna

Hereditas – inaczej bona, spadek

- traktowany całościowo jako rzecz niematerialna

- składał się z

- rzeczy materialnych (nie musiały być częścią spadku)

- wierzytelności oraz długów zmarłego (z wyjątkiem kar prywatnych)

- uprawnienia ściśle osobiste są niedziedziczne,

np. służebności osobiste, uczestnictwo w spółce

Funkcja

- zapobieganie przed rozproszeniem majątku zmarłego

- zabezpieczenie zaspokojenia wierzycieli zmarłego

- wynagrodzenia krewnych, przyjaciół i służby zmarłego

- awans majątkowy i społeczny dziedziców

$ 156. Rozwój historyczny

Hereditas – spadek i dziedziczenie według ius civile

- zasady ustalone w Ustawie XII Tablic, przetrwały aż do Justyniana

Bonorum possesio – spadek i dziedziczenie według prawa pretorskiego

- trzeba się o nie ubiegać u pretora

- bonorum possesor nie był dziedzicem,

ale w praktyce korzystał z ochrony przysługującej dziedzicom

- po 1 roku stawał się pełnoprawnym właścicielem spadku

- w celu wspomagania prawa cywilnego

- pretor przyznawał posiadanie spadku na czas sporu spadkowego

(bonorum possesio w znaczeniu pierwotnym)

prawdopodobnemu dziedzicowi cywilnemu

- w celu uzupełniania prawa cywilnego

- Ustawa XII Tablic nakładała rygorystyczne wymogi dla dziedziców,

zdarzały się wręcz spadki bezdziedziczne

- niekorzystne bo niezaspokojeni wierzyciele, bezpańscy niewolnicy, rzeczy niczyje

- pretor udzielał bonorum possesio dziedzicom,

którzy z przyczyn formalnych utracili prawo do spadku

i innym osobom wymagającym uwzględnienia,

np. zapisanym w nieformalnym testamencie

- prawo poklasyczne – różnica między hereditas i bonorum possesio zanika

- Justynian – ujednolicił prawo spadkowe

II. POWOŁANIE DO SPADKU

$ 157. Dziedziczenie testamentowe

Powołanie do spadku wynikało z woli spadkodawcy, wyrażonej w testamencie

Testament

- jednostronna czynność prawna, bez udziału osób trzecich

- wyraża ostatnią wolę testatora, odwołalna aż do śmierci, skuteczna po śmierci

- musiało być ustanowienie dziedzica

- testament miał pierwszeństwo nad dziedziczeniem ab intestato,

dotyczyło to nawet nie rozdysponowanej w testamencie części majątku

- forma

- dawne prawo

- testamentum calatis comitiis – w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym

- testamentum in procinctu – w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem

- prawo klasyczne

- testamentum per eas et libram – testament mancypacyjny

- akt prywatne, mógł być dokonany w każdej chwili

- w obecności 5 świadków (obywateli) + osoby trzymającej wagę

- testator mancypował majątek zaufanemu powiernikowi,

dając ustne polecenie co do jego rozdzielenia po śmierci testatora

- później testament zaczęto spisywać na tabliczkach woskowych,

przekazywanych powiernikowi w trakcie mancypacji

- testament prawa pretorskiego – w celu pominięcia uciążliwej formy mancipatio

- testament na piśmie z pieczęciami 7 świadków,

z tradycji mancypacyjnej: 5 świadków + trzymający wagę + powiernik

- pretor udzieli bonorum possesio każdemu, kto będzie w nim wymieniony

- prawo poklasyczne

- testamentum apud acta conditum – wpisany do akt sądowych albo gminnych

- testamentum principi oblatum – złożony u cesarza

- testamentum per holographam scripturam –

spisany własnoręcznie i podpisany przez testatora

- bez konieczności pieczęci świadków

- nowoczesna forma, wprowadzona w V ne

- testamentum militis – testament żołnierza,

mógł być sporządzony w jakiejkolwiek formie, ustnej bądź pisemnej

- ustanowienie dziedzica – fundament testamentu

- forma

- dawne prawo – umieszczane na początku testamentu,

określona formułka słowna, np. „Titus niech będzie dziedzicem”

