OLEJKI ETERYCZNE

2011/12

Mieszanina związków o wspólnych fizyko-chemicznych właściwościach:

 lotność, przyjemny zapach

 płynna konsystencja , czynność optyczna

 O w lipofilnych, słabo w H

2

O

 gęstość od gęstości H

2

O

SKŁAD OLEJKÓW
Związki pierwotne

Terpeny (90%): mono-, seskwi-

Poch. fenylopropanu

Inne: kumaryny

Produkty degradacji kwasów tłuszczowych: alkohole, aldehydy

terpenów :jonony z karotenów

ajrony z triterpenów

proazulenów  chamazulen

- w: Apiaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Lauraceae, Myrtaceae,

Pinaceae, Rutaceae - roślina olejkowa- > 0,1% olejku

- suszenie 35–50 C, przechowywać całe, nie w plastiku

-

Zmienność (chemotypy) np.

azulenowe i bezazulenowe rasy chemiczne Achillea millefolium

Olejek rozmarynowy: hiszpański



kamfory i pinenu, tunezyjski



cynolu

OTRZYMYWANIE

OLEJKU

- destylacja z parą wodną -części roślin, wydzielin

- wytłaczanie np. olejek cytrynowy

Limonis aetheroleum

z woskiem –esencja
FRAKCJI BOGATYCH W ZWIĄZKI LOTNE
- do kosmetyków- ekstrakcja eterami /alkoholami

- nawannianie = enflourage: pomada-absolut

Materiał roślinny

olejek

ekstrakty

destylacja

wyciskanie

ol eteryczny

esencja

ol cytrynowy

rozpuszcz

lipofilny

nawannianie

pomada

konkret

maceracja

nalewka

rezynoid

absolut

Monoterpeny
Węglowodory

- acykliczne: mircen: szyszki chmielu , sosna, kosodrzewina

ocymen w bazylii, lawendzie

- monocykliczne: limoneny, felandreny (



- w eukaliptusowym ol 1,5%,



- w Apiaceae)

terpineny

(α w majerankowym zapach bzu),

p-cymen -

drażni

o c ym e n

m irc e n e

p in e n y

fe la n d re n y

lim o n e n

te rp in e n y

p -c y m e n

k a m fe n

s a b in e n

k a re n

3 -

- dicykliczne: pineny,



3

/(3)-karen, kamfen, sabinen

Monoterpeny: alkohole:

-

acykliczne: geraniol, linalol, citronelol

- monocykliczne: mentol, terpineol, terpinen-4-ol, tymol, karwakrol

- dicykliczne: borneol

często jako octan

- do 5% olejku sosnowego, kosodrzewinowego ( P. pumilionis)-

utlenia się do kamfory→ otrzymywanie

O H

te rp in e o l

C H

2

O H

g e ra n io l

O H

lin a lo o l

C H

2

O H

c itro n e llo l

O H

m e n to l

O H

b o rn e o l

O H

te rp in e n 4 -o l

O H

tym o l

C H O

c y tra l b
n e ra l

C H O

c ytra l a
g e ra n ia l

C H O

c ytro n e lla l

O

k a rw o n

O

k a m fo ra

O

O

a -tu jo n

b -tu jo n

O

m e n to n

Monoterpeny:

aldehydy:

acykliczne: cytral a/b= geranial/neral, cytronellal

O

p u le g o n

+ )

(

O

fe n c h o n

(+)

Monoterpeny: ketony:
- monocykliczne: menton, karwon, pulegon

-

dicykliczne: kamfora,,fenchon, tujony

Monoterpeny:

-

tlenki: cyneol = eukaliptol

-

nadtlenki: askarydol

Chenopodium ambrosioides -komosa piżmowa

olejek z liści boldo

p.robaczo

perfumeryjne

O

e u k a lip to l

O

O

a s k a ryd o l

SESKWITERPENY

- Węglowodory

Kariofilen:



- monocykl (humulen) 50% :w sz chmielu/ piwie



- dicykliczny: ol goździkowy(5-14%)

Caryophylli floris aetheroleum

- Kwasy: walerenowy: korzeń kozłka

spazmolitycznie

O H

tra n s fa rn e z o l

O

n o o tk a to n

H

O H

(-)-a -b is a b o lo l

H

H

k a rio file n

C H

3

C

H

3

H

C H

3

C O O H

H

k w a s w a le re n o w y

- Alkohole acykliczne: farnezol
monocykl: bisabolol

Fenylopropanoidy: (C

6

–C

3

),

- aldehydy: anyżowy, cynamonowy ( C

6

-C

1

–wanilina)

