Sztuka w czasach Justyniana, charakterystyczne rysy ideowe i kulturowe

Justynian z chłopskiej rodziny, sprowadzony do Konstantynopola w 518 r. przez wuja Justyna I, z woli armii wstępuje na tron (527 – 565), jest mądry, ambitny i ma za żonę tancerkę cyrkową []

- mimo podziału cesarstwa nosi w sobie ideę zjednoczenia (odzyskuje: 534r. Afryka, 544r. południowa Hiszpania, 555r. Italia)

- przekonany o boskim pochodzeniu swej władzy, stąd wysiłek skierowany na powszechną chrystianizację Imperium i wyplenienie pogaństwa (tu: 529r. zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach bo szerzyła neoplatonizm i nagminna zmiana świątyń pogańskich na kościoły chrześcijańskie)

- mega autokrata: likwiduje urząd konsula, decyduje o liturgii, dogmatach, pisze traktaty teologiczne, określa organizację życia kościelnego, przeprowadza reformę wojska, wprowadza „ulepszone” prawo rzymskie [Codex Justynianus], zwołuje sobory ( 553r. Konstantynopolitański II)

- licznie zakłada miasta- fortece np. macedońska Justiniana Prima (miasto zajmuje szczyt wzgórza obejmując przestrzeń w kształcie prostokąta o rozszerzonym i zaokrąglonym pł. Krańcu. W centrum rozszerzonej części – okrągły plac, na którym krzyżowały się główne arterie)

- 532r. Rewolucja Nika – niby powstanie ludowe bo ściągał zbyt duże podatki, ale naprawdę przyczyna polityczna. Justynian był zwolennikiem opozycyjnej partii błękitnych (była jeszcze zielonych) i senatorowie chcieli go zrzucić z tronu i obwołać nowego cesarza – jednego z siostrzeńców cesarza Anastazego (rozruchy wiele niszczą i trzeba odbudowywać)

- greka jako obowiązujący język

- sprzyja rozwojowi kultury i sztuki, np. rozkwit poezji, innowacyjne budownictwo i zmiana detalu architektonicznego

- w sztuce przeważają tematy religijne, ale bierze się wszystko z tradycji antyku (symbole chrześcijańskie przejmują rolę ideowego programu)

- w architekturze sakralnej dominują 2 typy przestrzenne : bazylika i budowla centralna

- odnośnie arch. sakralnej wprowadza 2 zasady:

a) eucharystia może być sprawowana tylko w domach publicznych (kościoły- upadek domu ecclesiae)

b) zmiana rytu liturgicznego ( zaniechanie wielkiej procesji od wejścia. Diakoni przechodzili z kaplicy płn. [protesis], tam przygotowywali ofiarę liturgiczną, przychodzili do nawy skąd przez salę znów szli do absydy. Plan wzdłużny zrobił się zbędny a centralny bardziej funkcjonalny. Wierni nie oglądali już momentu przemienienia tylko skupiali się na kontemplowaniu ikon na lektorium [jasne] –> w centrum Deesis – NMP, Chrystus, Jan Chrzciciel)

- przegrody ołtarzowe zaczęły przyjmować formę wysokiej kolumnady [Templon] z balustrada i architrawem na którym umieszczano ikony (najczęściej jedna, długa deska z cyklem obrazów), wcześniej – niskie balustrady jak w bazylikach świeckich rzymskich

- w VI wieku charakterystyczne są 3 podejścia do najważniejszych problemów filozoficznych:

a) szkoła ateńska – tradycja pogańskiego neoplatonizmu

b) szkoła aleksandryjska – uznaje główne punkty doktryny chrześcijańskiej i analizuje je używając logiki arystotelesowskiej , konstruując przy tym system filozoficzny który mógłby wejść z konfrontację z chrześcijaństwem

c) Kosmas „Pływający z Indii” – próbuje odrzucić helleńska tradycję filozofii i zacząć wszystko od nowa opierając się na interpretacji Pisma Świętego [ generalnie myśli, że świat to prostokąt a na końcu jest stożek, gdzie na wierzchołku znajduje się raj – mój idol !!! ]

Fundacje architektoniczne Justyniana

Fundacje miały na celu oddanie chwały Boga oraz unaocznienie światu wielkości i wspaniałomyślności władcy wznoszącego budowle.

