31. Reforma gregoriańska
Idee religijne średniowiecza
W XI wieku chrześcijaństwo zaczęło surowiej się odnosić do rzeczywistości ziemskiej; za skażone grzechem uważało się przyjemności życia i prestiż społeczny; starano się wtedy wyraźnie określić co jest święte a co potrzeba odrzucić;
Chrześcijaństwo uczyło, aby nie przywiązywać się do bogactwa; zachłanność była niebezpieczna dla zbawienia; majątkiem należało się dzielić z biednymi; później samo nawet posiadanie majątku było podejrzane; skutkiem tego dowartościowane zostało ubóstwo;
Pożycie płciowe było akceptowane jedynie w ramach małżeństwa; najwyżej jednak ceniono bezżenność;
W okresie pełnego średniowiecza zaczęto z większą nieufnością patrzeć na władzę królewską i cesarską; monarcha zaczął być kimś uwikłanym w sprawy tego świata, z całym jego brudem i grzesznością; z jeszcze większą obawą odnoszono się do możnowładców, często potężnych i używających siły;
Przemiany te mogły się dokonać dzięki zachodzącym przemianom społecznym:
rozpoczął się wtedy proces awansu warstw niższych; niewolni chłopi uzyskiwali wolność, niżsi wasale zyskiwali samodzielność w stosunku do swoich panów, w miastach bogacili się kupcy; ludzie ci mieli świadomość opozycji względem elit kościelnych i świeckich; często przeradzało się to w ostry konflikt polityczny; biskupi, hrabiowie i wielcy wasale królewscy byli bogaci i potężni, tamci zaś postrzegali siebie jako biednych;
wzrost demograficzny spowodował, że całe rzesze ludzi znalazło się bez środków do życia; nie starczało ziemi i chleba;
rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował, że w mieście można było dostać pracę, ale i łatwo było ją stracić;
w tym okresie rozpoczął się także proces wyodrębniania się jednostki ze społeczeństwa; zaczęli pojawiać się autorzy, którzy analizowali swoje przeżycia, powstawały pamiętniki;
w moralności zaczął przeważać pogląd, iż o tym co moralne decyduje intencja działającego, a nie czyn w zewnętrznej postaci;
ludzie zaczęli szukać osobistego kontaktu z Bogiem; przestał już być tylko sędzią i władcą; człowiek chce Go spotkać, miłować, zjednoczyć się z Nim już na ziemi; z tego to powodu zaczęła rozwijać się mistyka;
Reforma gregoriańska: postulaty
Do czołowych przedstawicieli reformy Kościoła XI wieku należy zaliczyć Mikołaja II (1058-1061), Aleksandra II (1061-1073), Urbana II (1088-1099), Paschalisa II (1099-1118) i Kaliksta II (1119-1124); najwybitniejszym przedstawicielem był Grzegorz VII (1073-1085);
- Kościół ma w sobie zbyt wiele ze świata ogarniętego grzechem; dlatego z Kościoła należy wypchnąć to co świeckie;
- księża żyli w małżeństwach, czyli popełniali grzech nikolaityzmu; reformatorzy zażądali, aby wszyscy wszyscy duchowni żyli w celibacie; oczyszczenie Kościoła wymagało oczyszczenia kapłanów; duchowny miał się różnic od świeckich także sposobem życia, a nie tylko duchowo i sakramentalnie; problemem były również dzieci kapłanów, które dziedziczyły majątek kościelny; przypomniano, że kapłani Starego Testamentu podczas pełnienia służby w świątyni, wstrzymywali się od pożycia małżeńskiego;
- święcenia kapłańskie i urzędy kościelne były sprzedawane za dobra materialne lub pieniądze (symonia);
- instytucje kościelne znajdowały się pod władzą laików; gregorianie uważali, że władza świecka je źródłem wszelkiego zła; nie mogli oni przyjąć do wiadomości, że Kościołem rządzi ktoś bez święceń kapłańskich;
