OLEJKI ETERYCZNE

charakterystyka olejków eterycznych – wł fizykochem:

fizjologiczne wydzieliny

^ stereopten - część stała ^ oleopten - część płynna

zwykle są one płynne, oleiste, posiadają ostry smak i charakterystyczny zapach

są to związki lotne, nierozpuszczalne w wodzie

olejki eteryczne są zazwyczaj bezbarwne lub jasnożółte, czasem kolorowe (azuleny - niebieskie lub zielone]

posiadają szeroką temperaturę wrzenia, a ich gęstość jest najczęściej mniejsza od wody

optycznie zabarwienie, jest uwarunkowane obecnością grup chromatorowych

Aktywność farmakologiczna olejków eterycznych - działanie:

działanie rumieniące : Remedia rubefaciens - wywołuje przekrwienie skóry

działanie przeciwreumatyczne - rozgrzewające (pod wpływem terpenowi dochodzi do rozgrzania skóry i jej przekrwienia]. Działanie takie wykazują głównie:

ü Eucalypthi aetheroleum ü Lavandulae aetheroleum ü Rosmarini aetheroleum ü Pini sylvestris

■ działanie dezynfekujące - Remedia desinficientia - antyseptyczne, dotyczy olejków z związkami czynnymi takimi jak fenol, tymol. Działanie takie wykazują głównie:

ü Thymi aetheroleum ü Caryophylli aetheroleum ü Eucalypti aetheroleum ü Menthae piperita

■ działanie przeciwzapalne - Remedia antiphlogistica - aktywność farmakologiczna warunkowana jest obecnością azulenów. Działanie takie wykazują głównie:

^ Chamomillae aetheroleum ^ Millefolii aetheroleum

■ olejki eteryczne mają działanie wykrztuśne - Remedia expectorantica - drażnią błonę żołądka i oskrzeli. Działanie takie wykazują głównie:

^ Anisi aetheroleum ^ Foeniculi aetheroleum ^ Thymi aetheroleum ^ Eucalypti aetheroleum

■ działanie przeciwskurczowe i wiatropędne - Remedia spasmolytica et carminativa - niektóre olejki eteryczne mają zdolność rozkurczania dróg żółciowych, jelit oraz mięśni gładkich żołądka

^ Chamomillae aetheroleum

^ Carvi aetheroleum

^ Foeniculi aetheroleum

^ Cariandrii aetheroleum

^ Calami aetheroleum (tatarak)

■ działanie żółciopędne i żółciotwórcze - Remedia choleretica i cholagoga - olejki eteryczne posiadają tę aktywność farmakologiczną ze względu na obecność terpenów

^ Menthae piperitae aetheroleum ^ Foeniculi aetheroleum

■ aktywność moczopędna - Remedia diuretica - działanie moczopędne występuje ze względu na obecność terpenów (np. terpineol-4], które drażnią kanaliki nerkowe - powstaje więcej moczu pierwotnego, hamowana jest resorpcja zwrotna wody (stosowane są tylko w małych dawkach ]

^ Juniperi aetheroleum

^ Petroselini aetheroleum

^ Levistici (lubczyk) aetheroleum

■ działanie uspakajające - Remedia sedative et nervina ^ Valerianae aetheroleum

^ Melissae aetheroleum ^ Lavandulae aetheroleum

■ działanie czerwiogubne (przeciwpasożytnicze] - Remedia atihelmintica ^ Absinthii aetheroleum

^ Inulae aetheroleum

^ Chenopodii aetheroleum

■ olejki eteryczne posiadają właściwości poprawiające smak, zapach - Remedia corrigenda ^ Citri aetheroleum

^ Menthae piperitae aetheroleum ^ Aurantii aetheroleum

Olejki farmakopealne!!!

Anisi aetheroleum - olejek anyżowy

Citri aetheroleum - olejek cytrynowy

Eucalypti aetheroleum - olejek eukaliptusowy

Foeniculli aetheroleum - olejek kopru włoskiego

Menthae piperitae aetheroleum - olejek miętowy

Thymi aetheroleum, - olejek tymiankowy

Olejki wykorzystywane są przez przemysł kosmetyczne i spożywczy. Do celów farmakologicznych wykorzystuje się tylko olejki naturalne, niesyntetyczne!

SKŁADNIKI CHEMICZNE OLEJKÓW ETERYCZNYCH

Składniki chemiczne olejków eterycznych można podzielić na dwie grupy: terpenoidy (izoprenoidy] oraz

pochodne fenylopropanu

I. Terpenoidy (izoprenoidy)

a. Monoterpeny o wzorze ogólnym C10H16 - są to węglowodany i ich tlenowe pochodne

b. Seskwiterpeny C15 n=3 (pochodne izoprenu zawierające 3 jednostki izoprenowe]

c. Diterpeny C20 n=4 (związki 20-węglowe zawierające 4 podjednostki izoprenowe]

d. Triterpeny C30 n=6 (związki 30-węglowe zawierające 6 podjednostek izoprenowych]

e. Tetraterpeny C40 n=8 (związki 40-węglowe zawierające 8 podjednostek izoprenowych

Politerpeny n>8 (związki zawierające więcej niż 8 podjednostek izoprenowych]

II. Pochodnefenylopropanu

Izopren i synteza terpenoidów:

Izopren jest podstawową jednostką terpenoidów.