- fenole: anetol, eugenol, metylochawikol=estragol,

- fenoloetery: cis- i trans-azaron

apiol, safrol, mirystycyna

C H O

O Me

a ld e h yd a n yzo w y

O M e

a n e to l

M e O

O M e

O

O

a p io l

C H

3

O

O H

e u g e n o l

C H O

a ld e h yd c yn a m o n o w y

H

H

O M e

M e O

O M e

E

H

H

O M e

M e O

O M e

Z

O

O

s a fro l

O M e

O

O

m yrys tyc yn a

MONOTERPENY MONOCYKLICZNE - Węglowodory

(+) –limonen- zap. pomarańczy

Aurantii aeth: pomarańczowy 92-97%

Limonis aeth-cytrynowy-56-78%,

cytral:geranial+neral: 0,05-0,3%

Carvi aeth- kminkowy 30-45%

(-)- limonen- zap sosnowy, terpentynowy

Sosnowy, 2,5% jodłowy, miętowy (1-5%)

(+ -) limonen = dipenten

Terpentynowy 1-7%

drażni skórę/ stany zapalne

MONOTERPENY Węglowodory dicykliczne



- i



-pineny:

Pini sylvestris aeth z drewna, igieł sosny zwycz.– P sylvestris

32-60 -



-, 5-22-



- pinen, ∆

3

-karen(3-karen) 6-18 %

Terebinthinae aeth a Pino pinastro- z sosny nadmorskiej

70-85-



-, 11-20-



- pinen, ∆

3

-karen n w n 1 %

Iuniperi aeth z szyszkojagód jałowca

25-50-



-, 1-12-



- pinen

Pini pumilionis aetheroleum- kosodrzewinowy/liście, gałązki

Pinus mugo 10-30-



-3-14-



-pinen , ∆

3

-karen 10-20 %

-

Pineny do syntezy: kamfory, cytronelalu, cytralu, wit. A i E

-

wykrztuśne

do inhalacji: maści, mazidła, plastry

3- karen - drażni, alergizuje

olejek gęstnieje, żywiczeje → nieprzyjemny zapach

MONOTERPENY acykliczne-Alkohole

Funkcje tlenowe →przyjemny zapach, przemysł kosmet.

antyseptyczne

Geraniol/nerol cis-/trans-; estry

Citronellol różano-cytrynowy w

Geranii, Rosae aetheroleum

Neroli aetheroleum -kw. pomarańczy gorzkiej

Petitgrain aetheroleum- liści, gałązki, owoce

Linalol

zapach konwaliowy, octany - bergamotowy

Spicae aetheroleum - olejek lawendy szerokolistnej

(34-50%)

Lavandulae aeth-

ol lawendowy

20-45%

Coriandri aeth - ol kolendrowy,

65-78%

dojrzałe owoce

niedojrzałe, świeże → zapach pluskiew

MONOTERPENY MONOCYKLICZNE, Alkohole

Mentol + menton keton (wł. żółciotwórcze)

Mentha piperita Mentha canadensis (M.arvensis var:glabrata/piperascens )

30-55%

› 80% -polna

mentolu w olejku

Menthae arvensis aeth partim mentholum depletum-

- z obniżoną zaw mentolu 30-50%

3 asymetr. C, stereoizomery, racematy

(-)t.topn. 42-44 C, wymrażanie -22 C

syntet (+ -) – t.topn. ok. 34 C Mentholum racemicum

redukcja tymolu (m-krezol), piperytonu, pulegonu, pinenu

- p.świądowo

na błony śluzowe 3% - (0,1-1%) uczucie zimna

na skórę 10% - drażni

- maści, mazidła z kamforą, ol. eukaliptusowym, do inhalacji

- w lekach przeciwkaszlowych, kroplach do nosa,

- Wewnętrznie wiatropędnie

MONOTERPENY MONOCYKLICZNE, alkohole

terpinen-4-ol
Melaleucae

fol,

aetheroleum n mn n 30%

Melaleuca alternifolia

Cajeputi fol, aetheroleum Melaleuca leucodendron

przeciwzapalnie, przeciwdrobnoustrojowo
W: trądzik , przeciwwirusowo-opryszczka
schorzeniach skóry, błon śluzowych, gardła

Monoterpeny /monoterpenoidy monocykliczne FENOLE

Tymol THYMOLUM

Thymi herba nmn n 1,2% olejku

– ol eter – 40% tymolu + karwakrol- izomer

Origani herb (Ziele lebiodki) n.mn n 2,5% olejku: n.mn n 60% tymolu i karwakrolu

Też syntetycznie
- bakterio-, grzybobójczo,

- p. robaczo - właściwość nie wykorzystywana

- dermatologia, stomatologia

- kosmetyka – właściwości odwaniające

pasty do zębów

wody do płukania ust

Olejek i tymol w:

- syropy w schorzeniach górnych dróg oddechowych

- preparatach do inhalacji

- maści antyseptycznych, ułatwiających gojenie

Monoterpeny aldehydy

acykliczne

Cytral a/b( geranial/neral, cis-/ trans-)

– zapach cytryny ( dz. Uspokajające?)