Aby temu wszystkiemu zaradzić reformatorzy wysunęli postulat wolności Kościoła; kluczem do tego miało być odsunięcie laików od decydowania o obsadzaniu godności kościelnych; w tym miejscu powstał problem inwestytury; zwolennicy przemian chcieli znieść inwestyturę dokonywaną przez świeckich; wręczanie przez seniora pastorału sprawiało wrażenie, że świecki dysponują ową godnością;
Odrzucenie władzy świeckich pociągało za sobą zmianę stanowiska wobec godności monarchy; gregorianie podważyli założenie, że król jest zastępcą Chrystusa na ziemi i Jego wizerunkiem; uważali oni, iż jest on zwykłym świeckim; zakwestionowali także pogląd, że królewskie namaszczenie upodabnia monarchę do Chrystusa; rozwijano teorię, która zakładała, iż królowie otrzymują swoją godność nie bezpośrednio od Boga, lecz za pośrednictwem biskupów; organizację państwową starano się uczynić narzędziem w rękach biskupów;
W tych nowych koncepcjach miejsce szczególne zajmowała Stolica Apostolska; duchowieństwo musiał podlegać silnemu ośrodkowi kierowniczemu, znajdującemu się w rękach duchownego; taką instytucją było papiestwo; do tej pory Stolica Apostolska interweniowała w sprawy Kościołów lokalnych jedynie wtedy, gdy została o to poproszona; teraz domagała się ona władzy bezpośredniej; władzę kluczy rozciągnięto teraz na wszystkie sprawy; papiestwo zaczęło rościć sobie pretensje do władzy nad królestwami;
W tych warunkach musiało dojść do ostrego konfliktu między Stolicą Apostolską a cesarstwem; papiestwo chciało wyzwolić się spod kurateli cesarza; chciano odebrać mu prawo rządzenia Kościołem; gregorianie starali się uczynić imperatora sługą papieża;
Reforma gregoriańska: osiągnięcia
Za panowania Henryka II, Konrada II i Henryka III papiestwo znajdowało się w rękach hrabiów Tusculum; fakt ten miał aprobatę dworu niemieckiego; rodzina ta kreowała papieży: najpierw Benedykt VIII i Jan XIX (1024-1033); po nich był Benedykt IX, którego w roku 1044 wygnano z Rzymu; to samo uczyniono również z Sylwestrem III; tron papieski objął Grzegorz VI, który kupił tę godność za tysiąc funtów od Benedykta IX; do Włoch przybył wtedy Henryk III, który w 1046 roku zwołał dwa synody; z tronu papieskiego złożono wszystkich trzech papieży; nowym papieżem został biskup bamberski Siudger – Klemens II; papież ten koronował Henryka na cesarza;
Monarcha był zwolennikiem reformy Kościoła, której kluczem miała być reforma papiestwa; wyszedł jednak z założenia, że to on stoi na czele Kościoła i przewodzi jego reformom; na tronie papieskim osadzał on ludzich wybitnych, posiadających poczucie misji i reformy; bardzo aktywny w tym był Leon IX, który bardzo mocno walczył z symonią; autorytet Stolicy Apostolskiej zaczął rosnąć;
Henryk III zmarł w 1056 roku; władzę regencyjną w imieniu Henryka IV sprawowała Agnieszka; dwór cesarski przestał wtedy kontrolować sytuację w Rzymie;
Papieży zaczęto wybierać nie interesując się zdaniem dworu niemieckiego; nadano nawet temu formę aktów prawnych; w 1059 roku synod rzymski pod przewodnictwem Mikołaja II (1058-1061), zarezerwował prawo wyboru papieża dla kardynałów; od wpływu na elekcję papieską odsunięto cesarza; ograniczony został także wpływ arystokracji i ludu rzymskiego, który od tej pory tylko zatwierdzał kandydaturę;
Rozpoczęto również dzieło wzmacniania politycznego papiestwa; Mikołaj II uznał za wasali Stolicy Apostolskiej normańskich wodzów Ryszarda i Roberta Guiscarda, w lenno nadał im ziemie na południu Włoch; w zamian wodzowie normańscy zgodzili się bronić wolności elekcji papieskiej;
