Niepowodzenia szkolne - trudności w czytaniu w edukacji wczesnoszkolnej

Wśród szerokiej populacji szkolnej spotykamy dość często uczniów, którzy od początku nauki napotykają różnorakie problemy przystosowawcze do środowiska szkolnego i wymagań programowych. Są to dzieci, u których badania wskazują na istnienie dysharmonii rozwojowych i zaburzeń, przy prawidłowo rozwiniętych funkcjach intelektualnych. Owe nierówności rozwoju mogą dotyczyć rozwoju mowy, ruchowego, emocjonalnego i społecznego oraz funkcji poznawczych. Ta grupa dzieci jest przedmiotem szczególnej troski nauczycieli i rodziców. Spośród różnych problemów, które mogą wystąpić w ogólnym funkcjonowaniu tych dzieci, bardzo ważne z punktu widzenia osiągnięć szkolnych są specyficzne trudności w nauce czytania.

Niepowodzenia szkolne to takie sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami dydaktycznymi i wychowawczymi, a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. W przypadkach niepowodzeń szkolnych istnieją określone sposoby postępowania terapeutycznego i leczenia tych dzieci. Istnieje jednak grupa dzieci, które określane są jako inteligentne, zdolne, mające prawidłowe warunki środowiskowo-wychowawcze, zdrowe; mimo to w stosunku do nich zawodzą powszechnie stosowane metody dydaktyczne. Dzieci te napotykają poważne trudności w nauce czytania.

W klasach nauczania zintegrowanego, w których podstawowym założeniem programowym jest nauka czytania, niepowodzenia w tym zakresie decydują o dalszych losach szkolnych dziecka. Dzieci, które nie potrafią podołać wymaganiom programowym potrzebują pomocy w formie: specjalnego programu nauczania, metod nauczania dostosowanych do ich potrzeb, ograniczeń i możliwości, specjalnie przygotowanych pedagogów oraz odmiennych rozwiązań organizacyjnych dla realizowania ich specjalnej edukacji.

Najczęściej przyczynami niepowodzeń szkolnych są zaburzenia percepcji wzrokowej oraz lateralizacji objawiające się specyficznymi trudnościami uczniów w nauce czytania. Zaburzenia te określa się mianem dysleksji.

Dziecko, które osiąga dojrzałość szkolną, powinno posiadać już umiejętność wyodrębniania szczegółów z całości, czyli jego spostrzeżenia powinny wskazywać na pewien stopień zdolności do analizy. Jednocześnie powinna narastać umiejętność scalania, składania tych wyodrębnionych elementów, czyli zdolność do syntezy.

Uczeń rozpoczynając naukę w szkole powinien umieć wyróżniać ważne szczegóły (analiza), potem je uogólniać i wyciągać wnioski (synteza).

Każdy z nas, a więc i dziecko nieustannie "narażane" jest na oddziaływanie rozmaitych środków masowego przekazu, tych, które przemawiają poprzez obraz i dźwięk, i tych przemawiających przez druk.

Stąd też kształtowanie u dziecka umiejętności czytania jest jednym z ważniejszych celów na pierwszym etapie jego edukacji.

Czytanie jest umiejętnością, która okazuje się niezbędna do dalszego uczenia się. Nie ulega wątpliwości, że od poziomu funkcjonowania tej umiejętności zależą postępy ucznia w nauce. Pełna i prawidłowo opanowana umiejętność czytania uwalnia dziecko w dużym stopniu od pomocy osób dorosłych, pozwala mu na samodzielne zgłębianie różnych dziedzin wiedzy, wyszukiwanie potrzebnych informacji, czy komunikowanie się z innymi ludźmi. Czytanie jest umiejętnością złożoną. Proces ten polega na jednoczesnym kształtowaniu szeregu różnych umiejętności: rozpoznawanie znaków, kojarzenia ich ze sobą, rozumienie prostych i złożonych sekwencji znaków, a także wielu właściwości psychicznych dziecka, zarówno intelektualnych, jak i emocjonalno-motywacyjnych. Wymaga, więc posiadania przez dziecko odpowiednio bogatego słownictwa oraz umiejętności operatywnego posługiwania się nim.

Niepokojące są stwierdzenia, że ok. 1/3 uczniów czyta na poziomie niższym od odpowiadającego normom, choć są również tacy, którzy pod tym względem znacznie przewyższają rówieśników uzyskując średnie rezultaty. Dlatego bardzo ważny jest dobór metod nauki czytania, która przynosi najlepsze efekty.

Metoda czytania prof. Jadwigi Cieszyńskiej jest metodą syntetyczną, sylabową z elementami czytania globalnego. Jej największym atutem jest to, że dzieci uczone tą metodą nie tylko czytają ze zrozumieniem, ale również kochają czytanie.

Wyżej wymieniona metoda czytania oparta jest na sylabie. Sylaba jest podstawową jednostką w procesie percepcji słuchowej. Sylaby, które dziecko poznaje pełnią funkcje wzorca służącego do odczytywania nowych wyrazów.

Metoda ta opiera się na procedurze powtarzania (dziecko powtarza za nauczycielem samogłoski, sylaby, wyrazy), rozumienia (nauczyciel pyta, a dziecko pokazuje samogłoski, sylaby, wyrazy) i nazywania (samodzielne głośne czytanie).

Stosując powyższą metodę należy przechodzić razem z dziećmi kolejne etapy zaproponowane przez J.Cieszyńską:

 Etap I - OD SAMOGŁOSEK DO SYLABY OTWARTEJ.

