OLEJKI ETERYCZNE

Są znanymi od wieków substancjami roślinnymi, których używa się do celów kosmetycznych, leczniczych i spożywczych.

Duża różnorodność w budowie chemicznej olejków, pociąga za sobą dużą rozpiętość w zakresie działań farmakologicznych. Olejki posiadają jednak wspólne dla wszystkich działanie- po zastosowaniu w postaci nierozcieńczonej drażnią skórę i błony śluzowe.

Większość z nich ma również charakterystyczny zapach i smak, co sprawia, że są one często stosowane jako substancje poprawiające zapach i smak preparatów farmaceutycznych.

Typy działań olejków eterycznych

1. Drażniące skórę- rubefacienta, irritantia

Objawia się zaczerwienieniem skóry. Nieumiejętnie użyte olejki mogą wywołać stany zapalne. Za tego typu działanie odpowiedzialne są substancje takie jak: pinen, limonen, kamfora czy borneol oraz izosiarkocyjany. Działanie takie obserwuje się po zastosowaniu: Oleum Rosmarini, Oleum Eucalipti, Oleum Sinapis lub też wyizolowanych z nich substancji czynnych.

1. Moczopędne- diuretica

Polega na drażnieniu kanalików nerkowych przez związki pochodzące z olejków. Takie właściwości posiada szczególnie Oleum Juniperi i Oleum Petroselin. Z reguły jednak w tym celu stosuje się inne słabsze olejki. Należy pamiętać, że zbyt duże ich dawki mogą uszkadzać kanaliki nerkowe.

1. Wykrztuśne- expectorans

Większość olejków o tym działaniu można podawać doustnie. Wchłaniają się one wtedy z przewodu pokarmowego i są częściowo wydalane z organizmu przez drogi oddechowe. Drażnią błonę śluzową oskrzeli, prowadząc do nasilonej sekrecji śluzu i pobudzenia ruchu rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Prowadzi to w końcu do nasilenia odruchu kaszlu. Olejki o tym działaniu można podawać również drogą wziewną za pomocą inhalacji. Działaniem takim charakteryzuje się: Oleum Anisi, Oleum Thymi, Oleum Eucalypti.

1. Przeciwzapalne- antiphlogistica

Związane jest z obecnością azulenów w niektórych olejkach. Takim działaniem charakteryzuje się: Oleum Chamomillae, Oleum Millefolii.

1. Żółciopędne i żółciotwórcze- cholagoga, choleretica

Takimi właściwościami charakteryzuje się Oleum Menthae piperitae i jego główny składnik- mentol, oraz takie składniki olejków jak borneol, fenchon, pipeny, terpineol.

1. Spazmolityczne w obrębie przewodu pokarmowego

Takie działanie mają surowce olejkowe: Anthodium Chamomillae, Fructus Carvi, Fructus Foeniculi, Fructus Coriandri, Rhizoma Calami i ich wyizolowane olejki. Są one szczególnie często stosowane u dzieci i osób starszych.

1. Przeciwrobacze- antihemintica

Charakteryzują się nim olejki zawierające tujon, np. Herba Absinthii. Ze względu na toksyczność tujonu, takie wykorzystanie surowców olejkowych nie jest obecnie stosowane w praktyce.

1. Antyseptyczne

Wykazują olejki zawierające dużo związków fenolowych, np. Oleum Thymi, Oleum Caryophylii.

1. Polegające na zwiększeniu łaknienia

Związane jest z obecnością substancji goryczkowych, np. Oleum Aurantii, Oleum Cinnamoni.

1. Aromatyzujące

Wykorzystuje się do poprawy smaku i zapachu leków.

1. Inne, indywidualne dla olejków

Uspokajające dla Oleum Valerianae lub poronna dla Oleum Sabinae.

Sposoby stosowania olejków

1. Przez inhalacje- kilka kropel olejki dodaje się do gorącej wody, a następnie wdycha parę zawierającą olejek. Można to robić za pomocą miski i ręcznika lub z wykorzystaniem specjalnie skonstruowanych w tym celu inhalatorów. Ta metoda wykorzystywana jest w przypadku olejków o działaniu przeciwbakteryjnym lub wykrztuśnym. Stosowana jest też z pewnymi modyfikacjami w aromaterapii.

2. Na powierzchnię skóry- olejek jest składnikiem maści lub oleju do masażu, który aplikujemy na skórę. Ten sposób wykorzystuje się często w aromaterapii lub w przypadku olejków o działaniu rozgrzewającym, stosowanych w chorobach reumatycznych.

3. W preparatach złożonych do użytku wewnętrznego- syropach, tabletkach do ssania. Tak stosuje się olejki o działaniu wykrztuśnym czy przeciwbakteryjnym. Olejki mające działania żółciopędne, czy pobudzające wydzielanie soku żołądkowego stosuje się najczęściej w nalewkach złożonych i tabletkach do połykania.

Budowa chemiczna i właściwości fizykochemiczne

• W temperaturze pokojowej są cieczami, często oleistymi

• Temperatura wrzenia waha się od 50 do 320^oC

• Ich gęstość jest niższa od gęstości wody, w której są nierozpuszczalne

• Rozpuszczają się w etanolu, rozpuszczalnikach tłuszczowych i tłuszczach

• Są optycznie czynne

• Mogą być bezbarwne, rzadziej brunatne, niebieskawe i zielonkawe

• Maja charakterystyczne zapachy

• Pod względem chemicznym stanowią wieloskładnikowe mieszaniny związków mono-, seskwi- i dwuterpenowych lub pochodnych febylopropanu

• Mają charakter węglowodorów, alkoholi, aldehydów, ketonów, estrów lub eterów

• Część olejków zawiera również substancje siarkowe, azotowe, kumaryny i inne związki

Do najczęstszych i najważniejszych związków wchodzących w skład olejków eterycznych należą:

1. Terpeny

- monoterpeny: cytral, linalol, limonen, mentol, karweol, α- pinen, tujon

- seskwiterpeny: α- bisabolol, kadinen, absyntyna, chamazulen, aldehyd anyżowy

2. Pochodne fenylowe- anetol, tymol, azaron

3. inne związki- izosiarkocyjanian allilu, kalamen

Olejki są głównymi składnikami wielu surowców farmakognostycznych. Można je spotkać w wielu gatunkach roślin. Za surowce olejkowe uważa się takie, które zawierają powyżej 0,01% olejku. Niektóre z surowców olejkowych mogą zawierać aż 20% olejków eterycznych.

Olejki eteryczne mogą znajdować się w zewnątrz tkankowych elementach roślin- włoski gruczołowe lub w strukturach wewnątrz tkankowych takich jak komórki olejkowe, przewody czy zbiorniki olejkowe.

Do surowców olejkowych należą:

• Anthodium Arnicae- koszyczek arniki

• Anthodium Chamomillae- koszyczek rumianku

• Folium Melissae- liść melisy

• Folium Menthae piperitae- liść mięty pieprzowej

• Folium Salviae officinalis- liść szałwii lekarskiej

• Fructus Anisi- owoc anyżu

• Fructus Carvi- owoc kminku

• Fructus Coriandri- owoc kolendry

• Fructus Foeniculi- owoc kopru włoskiego

• Fructus Juniperi- owoc jałowca

• Herba Absynthi- ziele piołunu

• Herba Millefolii- ziele krwawnika

• Herba Thymi- ziele tymianku

• Radix Levistici- korzeń lubczyku

• Radix Ononidis- korzeń wilżyny

• Radix Valerianae- korzeń kozłka

• Rhizoma Calami- kłącze tataraku

• Strobili Lupuli- szyszki chmielu