*** Odbudowa Hagia Sophii (po zniszczeniu w 532 r.)

Patrz: pytanie Kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Architektura i zespół mozaik

*** Hagios Polyeuktos

- przed wstąpieniem na tron

- fundacja Anicii Juliany

- zachowane jedynie reliefy

- trójnawowa, pewnie z kopułami

*** Kościół pałacowy p.w śś. Sergiusza i Bakchusa

- wzniesiony na początku panowania 527- 536, fundacja J. i T. (inskrypcja na architrawie dolnej kolumnady, oddzielającej nawę gł. od bocznych)

- plan prawie oparty o kwadrat

- konstrukcja wysokich nisz jako tromp do podtrzymania centralnej kopuły ->bazylika kopułowa

- nawa gł. na planie ośmioboku, kryta kopułą (śr. 15m), wsparta na 2-kondygnacyjnych niszach

- od wsch. nawa zamkn. głęboką absydą, od wewn. półokrągłą i wieloboczną od zewn.

- nawy boczne z emporami, przebiegającymi wzdłuż zachodniej ściany, zredukowane do wąskiego obejścia nawy gł. o kolebkowym sklepieniu

- 4 narożne nisze ułatwiające przejście od czworoboku murów zewn. do wewn. ośmioboku

- kolumnadę empor wieńczą łuki, bogata dekoracja – fryzy reliefow

*** Przebudowa dawnej konstantyńskiej bazyliki Św. Apostolów (Hagioi Apostoloi)

- zburzona w czasie najazdu tureckiego

- bazylika kopułowa na planie krzyża greckiego z 5 kopulami , po jednej nad każdym ramieniem krzyża i na przecięciu

*** Przebudowa bazyliki św. Jana Ewangelisty w Efezie

- 548 – 65 -> powiększona bazylika na planie krzyża łacińskiego, o 6 kopułach (4 nad nawą główną i 2 nad ramionami transeptu)

- bema, cyborium i ołtarz w centrum skrzyżowania nawy gł. z transeptem, nad kryptą z grobem ewangelisty

- typ świątyni krzyżowo – kopułowej

-wzór dla San Marco w Wenecji i St. Front w Perigueux

*** Hagia Eirene

- spalona podczas powstania i odbudowana w 564 r., potem rekonstrukcja w 740 r.

- 3nawowa bazylika, pośrodku kopula oparta z 4 stron na szerokich łukach prowadzących do prezbiterium z absyda o nie zachowanych kolumnach i do przedniej części nawy głównej krytej płaską kopułą

- liczne okna w absydzie i ścianach zapewniają oświetlenie całego wnętrza

*** San Vitale w Rawennie

Patrz: pytanie Sztuka Rawenny w V – VI w. : od sztuki późno antycznej do bizantyńskiej

*** San Apollinare In Classe, Rawenna

Patrz: j.w.

*** Bazylika MB w klasztorze św. Katarzyna na Synaju

- 3nawowa z wewn. absydą, objęta połączonymi pastoforiami, z podłużnymi pomieszczeniami przyległymi do naw bocznych, całośc kryje dwuspadowy dach

- ołtarz i cyborium – u wylotu absydy

*** memoria Narodzenia Chrystusa w Betlejem

- 5nawowa bazylika konstantyńska

- przedłużona od wschodu: dodano narteks, przesunięto kolumny z k. korynckimi

- 8boczna memoria konstantyńska: przebudowana na 3absydowy prostokątny budynek, połączony z bazyliką na całej szerokości

*** kościół św. Kosmy i Damiana

- 526- 30 zamiana biblioteki przylegającej do świątyni Pokoju w Rzymie na ów kościół

Fundacje na wyspach greckich

*** Hekatonpylai na Pylos

- na planie krzyża z centralną kopułą i emporami

- duża absyda zamyka głębokie prezbiterium, oflankowana małymi pastoforiami z wiodącymi do nich przedsionkami

*** bazylika św. Tytusa w Gortynie na Krecie

- plan: podobnie j.w., ale oba ramiona krzyża oraz pastoforia z obu stron absydy zamknięto niszami, które -podobnie jak absyda –są półokrągłe wewn. i wieloboczne na zwen.