 Etap II - OD SYLABY OTWARTEJ DO PIERWSZYCH WYRAZÓW.

 Etap III - CZYTANIE SYLAB ZAMKNIĘTYCH.

 Etap IV - CZYTANIE NOWYCH SYLAB OTWARTYCH I ZAMKNIĘTYCH.

 Etap V - SAMODZIELNE CZYTANIE TEKSTÓW.

U dzieci z ryzykiem dysleksji, już w młodszych klasach można zauważyć charakterystyczne, specyficzne trudności m.in.: 
- opóźnienie rozwoju ruchowego, małą sprawność ruchową podczas czynności samoobsługowych, 
- opóźnienia rozwoju mowy (m.in. długo utrzymujące się niewymawianie bądź zniekształcanie niektórych głosek) oraz słabsze umiejętności językowe w wypowiadaniu złożonych wyrazów, wypowiadanie się z błędami gramatycznymi, 
- trudności z zapamiętywaniem nazw, imion i nazwisk lub uporczywe ich zniekształcanie, a także problemy z zapamiętywaniem szeregu nazw (dni tygodnia, miesięcy oraz z zapamiętywaniem wierszyków i piosenek), 
- trudności z samodzielnym budowaniem dłuższych wypowiedzi, 
- trudności w rysowaniu i odtwarzaniu wzorów graficznych, lepieniu, wycinaniu.

Zjawisko zaburzonej analizy i syntezy wzrokowej nie sprowadza się do opóźnienia całościowego, lecz jest nieprawidłowe tylko pod pewnym względem.

Uczniowie mylą wtedy litery: p - g, d - b, m - w, n - u, g - b, p - b. Natomiast uczniowie z całościowo obniżonym poziomem wzrokowego spostrzegania mają poważne trudności z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Trudne jest np. dla tych uczniów zróżnicowanie znaków: e - ę, l - t, a - d, u - w, n - m. Dzieci wykazujące zaburzenia tych funkcji nie tylko nie mogą w przewidzianym programie nauczyć się czytać, ale nie mogą poprawnie pisać.

Podstawą działań związanych z przezwyciężeniem trudności szkolnych dziecka jest wczesna diagnoza postawiona przez nauczyciela. Pierwszym etapem tej diagnozy jest obserwacja ucznia, mająca na celu rozpoznawanie zaburzeń w czytaniu.

Drugi etap to profesjonalna diagnoza prowadzona w poradni psychologiczno-pedagogicznej przez pedagoga i psychologa. Orzeczenia z poradni ma wskazać na możliwości dziecka i jego ograniczenia, ma pomóc zrozumieć zachowanie i trudności ucznia. Zdiagnozowanie ucznia ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania nakłada na nauczyciela obowiązek podjęcia następujących działań:

1. Indywidualizacja pracy w klasie szkolnej: 
- częstsze odpytywanie ustne, 
- wydłużanie czasu na prace pisemne, 
- możliwość przygotowania przez ucznia części prac za pomocą komputera,

2. Sposób oceniania. 
Nauczyciel klasyfikuje ucznia głównie na podstawie wypowiedzi ustnych, a prace pisemne ocenia przede wszystkim na podstawie ich treści.

3. Rozumienie zachowań współtowarzyszących dysleksji. Łącznie z zaburzeniami o charakterze dyslektycznym współwystępować mogą zaburzenia mowy, orientacji przestrzennej oraz zaburzenia emocjonalne. 
Nauczyciel musi być czujny i umieć ocenić występujące symptomy.

4. Kontakty oparte na zrozumieniu problemów dziecka i współpracy z rodzicami. 
Świadomy problemu nauczyciel i rodzic powinien pamiętać aby: 
- nie stwarzać atmosfery zdenerwowania, napięcia, przymusu, lecz dążyć do spokoju i wzajemnego zaufania, 
- nie przeciążać ucznia czytaniem, lecz dostosowywać ćwiczenia do możliwości dziecka, 
- nie wyręczać dziecka w jego pracach, lecz zachęcać do samodzielnego ich wykonywania, 
- nie karać, nie zakazywać i nie straszyć, lecz nagradzać nawet za niewielkie efekty.

5. Organizacja i prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych. 
Ćwiczenia korekcyjno-kompensacyjne mają polegać na ćwiczeniu funkcji zaburzonych (korekcja) i takim ćwiczeniu funkcji nie zaburzonych, aby stały się wsparciem lub zastępstwem dla funkcji zaburzonych (kompensacja).

Obowiązkiem szkoły jest więc w najwcześniejszym etapie nauki ujawnić specjalne potrzeby edukacyjne uczniów i uwzględnić je w zindywidualizowanym programie nauczania, w starszych zaś klasach pomóc im pokonać barierę egzaminów, aby mogli w pełni wykorzystać swoje możliwości intelektualne.

Bibliografia: 
- Sawa B. "Jeżeli dziecko źle czyta i pisze", Warszawa 1975. 
- Filipczuk H. "Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym", Warszawa 1985. 
- Brzezińska A. "Czytanie i pisanie - nowy język dziecka", Warszawa 1987. 
- Cieszyńska J. "Nauka czytania krok po kroku", Kraków 2001. 
- Zakrzewska B. "I Ty będziesz dobrze czytać", Warszawa 2001. 
- Spionek H. "Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych", Warszawa 1971. 
- Trzeciak G. "Trudności w czytaniu i pisaniu spowodowane zaburzeniami percepcyjnymi oraz ich przezwyciężanie".

mgr Joanna Butkiewicz 
Szkoła Podstawowa nr 31 
w Dąbrowie Górniczej