Monoterpeny dzielimy na:

Alifatyczne (acykliczne]

Cykliczne (monocykliczne, bicykliczne, tri cykliczne] !

Grupa związków: Monoterpeny acykliczne

Charakterystyka najważniejszych monoterpenów acyklicznych:

1. Geraniol

składnik olejku różanego, geraniowego, lawendowego - w stanie wolnym

2. Linalol

estru w olejku lawendulowym, bergamotowym, kolendrowym

stosowany jest w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym

3. Cytronelol

,

w olejku geraniolowym oraz różanym

bezbarwna ciecz o temp. wrzenia ponad 220C

4. Cytral

w olejku lemograsowym (do 80%], lawendowym, cytrynowym

w przemyśle spożywczym i perfumeryjnym

5. Cytronelal

olejek lemongrasowy, eukaliptusowy

cytronelal

w przemyśle perfumeryjnym

zapach melisowy

trawy lewograsowej (Citri aetheroleum - olejek cytrynowy, Citrus limon - cytryna zwyczajna]

INNE monoterpeny acykliczne

Surowce geraniowe

! Surowiec: Rosae aetheroleum (olejek różany)

Gat. Rosa centyfolia, Rosa gallica, Rosa damoscena Rodz. Rosaceae (różowate)

destylację z parą wodną świeżych płatków różnych

Skład chemiczny

ü geraniol - 70%

ü cytronelal - 25%,

ü nerol - do 10%

ü estry alkoholi acyklicznych

ü alkohol fenyloetylowy -

Surowce linolowe

! Surowiec: Lavandulae flos (kwiat lawendy)

Gat. Lavandula officinalis - lawenda lekarska Rodz. Lamiaceae – jasnotowate

Lavandula officinalis to wiecznie zielony półkrzew, o łodygach wzniesionych, liściach lancetowatych, kwiatach zebrane w szczytowych wiechowatych Skład chemiczny:

y octan linalolu (40%]

y L(-] linalol (30%]

y geraniol

y borneol

y izoborneol

y kamfora

y garbniki (12%]

y fitosterole, kwasy organiczne

/ Surowiec: Coriandri fructus (owoc kolendry)

Gat. Coriandrium sativum var. microcarpum - kolendra siewna Rodz. Apiaceae (selerowate)

nie mniej niż 2% olejku

Skład chemiczny:

y olejek eteryczny (linalol, geraniol, pineny, borneol] y związki kumarynowe y flawonoidy y fitosterol

Surowce cyt rolowe

Surowiec: Mellisae folium (liść melisy)

Gat. Melissa officinalis - melisa lekarska Rodz. Lamiaceae - jasnotowate

nie mniej niż 0,5% olejku eterycznego

melisa lekarska to bylina o kanciastej łodydze, silnie rozgałęziona osiągająca 1m wysokości, o liściach ząbkowanych, sercowatych,

Skład chemiczny:

y olejek eteryczny 0,05% (cytral 30%, cytronelal 40%, geraniol, linalool cytronelal] y garbniki

y kwasy triterpenowe (ursolowy, oleanolowy] y fenolokwasy (depsyd - kwas rozmarynowy] y flawonoidy

! Surowiec: Citri aetheroleum (olejek cytrynowy) FP VI

Gat. Citri limon - cytryna zwyczajna Rodz. Rutaceae - rutowate

jest przez wytłaczanie świeżej owocni cytryny musi zawierać nie mniej niż 3% cytralu

niewielkie drzewo

Skład chemiczny

y olejek (limonen (90%], p - felanotren, a,p - pineny, cytral (3,5%-8%,nadaje zapach]

! Grupa związków: Monoterpeny monocykliczne

o wzorze ogólnym C10H16 - pod względem chemicznym są to węglowodany, alkohole, ketony, tlenki i nadtlenki

Charakterystyka najważniejszych monoterpenów monocyklicznych:

1. Limonen

y silnie drażni skórę

y może powodować stany zapalne

y wykorzystywany jest w przemyśle perfumeryjnym

Surowce limonenowe:

! Surowiec: Auranti amari pericarpium (owocnia pomarańczy gorzkiej)

Gat. Citrum aurantium - pomarańcza gorzka Rodz. Rutaceae - rutowate

Skład chemiczny:

y olejek do 2,5% ( (+]limonen 90%, cytral, nerol, di terpen, pineny, ester metylowy kwasu

antranilowego i N-metyloantranilowego] y goryczowe związki (limonity o budowie terpenowej] y flawonoidy 10% (pochodne flawonu - hesperydyna, neohesperydyna] y karotenoidy y związki pektynowe