*** pojedyncze fundacje w:

Tracji, Syrii i Afryce

Wyposażenie kościołów

*** Rawenna

- 2 kamienne ambony – skromna dekoracja

- ambona z k. śś. Jana i Pawła, II p. VI w: inskrypcja dedykacyjna bp. Mariniana, powierzchnia podzielona na kwadraty, reliefy – ryby, ptaki, czworonogi, 2 Apostołów jako oranci

- sarkofag 12 Apostołów, San Apollinare in Classe:

front – Chryst na tronie przekazuje zwój prawa Pawłowi, Piotr z drugiej strony tronu niesie krzyż i 4 Apostołów (2 ma wieńce męczeńskie)

po bokach – po 3 Apostołów na stronę

- fotel bp. Maksymiana – antyczny typu cathedra, złożony z tabliczek z kości słoniowej, półokrągłe oparcie, fryzy ornamentalne z winnej latorośli, zwierzaki.

front – Jan Chrzcieciel, 4 ewangelistów

wewn. oparcie – apokryficzny NT, panieństwo Marii, narodziny, dzieciństwo Chryst.

zewn. oparcie – cuda Chryst.

zewn. bocznych oparć - ST historia Józefa

*** popularne: dyptyki konsularne, dyptyki cesarskie z wizerunkiem władcy lub rodziny, wzbogacone symbolika chrześcijańską

- przedjustyniański – środkowy fgr z p. VI w. – w wersji wiedeńskiej i florenckiej, przedstawiona strojna cesarzowa Ariadna(żona Zenona i Anastazjusza), stoi w arch. ramach wieńczonych orłami cesarskimi, w ręce glob z krzyżem

- dyptyk cesarki Justyniana, Luwr – w centrum przedst. triumfu: cesarz na koniu, pod nim personifikacja Ziemi [tellus] + 3x przedstawienie Wiktorii (koronuje, jest posążkiem, oddaje hołd), góra, char. religijny: lecą 2 Wiktorie z medalionem przedst.. błogosławiącego Chryst. z krzyżem

- konstantynopolitański poł. VIw. – chryst [o ryju krasnoludka] na tronie, po bokach Piotr i Paweł, Madonna z dzieciątkiem na tronie i aniołowie (stylistycznie nawiązuje do tronu Maksymiana)

Wyroby metalowe (poza Konstantynopolem – warsztaty syryjskie, egipskie)

- srebrny talerz Herkulesem i lwem

- talerz z zamyślonym pasterzem kóz

- srebrne pateny liturgiczne (za Justyna II): Riha – baldachim cyborium, Stuma – kolumnada z łukiem. Ołtarz, podwójne przedst. Chryst. w Koinoni (3 apostołów ma wino, 3 hostię)

[tu: podwójne przedst. Chryst. w scenach komunii char. dla wschodniej ikonografii chrześcijańskiej, na zach. nie występuje bo taka komunia była powszechna]

Rękopisy biblijne (VI w. Syria)

- Genesis Wiedeńska – cz. Ks.Rodzaju

- Kodeks Paryski z Sinope – kawałek Ew. Mateusza

- Kodeks z Rossano – fgr Ew. Mateusza i Marka

(pisane złotymi/srebrnymi literami na purpurowym pergaminie, sceny figuralne uproszczone, gesty jednoznaczne, pejzaż. Miękka linia, ekspresja ruchu = wpływy wsch. )

- Kodeks Rabulli – NT, sceny na naturalnym tle pergaminu

Ikony

proste przedst.: popiersie/ cała postać św. w otoczeniu Chryst. lub MB

- z Menasem (klasztor św. Apollona w Bawit, Egipt) – Chryst. otacza go ramieniem, stylistycznie: duże głowy, szeroko otwarte oczy, frontalny bezruch, kolorki – purpura, czerwień, zieleń

- ikony z klasztoru św. Katarzyny na Synaju

1) popiersie Pantokratora, poł. VI w. – kodeks w lewej ręce, prawą błogosławi, spokojny i zamyślony, plastyczny, naturalistyczny iluzjonizm

2) św. Piotr

3) MB z dzieciątkiem na tronie, pomiędzy św. Jerzym i Teodorem, z 2 aniołami – sztywność świętych ma nawiązywać do przedst. cesarskich

Biblio:

Jastrzębowska, Kłosińska, Stern, Zakrzewski ” Bizancjum w średniowieczu”, Browning „Cesarstwo Bizantyńskie”, Haussig „Historia kultury bizantyńskiej” (generalnie wszędzie się powtarzają. Moon )