- prawo klasyczne - umieszczane na początku testamentu,

jakiekolwiek słowa dające do zrozumienia kto ma być dziedzicem

- prawo poklasyczne – dowolna kolejność i sformułowanie

- mógł powołać 1 dziedzica

- mógł powołać więcej dziedziców

- przyznawał im określony udział w spadku wyrażony w uncjach,

przy założeniu że cały spadek składa się z 12 uncji

- przyznawał im konkretne rzeczy, np. nieruchomości,

było to sprzeczne z zasadą per universitatem,

w wyniku życzliwej interpretacji

wartość testowanych przedmiotów wyrażano w uncjach

- jeśli nie dokonał wyraźnego podziału, spadek dzielony był po równo

- mógł powołać dziedzica warunkowego

- otrzymywał spadek, jeśli złożył zobowiązanie stypulacyjne,

że zwróci go jeśli nie dotrzyma określonego warunku,

np. nie wyzwoli danego niewolnika

- mógł powołać dziedzica podstawionego

- substitutio vulgaris – podstawienie pospolite

- ustanawiano substytucję

na wypadek gdyby dziedzic nie mógł albo nie chciał przyjąć spadku

np. „Titus niech będzie dziedzicem.

Jeżeli Titus nie będzie, niech dziedzicem będzie Maevius”

- substitutio pupilaris – podstawienie pupilarne

- ojciec ustanawiał dziedzicem niedojrzałe dziecko

- mógł zdecydować kto będzie jego dziedzicem,

jeśli zmarłoby przed osiągnięciem dojrzałości

- substitio pupilaris traci moc po osiągnięciu dojrzałości przez dziecko

- substitutio quasi pupilaris – j.w., dotyczyło chorych umysłowo

- traciło moc po wyzdrowieniu chorego

- dalsze postanowienia

- wydziedziczenia ($. 159)

- legaty ($. 162)

- wyzwolenie niewolników

- powołanie opiekunów dla niedojrzałych i kobiet

- inne polecenia

- warunki skuteczności

- testamentum factio activa – zdolność do sporządzenia testamentu

- obywatel rzymski, sui iuris, wolny

- pełna zdolność do czynności prawnych

- później także

- Latyni

- peregryni posiadający commercium

- osoby alieni iuris wyposażone w peculium castrense albo quasi…

- kobiety sui iuris

- testamentum factio passiva – zdolność do dziedziczenia z testamentu

- osoby mające pełną zdolność prawną, sui iuris

- osoby alieni iuris

- ale spadek przypadał pater familiae

- niewolnicy

- ale spadek przypadał panu

- niewolnicy testatora

- w połączeniu z wyzwoleniem

- często zapisywano im spadek zadłużony, którego nikt inny nie chciał przyjąć,

niewolnik był tu dziedzicem koniecznym więc musiał

- testament nieważny

- przez osobę pozbawioną testamentum factio activa

- niewłaściwa forma

- niewłaściwe ustanowienie dziedzica

- testator ulega capitis deminutio (po sporządzeniu testamentu)

- wszyscy dziedzice odrzucają spadek (testament ważny, ale bezskuteczny)

- sporządzenie nowego testamentu

- świadome zniszczenie albo uszkodzenie testamentu pisanego

- w ius civile nie ma znaczenia, utrudnia tylko dowodzenie

- w prawie pretorskim ma znaczenie,

bo opieczętowany dokument trzeba pokazać pretorowi

- Justynian – odwołanie testamentu bez sporządzania nowego,

po 10 latach, w obecności 3 świadków

- kodycyl – zwykły list zawierający dyspozycje pośmiertne

- nie można ustanawiać dziedzica

- nie można wydziedziczyć

- wszystkie inne funkcje testamentu dozwolone, np. wyzwolenie niewolnika

- kodycyl musiał być potwierdzony w testamencie,

z wyjątkiem kodycyli z dyspozycją fideikomisu

- funkcja

- swoboda w dysponowaniu swoim majątkiem post mortem

- dążenie do utrzymania majątku familijnego w rękach 1 osoby

- testament powszechny wśród patrycjuszy,

jego sporządzenie stanowiło moralny obowiązek

$ 158. Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie po osobie, która nie pozostawiła ważnego testamentu