W ciągu kilku lat rozrosła się sieć państw związanych ze Stolicą Apostolską (Hiszpania, Akwitania, Sycylia, Węgry, Chorwacja); dzięki tym ruchom papiestwo stało się samodzielnym i liczącym się ośrodkiem politycznym w Europie; pod koniec pontyfikatu Mikołaj II koronował się;
Grzegorz VII
Po śmierci Aleksandra II jego następcą został Grzegorz VII; swoje poglądy wyłożył on w tezach zwanych Dictatus papae; bardzo mocno podkreślał on prymat papieski; władza papieża rozciągała się na wszystkie diecezje; miejscowi biskupi działają w zastępstwie Stolicy Apostolskiej; biskupi nie dysponowali pełnią kompetencji, należała ona bowiem do biskupa Rzymu;
Władza papieża rozciągała się także na królów; Kościół powołuje ich na tron, a papież może ich pozbawić urzędu;
Wieli nacisk położył Grzegorz VII zwalczanie nikolaityzmu i symonii; poprzedni papieże wzywali świeckich do bojkotowania duchownych, na których ciążył grzech nikolaityzmu lub symonii;
Z biegiem czasu największym problemem i głównym przedmiotem sporu stała się inwestytura;
Władza monarchów, głównie niemieckich opierała się mocno na poparciu biskupów i opatów; zmiana zasad obsadzania tych stanowisk była rzeczą bardzo drażliwą; Grzegorz VII świetnie to rozumiał i nie podnosił początkowo problemu inwestytury; liczył na to, że Henryk IV stanie się jego sojusznikiem w walce o naprawę Kościoła; miał on współpracować w reformie przez promowanie na urzędy kościelne pobożnych i odpowiedzialnych ludzi;
Tylko sprawa inwestytury biskupa Mediolanu budziła zdecydowany sprzeciw papieża; w mieście tym powstał ruch zwolenników reformy gregoriańskiej – tzw. pataria; ruch ten wszedł w konflikt z elitą miasta, na której czele było wyższe duchowieństwo; jego członkowie szybko doszli do porozumienia z papiestwem; weszli jednak w spór z Henrykiem IV, bo domagali się by arcybiskupa mediolańskiego wybierał kler i lud, a nie nominował monarcha; stosunki się zaogniły, kiedy król dokonał jednak nominacji własnego kandydata;
Na początku rządów Grzegorza VII, król zgodził się uznać kandydata patarii; nie trwało to jednak długo, bo król wzmocniony zwycięstwem nad Sasami chciał wzmocnić swoją pozycję we Włoszech; mianował wtedy nowego arcybiskupa Mediolanu; papież uznał to za złamanie porozumienia i zagroził królowi ekskomuniką; w odpowiedzi na to Henryk IV zwołał synod w Wormacji w styczniu 1076 roku; zebrani na nim biskupi niemieccy uznali, że Grzegorz nie jest prawowitym papieżem; wezwali go wtedy do złożenia urzędu; w tym czasie Henryk IV złożył papieża z urzędu, powołując się na uprawnienia patrycjusza rzymskiego;
W lutym 1076 roku Grzegorz VII pozbawił króla praw do tronu, poddanych zwolnił z przysięgi wierności; na koniec obłożył króla klątwą;
Po decyzji papieża w Niemczech uaktywniła się opozycja możnowładców; od króla zdystansowali się także biskupi; w 1077 roku Henryk, chcąc przeciwdziałać zbliżeniu papieża i opozycji w Niemczech, udał się do zamku w Canossie, gdzie przebywał papież Grzegorz VII; przez trzy dni stał w pokutnym worze i prosił o przebaczenie; papież ustąpił i zniósł wszystkie kary kościelne;
Po cofnięciu kar nie uspokoiła się jednak opozycja w Niemczech; panowie sascy i szwabscy powołali na tron królewski Rudolfa z Rheinfelden; rozpoczęła się wojna domowa; początkowo papież zachowywał się neutralnie, jednak w 1080 roku uznał Rudolfa za króla i ekskomunikował Henryka IV;
Król w odpowiedzi na to zwołał synod do Brixen; tam złożono Grzegorza z tronu papieskiego i na jego miejsce wybrano Klemensa III;
