Elżbieta Gieysztor-Miłobędzka, W obronie "całościowości". Pojęcie Gesamtkunstwerk.

- pojęcie Gesamtkunstwerk- pojęcie całościowe, wynikające z dążenia do syntezy; potocznie stosowane do określenia dzieł, łączących różne rodzaje sztuki (dzieła sztuki uniwersalnego lub raczej "totalnego" – pojmowanego jako spójne zespolenie różnych sztuk: poezji, muzyki, malarstwa, tańca)

- w związku z tym, że jest to pojęcie nie ostre, budowane na różnych rozumieniach „dzieła całościowego” Miłobędzka proponuje rozróżnienie na „dzieło zbiorcze” i „dzieło syntetyczne” :

1. Dzieło zbiorcze, czyli ko-egzystencja sztuk- rozumienie wyrastające z koncepcji „korespondencji sztuk”, o genezie antycznej (Horacy)=> koncepcja zbiorczo- estetyczna

2. Dzieło syntetyczne, czyli ponadgatunkowe stopienie sztuk, w którym stanowią one środek przekazu wizji transcendentalnej, rozumienie zakładające materialno- ideacyjno- emocjonalną jedność; o genezie romantycznej=> koncepcja syntetyczno- metafizyczna

- ostatnia, najpełniejsza interpretacja pojęcia G. : interpretacja Szeemanna (1983), otwarta na wymiary metafizyczne- wychodzenie poza obraz zmysłowy, nadrzędna zasada całości interpretacja ta mieści się w 2. Koncepcji- syntetyczno- metafizycznej, podobnie jak rozumienie pojęcia przez jego twórcę: Wagnera; pozostałe powszechne rozumienia G. wypełniające lukę pomiędzy Wagnerem i Szeemannem zalicza autorka do koncepcji 1.: zbiorczo-estetycznej. ( zwrot Szeemanna ma być dowodem zmian w obecnej wrażliwości poznawczej, podczas gdy postmodernistyczne deklaracje programowe przypisują jej antymetafizyczność, zburzenie całościowości, współ. Rzeczywistość art. Temu zaprzecza).

Geneza pojęcia: Ryszard Wagner:

• Wagnerowska geneza Gesamtkunstwerk; rekonstrukcja pierwotnej intencji znaczeniowej pojęcia;

• Dwa podstawowe warunki G.:

1. Ścisły związek koncepcji artystycznej z nadrzędną metafizyczną

2. Synteza na płaszczyźnie art. , a nie składanka różnych gatunków sztuki/ komponentów dzieła.

- teatr totalny Wagnera miał regenerować ludzkość, ratować religię ( bo religia nie może istnieć bez sztuki, jak nauka bez religii)

- moment historyczny powstania pojęcia – ok. 1850 r. – wskazuje jego ideowo- społeczny kontekst i potrzeby na jakie idea G. miała odpowiadać:

Gdy na miejsce całościowego odczucia rzeczywistości ancien regime'u wkroczyła religijno-estetyczna totalność, zadanie artysty upodobniło się do zadań kapłana czy filozofa. Idee „uniwersalnych tożsamości łączyły w jednej wspólnocie duchowej religię, mit, filozofię i sztukę- jako różne formy dążenia do nieskończoności. Sztuka stawała się tutaj epifanią rzeczywistości absolutnej: wcielała jedność rzeczywistości i istotę bytu: totalność sensu. W dążeniu do jedności granice między bytem i znaczeniem, treścią i formą były zacierane, przełamywanie granic tworzywa miało być wyrazem swobody Ducha ten spadek po absolutyzującej sztukę myśli Romantyzmu niemieckiego przejął Wagner i wcielił w swój Gesamtkunswerk: stał się kategorią totalną, ontologiczno- egzystencjalną, otwierającą się na wymiar metafizyczny (totalność sztuk i artystów, magiczno- teologiczny status dzieła)

• Koneksje z estetycznym systemem Schellinga („ zjednoczenie wszystkich sztuk”; „połączenie różnych gatunków artystycznych”) Wagner odwoływał się do Schlegla i Schopenhauera

• Ówczesne zapotrzebowanie na oparcie w znaczeniach symbolicznych, w micie wynikało z poromantycznych nostalgii mieszczaństwa niemieckiego, poszukującego swej tożsamości

- istota całościowego dzieła sztuki (jakiego chciał Wagner): wcielenie artystycznymi środkami koncepcji ontoloficznej, budowanie „sztucznego sacrum”; istotna funkcja dzieła mieściła się w jego odbiorze- dzieło miało być emanacją zjednoczonej w idei wspólnoty i prowadzić ją ku wartościom najwyższym;

Gesamtkunstwerk Wagnera będąc głęboko zakorzeniony w klimacie tamtych lat, został tak bogato sformułowany, że pozwala na różne interpretacje.

Dzieje pojęcia w historii sztuki.