- testament powszechny wśród arystokracji i patrycjatu

- proletariusze częściej ab intestato

- w okresie poklasycznym regres gospodarczy, testament tracił na znaczeniu

Ab intestato według Ustawy XII Tablic – system agnacyjny

- sui heredes – osoby wolne, podlegające władzy ojcowskiej testatora,

z chwilą jego śmierci stawały się sui iuris

- żona cum manu

- synowie (bez emancypowanych)

- córki (bez wydanych za mąż cum manu)

- dzieci adoptowane

- zstępni zmarłych synów (wnuki), jeśli pozostawali pod władzą testatora

- podział spadku

- in capita – według głów, np. żona cum manu 1/3, syn 1/3, córka 1/3

- in stirpes – według szczepów, np. żona cum manu 1/3, córka 1/3,

wnuk 1/6, wnuczka 1/6 (dzieci zmarłego syna)

- proximi agnati – najbliżsi agnaci, przy braku sui heredes

- matka cum manu, bracia, siostry

- stryjowie

- bracia stryjeczni

- podział spadku

- in capita, np. matka 1/3, brat 1/3, siostra 1/3

- w przypadku ich braku, dzielą się in capita stryjowie itd.

- gentiles – dalsi krewni, noszący to samo nazwisko, przy braku proximi agnati

- wyłączeni z dziedziczenia

- dzieci po utracie więzi agnacyjnej

- siostry stryjeczne

- wszyscy krewni w linii żeńskiej

Ab intestato według prawa pretorskiego – system kognacyjno-agnacyjny

- pretorowie usuwali niedogodności dziedziczenia z Ustawy XII Tablic

- powoływali do dziedziczenia bonorum possesio

- unde liberi – potomkowie spadkodawcy

- sui heredes

- emencypowani synowie

- córki wydane za mąż cum manu

- unde legitimi – pozostali dziedzice agnacyjni, przy braku unde liberi

- proximi agnati

- gentiles

- unde cognati – dziedzice kognacyjni, nowość prawa pretorskiego

- do 6 pokolenia

- bliżsi stopniem wykluczali dalszych

- podział spadku in capita

- unde vir et uxor – żona sine manu, uprawniona do dziedziczenia jako ostatnia

Ab intestato według Nowel Justyniana – system kognacyjny

- zstępni – inaczej descendenci,

dzieci, wnuki itd., podział spadku jak sui heredes

- wstępni – inaczej ascendenci,

rodzice, dziadkowie, rodzeństwo rodzone (wspólny ojciec i matka) oraz ich dzieci

- rodzeństwo przyrodnie (wspólny jeden z rodziców) oraz ich dzieci

- dalsi krewni boczni – bez ograniczeń,

bliżsi stopniem wykluczali dalszych, podział spadku in capita

- w o wiele gorszej sytuacji znalazła się żona,

wcześniej żona cum manu dziedziczyła na równi z dziećmi

- jedynie wdowa pozostawiona bez środków do życia

otrzymywała prawo do 1/4 spadku

Spadek bezdziedziczny – uregulowanie z okresu cesarstwa

- przepadał państwu

- po duchownym przepadał kościołowi

- po żołnierzu przepadał jednostce wojskowej

$ 159. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Na mocy prawa powoływano do spadku osoby najbliższe wbrew odmiennej woli testatora