Limonis aeth-cytrynowy-56-78% (+) limonenu

cytral:geranial+neral:0,05-0,3%

Melisowy ol, z kocimiętki -Nepeta cataria var. citriodora

L. melisy n.mm.n 1% kwasu rozmarynowego

C H O

c ytra l a
g e ra n ia l

C H O

c y tra l b
n e ra l

MONOTERPENY monocykliczne

Ketony

Karwon

(+) karwon zap kminkowy 50-65% w ol kminkowym

(-) karwon - miętowy 70% w Menthae crispae aetherol.

- pobudza OUN

- kosmetyka, perfumy

-aromat spożywczy

Pulegon red. → mentol

do 97% w Menthae pulegium aetherol – mięta polej

10-15 g olejku - dawka śmiertelna: drażni p. pokarmowy

- depresja ukł nerwowego, uszkodzenie wątroby, nerek,

- zaburz krzepnięcia, poronnie

- pobudza miesiączk

Menton, towarzyszy mentolowi

O

K A R W O N

MONOTERPENY dicykliczne Ketony

Kamfora (+) i (-)- syntetyczna opt nieczynna

ok 50% w ol Cynamonowca kamforowego Cinnamomum camphora

- zapach charakt, ostry

- drażni skórę, do nacierań w bólach reumatycznych, neuralgicznych,

odleżynach

SPIR CAMPHORATUS

LINIMENTUM CAMPHORATUM

O

K A M F O R A

MONOTERPENY dicykliczne

Ketony

Tujon zapach charakterystyczny



- ol z szałwii



- ol z wrotyczu, piołunu (nmnn 0,2% olejku),

tui Thuja occidentalis

z p. pokarm.- przenika do mózgu, drgawki (Absynt)

- p. pasożytom

O

O

a -tu jo n

b -tu jo n

MONOTERPENY diykliczne Tlenki

1,8-cyneol (eukaliptol= kajeputol) zapach charakt. /przyjemny

Eucalypti aeth n mn n 70% z liści eukaliptusa (1,5%)

Cajeputi aeth- Melaleuca leucadendron OLBAS OIL

- wykrztuśne, p. drobnoustrojowo

- spazmolityczne, znieczula miejscowo

→ do inhalacji, maści w zapaleniu oskrzeli, krtani,

w grypie, przeziębieniu, katarze

→ odstrasza owady np. komary

O

e u k a lip to l

SESKWITERPENOIDOWE SKŁADNIKI OLEJKÓW
Alkohole acykliczne:

Farnezol- przyjemny zapach

- olejek lipowy- feromon niektórych owadów

- uspokajająceo rozkurczowo

Farnezen, węglowodór

olejek

rumiankowy - p.zapalnie

Alkohole monocykliczne

(-)



-bisabolol =lewomenol

Matricariae aetheroleum:

Bogaty w

bisabolol (10-65%)

w

jego tlenki ( 29-81%)

W obu

chamazulenu =/



1%

- p.zapalnie, rozkurczowo

O H

tra n s fa rn e z o l

H

O H

(-)-a -b is a b o lo l

FENYLOPROPANOIDOWE - skł ol. eterycznych

Eugenol

Caryophylli floris (15% olejku) aeth -olejek goździkowy –

75 -88%

Syzygium aromaticum -Goździkowiec korzenny

w Cinnamomi zeylanici folii aeth z liści

- 70 -85%,

aldehyd cynamonowy nie więcej niż 3%

- p.bakteryjne

p.bólowe

p. zapalnie =indometacyna

olejki z eugenolem → wanilina

– miejscowo przeciwbólowo np. w stomatologii

O H

M e O

e u g e n o l

FENYLOPROPANOIDY

- składniki olejków eterycznych

Anetol

trans

87-94% trans

w olejku

eterycznym anyżowym

(2%)