- na gruncie historii sztuki pojęcie Gesamtkunswerku przeniesione zostało na inny obszar przedmiotowy: statyczne sztuki wizualne i nadano status narzędzia badawczego; wersje jego pola semantycznego ulegały przemianom w zależności od potrzeb

- przeważało pojmowanie Gesamtkunswerku jako „dzieła złożonego” a nie „syntetycznego”

-Sedlmayr: z jednej strony odnosił pojęcie Gesamtkunswerku do fizycznie istniejących obiektów, wykorzystanych w określonej całości, z drugiej do konstruktu pojęciowego, który służy wyjaśnianiu tych całości, do np. stylu Rokoko jako rządzącej nimi zasady.

- Szeemann: rozciągnięcie pojęcia poza oficjalnie uznawany świat sztuki – na koncepcje ogólniejsze: struktury historyczne, systemy społeczno- polityczne. Uchylenie tradycyjnego warunku Gesamtkunswerku: koegzystencji sztuk; ważne jest metafizyczne zakorzenienie dzieła, intencje. Zadanie artysty (podobnie jak u Wagnera) pojmowane jest jako formowane w ramach wiary, uczuć, generalnej koncepcji istnienia.

Problem chronologicznej ekstensji pojęcia.

- Gesamtkunswerk – to „całościowe” pojęcie pasuje do pokrywania zjawisk nierozdzielnej rzeczywistości epok poprzedzających lata sformułowania pojęcia.

Propozycja redefinicji pojęcia.

- Gesamt – Kuns - Werk :

• Gesamt: u Wagnera to łączenie całości metafizycznej z materialną całością ( w materialnej całości komponenty- sztuki, gatunki- tworzą syntezę, nie składankę!) Równoczesność zaistnienia tych obu całości stanowi (wg propozycji autorki) niezbędny warunek, by móc nazwać coś Gesamtkunswerkiem.

• Kuns: to, co dziś uznajemy za sztukę, czyli to, co postrzegamy w planie estetycznym jako zjawisko wyposażone w wartości artystyczne intencjonalnie lub nie intencjonalnie

• Werk: to, co materialnie zaistniało, nie tylko końcowy produkt, ale również różne formy działalności kulturowo- artystyczno- twórczej, np. ceremonia liturgiczna.

Charakterystyka i użyteczność pojęcia Gesamtkunswerku.

- Gesamtkunswerk u swej genezy wchłonął cechy wspólne dla pojęć zakorzenionych w idealistycznej romantycznej myśli niemieckiej: totalność, uniwersalność, metafizyczność => stał się pojęciem o charakterze ontologicznym, generalizującym, jakościowym, budującym syntezę ogarniającą wiele poziomów przez znoszenie przeciwieństw, zacieranie granic

- G. jest pojęciem interpretacyjnym, bardziej perswazyjnym, metaforycznym niż deskrypcyjnym

-pojęcie nieostre, mgliste, metaforyczne, wieloznaczne, naładowane wartościująco, uniwersalizujące

- Gesamtkunstwerk, w duchu Wagnera, obejmuje to, co w historii sztuki rozdzielone zostało dla celów analitycznych (np. treść/forma). Odpowiada wzrastającemu zapotrzebowaniu na koncepty otwarte, metaforyczne – najbardziej przybliżające specyficzną wielowymiarowość dzieła, do czego nie jest zdolny żaden z modeli interpretacji sam w sobie.

Całościowość to pewna idea, która stała się podstawą wielu systemów filozoficznych: Plotyn – jedność materii i ducha; Pitagoras: istota jedności w harmonii; pojęcie kalos kagathos: połączenie piękna i dobra.

Całość/ jedność w nowożytności: XVIII w. – kat. mistyczna, ontologiczna, światopoglądowa

Romantyczna geneza: kluczowa dla XIX w. idea synestezji ( dla której sztandarowym tekstem są „Samogłoski” Rimbauda);

Koncepcja dzieła totalnego Wagnera: Wagner stworzył nowy gatunek, dramat muzyczny, w opozycji do opery ( w operze najważniejsza była muzyka; idea dramatu muzycznego wynikała z równoważności jego elementów – muzyki, tekstów, oprawy teatralnej, gestów, gry aktorskiej, przestrzeni scenicznej). Gesamkunstwerk miało być dziełem absolutnie nowym – wykorzystując maksymalnie to, co należy do poszczególnych sztuk stworzyć nową jakość –całość, zespoloną powtarzającym się motywem.

Gesamtkunstwerk, czyli dzieło totalne, czyli spójne zespolenie różnych sztuk to pewna idea ( momentem historycznym powstania pojęcia jest rok 1850), która oderwana od twórczości Wagnera funkcjonuje w estetyce XX i XXI w. :

- teatr: różne realizacje idei sztuki totalnej: teatr monumentalny ( „Dziady”; Wyspiański); teatr plastyczny ( Kantor, Grotowski)

- muzyka: K. Stockhausen „Helikopterowy kwartet smyczkowy” – przestrzeń lotniska staje się częścią widowiska

- LITERATURA TOTALNA: mit księgi (Schultz, Joyce)- Księga jako synteza wszystkiego: rzeczywistości i idei, materii i ducha;

Literatura totalna wykracza poza słowo i dźwięk w stronę obrazowości –słowo i obraz jako synteza.

- ARTSTA TOTALNY: artysta multimedialny od Leonarda da Vinci i Michała Anioła po Andrzeja Wajdę; posługiwanie się różnymi środkami wyrazu; jedność dzieła, życia i twórczości.