- dziedziczenie testamentowe było wyrazem wolnej woli jednostki

- dziedziczenie beztestamentowe chroniło zbiorowe interesy rodziny

- dziedziczenie przeciwtestamentowe było kompromisem pomiędzy poprzednimi metodami

Ochrona przed pominięciem – dawne ius civile

- pater famlias w testamencie musiał się określić co do dziedziców sui heredes

- mógł powołać do spadku

- mógł wydziedziczyć, nie musiał podawać przyczyny

- ale nie mógł pominąć (nie umieścić wzmianki o którymkolwiek z nich w testamencie)

- musiał się określić nawet do ewentualnych przyszłych sui heres,

np. pogrobowca (syn urodzony po jego śmierci)

- jeśli pominął

- syna albo przyszłego sui heres – testament upadał, dziedziczenie ab intestato

- innych sui heres – pominięty dopuszczony do dziedziczenia

Querella inofficiosi testamenti – skarga dziedzica koniecznego

o obalenie niegodziwego testamentu

- testament formalnie poprawny, ale krzywdzący najbliższego członka rodziny

- mogła być wniesiona przez 5 lat

- osoby uprawnione, musiały być bezpośrednimi dziedzicami ab intestato

- zstępni

- rodzice

- rodzeństwo, mające wspólnego ojca z testatorem

- musiały być pokrzywdzone bez określonego powodu, co stwierdzał sąd

- nie otrzymały przynajmniej pars legitima,

1/4 tego co by dostały dziedzicząc ab intestato

- jeśli skarga przyjęta – testament upadał, skarżący dziedzic dostawał swoją część ab intestato

III. NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI

$ 160. Nabycie spadku

Ipso iure – z mocy prawa

- sui heredes, zwani też dziedzicami koniecznymi

- nie potrzebne dodatkowe czynności

- mogli zrzec się spadku, jeśli był nazbyt obciążony długiem,

wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku

- nie mógł się zrzec niewolnik wyzwolony i powołany do dziedziczenia

Aditio hereditas – oświadczenie woli

- extranei heredes – dziedzice zewnętrzni, nie podlegający władzy testatora

- na żądanie wierzycieli pretor dawał 100 dni na zastanowienie,

po upływie wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku

- cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku,

składane ustnie w obecności świadków

- testator mógł zastrzec sobie termin, zwykle 100 dni,

przekroczenie groziło wydziedziczeniem

- prawo poklasyczne – wychodzi z użycia

- Justynian – likwiduje

- nuda voluntas – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli

- oświadczenie o zrzeczeniu się spadku

Hereditas iacens – spadek leżący

- stan od śmierci testatora do objęcia spadku przez uprawnionego

- majątek bezpański

- usucapio pro herede – zasiedzenie spadku

- posiadacz spadku leżącego po 1 roku stawał się jego właścicielem,

bez wymogów dobrej wiary i słusznego tytułu

- nacisk na prawowitych dziedziców, aby podjęli decyzję czy chcą przyjąć spadek,

bo szybko mogą go utracić

- ale też droga do nabycia spadku przez osoby nieuprawnione

- prawo poklasyczne – zlikwidowano te działania niepożądane

Transmissio – dziedziczenie powołania do spadku

- jeśli dziedzic zmarł przed złożeniem oświadczenia woli,

powołanie do spadku przechodziło na dalszych uprawnionych, np. substytuta

- prawo klasyczne - w wyjątkowych przypadkach,

jeśli np. nie miał możliwości złożyć oświadczenia z powodu nieobecności w kraju,

powołanie do spadku przechodziło na jego dziedziców

- Justynian – powołanie przechodziło zawsze na jego dziedziców

- mieli termin 1 roku, po tym przechodziło na dalszych uprawnionych

Indignitas – niegodność dziedziczenia

- wystąpienie przeciwko testatorowi,

np. doprowadzenie go do śmierci, zniszczenie testamentu

- dziedzic tracił spadek

$ 161. Stanowisko prawne dziedzica

Dziedzic

- miał obowiązek podtrzymać kult familijny i dbać o dobre imię zmarłego

- stawał się właścicielem rzeczy spadkowych

- stawał się wierzycielem i dłużnikiem z zobowiązań spadkowych
- mógł dokonać sprzedaży spadku poprzez emptio vendidtio