86-93% trans

w olejku

anyżu gwiaździstego

(7%)

w olejek kopru włoskiego

z ziela

45- 78% - typ tasmański/15-40%-typ włoski

z owoców 55-75%

- wł. wykrztuśne

Dianetol- nie potwierdzono obecności

dimeryczny anetol=(dietylostilbestrol)
dział estrogenne

O M e

a n e to l

C H O

O M e

a ld . a n yz o w y

FENYLOPROPANOIDY

ALDEHYD CYNAMONOWY -trans

Cinnamomum cassia -C .chiński:

Cinnamomi

cassiae aeth

[

70-90%trans ]

z liści /pędów

C. verum (zeylanicum):

Cinnamomi cortex (1,2%olejku) –

Kora cynamonowca cejlońskiego-

przyprawa,

Cinnamomi zeylanici corticis aeth [trans 70-90%]

Cinnamomi zeylanici folii (1,2%) aeth [

eugenol70-85%]

ALDEHYD CYNAMONOWY –trans

-  poziom glukozy

w preparatach dla cukrzyków

C H O

c in n a m ic a ld e h y d e

C6-C1

FENYLOPROPANOIDY zmodyfikowane

Wanilina (aldehyd metoksyprotokatechowy)
• - glukozyd w owocach wanilii
• - poprawiający smak
• synteza z eugenolu

2007 Ig Nobla-Antynobel. Z okazji ceremonii rozdania nagród lodziarnia w

Cambridge wytworzyła lody waniliowe:

Yum-A-Moto Vanilla Twist z waniliną z kału krowiego

C H O

O H

O M e

w a n ilin a

FENYLOPROPANOIDY

FENOLOETERY

Azaron - α (cis), β (trans), γ Calami rad - sedatywnie

- Europa (tri-) - ślady β – azaronu

- Ameryka (di-) - brak

- Indie (tetra-ploidalny) - 96% w olejku:

przedłużone stos :

rak dwunastnicy (szczury)

wątroby (myszy)

Wyciągi - maceracja 60% alkohol - ślady β – azaronu
- zaburzenia trawienne, kosmetologia

Olejek- do perfum

H

H

O M e

M e O

O M e

E

H

H

O M e

M e O

O M e

Z

FENYLOPROPANOIDY

Estragol - karcynogennie

W olejku: anyżowym od 0,5% do 5%,

Z anyżu gwiaździstego od 0,5% do 6% estragolu

Basilici herba (do 85%)-olejki bogate w estragol- do perfum

O M e

e s tra g o l

FENYLOPROPANOIDY- toksyczne

Gałka-8% olejku

Mirystycyna

tropik- zach Indie
olejek w t pokoj stały

metabolizm do MMDA =3-metoksy-4,5-metylenodioksy amfetaminy

o wł. psychotropowych, halucynogennych (15 g)



60 niebezp

O M e

O

O

m iry s ty c y n a

C H

3

H

H

N H - C H

3

O H

a m fe ta m in a

C

H

2

O M e

O

O

C H

N H

2

C H

3

M M D A

FENYLOPROPANOIDY

Safrol - właśc. toksyczne

80%

w olejku eter. (50-100ml /kg) z

kory, korzeni

płn. ameryk. drzewa

Sassafras albidum- S. lekarski

Do

2,5% w olejku z gałki muszkatołowej-Myristicae aeth

olejek – środek zapachowy w kosmetykach (<0,01%)
wyciągi z liści, kory korzeni bez safrolu:

 wiatropędne, moczopędne,

antyseptyczne, p.reumatyczne,

schorzenia skórne.

SAFROL

u szczura



OHsafrol



eposafrol (mutageny , rakotwórczy)

wątroba człowieka



utl.di- i triOHsafrol – nie mutagenny

O

O

s a fro l

FENYLOPROPANOIDY

- składniki olejków eterycznych

Apiol

w olejku pietruszkowym, nasionach


- pobudza skurcze macicy
poronnie

M e O

O M e

O

O

a p io l

UBOCZNE SKUTKI STOSOWANIA

OLEJKÓW ETERYCZNYCH

Mentol wątroba, metabolizm

G6PD (glukozydo-6-fosforodehydrogenaza)
niedobór uwarunkowany genetycznie

mniej u mężczyzn nadużywanie - dolegliwości wątrobowe

Olejki –z krwi → do tkanek,

detoksykacja /utlenianie w wątrobie: m.in. układ cytochromów P-450

Na nerki-

metabolity składników olejków-

rozpuszczalne w wodzie

np.