Pod koniec 1080 roku w jednej z bitew zginął antykról Rudolf; Henryk IV wyruszył wtedy na Rzym; przez kilka lat musiał walczyć z Matyldą Toskańską i dopiero po kilku latach przybył do Rzymu i w 1084 roku został koronowany cesarskim diademem przez Klemensa III;
W tym czasie Grzegorz VII był oblegany w Zamku św. Anioła; na pomoc wezwał swoich normandzkich wasali; ci wypędzili Niemców, ale równocześnie zniszczyli i splądrowali Rzym; w obawie przed gniewem mieszkańców papież uciekł do Salerno, gdzie zmarł w 1085 roku;
Przez ten czas Stolica Apostolska dwukrotnie zabierała głos w sprawie inwestytury (1078 i 1080); papież zdecydowanie zabraniał inwestytury przez świeckich; biskupów miał wybierać kler i lud diecezji przy współudziale metropolity lub wysłannika papieża;
Problem inwestytury po śmierci Grzegorza VII
Po śmierci Grzegorza VII nie doszło jednak do ugody z cesarstwem; papież ten miał swoich następców; kwestia inwestytury została rozwiązana dopiero przez Henryka V, który zaproponował kompromis; jego prawnicy rozróżnili pojęcie biskupstwa; z jednej strony jest to urząd duszpasterski i sakramentalny, a z drugiej majątek tego urzędu; biskup sakramentalnie otrzymuje swą godność od Ducha Świętego, ale majątek otrzymuje od króla jako lenno; te rozróżnienie usprawiedliwiło dokonywaną przez króla inwestyturę;
Stolica Apostolska nie chciała początkowo przyjąć tego rozwiązania; w 1111 roku Paschalis II w rozmowach z Henrykiem V, przed jego cesarską koronacją, zaproponował, by król zrezygnował z prawa do inwestytury, a biskupi mieli zrezygnować z majątków i uprawnień władczych; Henryk przystał na to, bo liczył na wzbogacenie się skarbca królewskiego; w czasie uroczystości koronacyjnych duchowieństwo zaprotestowało przeciwko temu; nie doszło do koronacji, układ uznano za nieważny; król uwięził Paschalisa II i po naciskach przyznał Henrykowi prawo do udzielania inwestytury za pomocą pastorału i pierścienia, ale pod warunkiem przestrzegania wolności elekcji; po tym układzie doszło do koronacji cesarskiej Henryka V;
Stronnictwo gregoriańskie zaczęło protestować i po kilku latach papież odwołał te porozumienia;
Do porozumienia doszło dopiero za pontyfikatu Kaliksta II na mocy konkordatu w Wormacji z 1122 roku; przewidywał on wolną elekcję biskupa przez kler i lud, ale z zastrzeżeniem że przy elekcji obecny będzie król; władca mógł dokonywać inwestytury jedynie przez wręczenie berła; kandydat na biskupa miał złożyć królowi hołd; warunki te obowiązywały w Niemczech, Burgundii i Włoszech;
Inwestytura w Anglii i Francji
W Anglii i Francji spór o inwestyturę zakończył się już za pontyfikatu Paschalisa II; rokowania tam toczyły się w mniej napiętej atmosferze, bo władców tamtych uważano za mniej groźnych; zachowana została w nich zasada elekcji biskupów; Henryk I angielski zrezygnował z inwestytury za pomocą berła i pierścienia, ale kandydat musiał składać królowi hołd; Filip I całkowicie zrezygnował z inwestytury, ale kandydat miał obowiązek złożyć królowi hołd;
Skutki reformy gregoriańskiej:
ukrócenie symonii;
narzucenie duchowieństwu celibatu;
powstrzymanie samowoli władców w obsadzaniu godności biskupich;
zdegradowanie króla do roli wyłącznie świeckiej;
zmiana charakteru papiestwa; Stolica Apostolska zaczęła interweniować poza Rzymem; papież osobiście lub przez legatów kierował synodami w całej Europie;
papież zyskał prawo do zwoływania soborów powszechnych; w 1123 r. odbył się Sobór Laterański I;