- ochrona procesowa

- hereditas petitio – środek ius civile,

przeciwko posiadaczowi odziedziczonego spadku

- nieuprawnionemu dziedzicowi

- osobie trzeciej, która dąży do usucapio pro herede

- podobne do rei vindicatio, przedmiotem nie pojedyncza rzecz, ale cały spadek

- dowód ciążył na powodzie, polegał zwykle na powołaniu się na testament

albo zasady dziedziczenia ab intestato

- interdictum quorum bonorum – analogiczny środek prawa pretorskiego

Odpowiedzialność za długi spadkowe

- dziedzic odpowiadał za długi spadkowe nie tylko wartością spadku, ale całym majątkiem

- separatio bonorum – oddzielenie majątków

- dziedzic sam był zadłużony i przejmował spadek obciążony długiem,

groziło to jego niewypłacalnością

- wierzyciele spadkowi mogli poprosić pretora o wydzielenie spadku z majątku dziedzica,

zarządzał nim kurator aż do zaspokojenia wierzycieli

- beneficium iuventarii – dobrodziejstwo inwentarza

- za Justyniana

- dziedzic mógł sporządzić inwentarz odziedziczonego majątku

- wierzyciele dochodzili swoich należności tylko z tego inwentarza

$ 162. Legaty i fideikomisy

Legaty – cząstkowe przysporzenia ze spadku, bez odpowiedzialności za długi spadkowe

- legat windykacyjny – testator przenosił własność kwirytarną określonej rzeczy

wprost na legatariusza

- ochrona procesowa

- rei vindicatio - legatariusz mógł dochodzić od dziedzica wydania rzeczy

- legat damnacyjny – zawiązanie się stosunku obligacyjnego quasi ex contractu

- legatariusz stawał się wierzycielem

- dziedzic stawał się dłużnikiem

- ochrona procesowa

- actio ex testamento – powództwo legatariusza przeciw dziedzicowi

o wypłacenie legatu damnacyjnego

- lex Falcidia – ustawa o ograniczeniu zapisywania legatów

- spadki nazbyt obciążone legatami były niekorzystny

- dziedzice często się ich zrzekali

- prowadziły do dużego rozdrobnienia majątku

- kwarta falcydyjska – minimalna wartość spadku przyznawana dziedzicowi

- obliczanie:

spadek – długi spadkowe – koszty pogrzebu – wartość wyzwalanych niewolników,

3/4 reszty mogło być obciążone legatami, 1/4 reszty dla dziedzica (kwarta falcydyjska)

Fideikomisy – testator zwracał się do dziedzica prośbą o wydanie rzeczy wskazanej osobie,

np. peregrynowi, dla którego legaty były niedostępne

- forma

- zapis w testamencie

- kodycyl

- ustna dyspozycja

- fideikomisem można obciążyć

- dziedzica ex testamento (tylko on mógł być obciążone legatem)

- dziedzica ab intestato

- legatariusza

- Justynian – zrównał legaty z fideikomisami

- fideikomis uniwersalny – prośba do dziedzica o wydanie całego spadku wskazanej osobie

- dziedzic jest tu tylko powiernikiem, wykonawcą woli testatora

- Justynian – rozwiązania korzystne dla dziedzica

- mógł zatrzymać kwartę falcydyjską

- odpowiedzialność za długi spadała na fideikomisariusza uniwersalnego

Funkcja

- legaty zapisane w Ustawie XII Tablic

- fideikomisy powstały w pryncypacie

- pozwalały na szczegółowe dyspozycje majątkiem

- zabezpieczały i wynagradzały

- żonę

- dzieci pozamałżeński i wyemancypowane

- przyjaciół

- służbę

- wyzwalanych niewolników