apiolu, safrolu

są O w H

2

O-drażnią nerki i drogi moczowe

zmniejszenie krzepliwości przy chorobach nerek – możliwe krwawienie
Na układ krwionośny –

brak negatywnego działania

Na skórę - wrażliwość na olejki cechą indywidualną

O H

M E N T O L

Działanie surowców olejkowych, olejków eter. (aetherolea), ich składników
Antyseptyczne, odkażające p bakteriom (antybiotykooporne), grzybom, wirusom –

olejki- zw. fenolowe np. aetherolea:
tymiankowy, goździkowy, eukaliptusowy, miętowy, tatarakowy, lawendowy

sosnowy, cynamonowy, kajeputowy, drzewa herbacianego, surowce z ww olejkami,

i inne np.Salviae offic fol., Serpylli herb,

Salviae trilobae folium- liść szałwii greckiej

Salviae sclareae aetheroleum- olejek szałwii muszkatolowej-

tymol- 25 x silniej od fenolu,

eugenol

P.zapalne, przeciwuczuleniowe

olejki azulenowe: rumiankowy, krwawnikowy-ham uwalnianie histaminy
Rozkurczające m. gładkie przew. pokarmowego
Ol.anyżowy, kopru włoskiego, lawendowy, miętowy, surowce z ww olejkami, też:

Angelicae rad., Matricariae flos. Millefolli herb, efekt wiatropędny

Działanie surowców olejkowych,
olejków eter. (aetherolea), ich składników:

Uspokajające

Angelicae rad (angelicyna-kumaryna), Lavandulae flos,

Melissae fol (wyciąg-nie olejek).

Valerianae rad(kwas walerenowy – składnik olejku)

P.pasożytnicze (wszawica)

Surowce i olejki eteryczne zawierające tujon:
kwiaty wrotyczu: Tanaceti flos, ziele piołunu

Poprawiające smak, zapach

olejki: anyżowy, koprowy, cytrynowy , sur. olejkowe, przetwory, surowce:
Menthae pip. fol, Aurantii amari pericarpii sirupus

w produktach farmaceutycznych, kosmetycznych

higienicznych

Drażnienie w stos. zewnętrznym

- rozszerzenie n. krwionośnych, przekrwienie, rozgrzanie skóry, okolicznych tkanek-
w bólach reumatycznych /nerwobólch
olejki: Pini, Terebinthinae, Rosmarini (rozmarynowy),
Lavandulae, Eucalypti, Thymi,
kamfora w oleju, etanolu, w maściach (oleum, spiritus, unguentum camphoratum:
Olejki z kapsaicyną (naturalną , syntetyczną):

Drażnienie po podaniu doustnym
Wykrztuśne

-

składniki olejków wydalają się w płucach, drażnią błonę śluzową oskrzeli od
strony światła,  cz wydzielniczą, upłynniają wydzielinę i ułatwiają
odkrztuszanie, antyseptycznie

- drażnią bł. śluzową żołądka, odruchowo- sekretolitycznie

olejki: Anisi, Foeniculi, Eucalypti, Pini, surowce: Anisi, Foeniculi fruct, Thymi

Grindeliae herb, Inulae rad, Eucalypti fol, – skłaniki syropów, maści i
płynów do nacierań, inhalacji w zapalnych stanach dróg oddechowych
(wchłaniają się przez skórę)

Moczopędne

Sur. olejkowe Iuniperi p-fruct; Petroselini, Ononidis, Levistici rad

-

drażnią kanaliki nerkowe:

-

 filtrację w kłębkach nerkowych, resorpcję zwrotną

 napięcie mięśni gładkich dróg moczowych, polepszenie przepływu krwi

przez nerki, dezynfekcja dróg moczowych

Olejki- czystych nie stosujemy wewnętrznie -uszkodzenie miąższu nerek

Drażnienie po podaniu doustnym

Pobudzają wydz. soków trawiennych

- wpływ na zmysł powonienia,

-

drażnienie zakończeń nerwowych w śluzówce żołądka i kubków smakowych w

jamie ustnej (gorzkie) - odruchowo wydziel s żoł

Angelicae rad, Carvi; Coriandri fruct,

Melissae, Menthae pip. Fol; Millefolii herb.

Żółciopędnie i żółciotwórczo

- drażnią bezpośrednio komórki wątroby , wytwarzanie żółci

- spazmolityczne na mięsnie gładkie przewodu pokarmowego

- ułatwiają wydzielanie żółci z pęcherzyka, przepływ w dr. żółciowych

Menthae pip. aetheroleum,

Menthae pip. fol, Millefolii herb, Curcumae xanth rhiz, Iuniperi pseudofruct.