■ Działanie:

y pobudza wydzielanie soku żołądkowego y wzmaga łaknienie

y stosowany jest jako remedia corrigentia

2. Felandren

w przyrodzie występują zarówno a- i p-felandreny

są to bezbarwne ciecze o charakterystycznym zapachu

felandreny są a - felandreny : temp. wrzenia ponad 170C (olejek anyżowy, arcydzięglowy, kolendrowy]

p - felandreny : trochę wyższe od odmian a 174C (olejek eukaliptusowy, arcydzięglowy]

Surowce felandrowe:

! Surowiec: Angelicae radix (korzeń dziegla), Archangelicae radix (korzeń arcydzięgla)

Gat. Archangelica officinalis - arcydzięgiel lekarski

arcydzięgiel lekarski jest to roślina 2-3 letnia, po wydaniu owoców ginie, surowiec posiada duże, długoogonkowe liście opatrzone dużymi pochwami obejmującymi łodygę, kwiatostanem jest baldach

arcydzięgiel wykorzystywany w przemyśle spożywczym do zdobienia tortów

Skład chemiczny:

y olejek ((+] a-felandren, pinen, borneol, seskwiterpeny

y proste kumaryny( umbeliferol]

y furanokumaryny(angelicyna]

y pentadekandiolen (cykliczny lantan - od niego zależy zapach]

y flawonoidy

y garbniki

y kwasy organiczne

3. Mentol

Lamiaceae

działanie mentolu:

y drażni zakończenia nerwów na skórze wywołując uczucie chłodu

y wykazuje działanie przeciwzapalne, miejscowo znieczulające, działa również antyseptycznie,

słabo przeciwskurczowo y stosowany zewnętrznie przeciwświądowo oraz

bakteriobójczo

Surowce mentolowe:

! Surowiec: Menthae piperitae folium (liść mięty pieprzowej)

Gat. Mentha piperita - mięta pieprzowa Rodz. Lamiaceae - jasnotowate

stanowią liście i ulistnione szczyty pędów nadziemnych, odmiany zawierające nie mniej niż 1,2% olejku

Skład chemiczny:

y olejek eteryczny (max. do 3%, (-]mentol w postaci wolnej lub w postaci estrów (50-60%] olejek

powinien zawierać od 30-55% wolnego mentolu] y garbniki

y flawonoidy( z grupy flawonów]

y glikozydy (diosmetyny, luteliny, apigeniny]

y związki goryczowe

y fenolokwasy

Olejek miętowy:

Olejek otrzymuje się poprzez destylacje z parą wodną, surowiec nie może zawierać nie mnie niż 30% do 55% wolnego anetolu. Działanie:

y żółciopędne, żółciotwórczy

y znieczulające, spazmolityczne

y antyseptyczny Przez wymrażanie otrzymuje się z olejku miętowego mentol

4. Terpineole (a-terpineol, terpineol-4)

a. a - terpineol

olejku: pomarańczowego, geraniowego, cytrynowego, lubczykowego- pachnidło

b. terpineol-4

olejku: tymiankowego, majerankowego, jałowcowego

posiada silne działanie moczopędne

Surowce terpineolowe

! Surowiec: Majoranae herba (ziele majeranku)

Gat. Majerana hortensis - majeranek ogrodowy Rodz. Lamiaceae - jasnotowate

roślina stosowana jako przyprawa kulinarna

stosowana przy katarach u dzieci

Skład chemiczny:

y olejek (terpineol-a i terpineol-4]

ü garbniki

ü flawonoidy (pochodne apigeniny , luteoliny, diosmetyny]

! Surowiec: Rosmarini folium (liść rozmarynu)

Gat. Rosmarinum offlcinalis - rozmaryn lekarski

wykazuje działanie uspokajające

Skład chemiczny:

ü cyneol, borneol, kamfora ü garbniki ü flawonoidy

ü kwas rozmarynowy, kwasy trójterpenowe

! Surowiec: Ziele hyzopu

zawiera kwasy organiczne, flawonoidy, garbniki

wykazuje podobne działanie do szałwii - dezynfekujące

5. Karwon

jest to keton terpenowy,w olejku kminkowym, koprowym ; (-] w olejku mięty kędzierzawej (Mentha crispí]

Surowce karwonowe

! Surowiec: Carvi fructus (owoc kminku)

gat. Carum carvi - kminek zwyczajny rodz. Apiaceae (selerowate)

Skład chemiczny:

ü olejek ( (+]karwon (50%], prekursor karwonu - limonen, dihydrokarwon, geraniol] ü flawonoidy, związki poliacetylenowe

! Surowiec: Aneti fructus (owoc kopru ogrodowego)

Gat. Anetum graveotes - koper ogrodowy Rodz. Apiaceae (selerowate)

koper ogrodowy to roczna roślina, zawiera 4% olejku ( (+] karwon 60%, (+] limonen, felandren]

dodatkowo występują fenolokwasy, kumaryny, flawonoidy

! Surowiec: Menthae crispae folium (liść mięty kędzierzawej)

Gat. Mentha crispa - mieta kędzierzawa Rodz. Lamiaceae - jasnotowate

roślina posiada bezogonkowe liście, pofałdowane, silnie owłosione

olejek zawiera lewoskrętny karwon (60%]

surowiec stosowany przy zaburzeniach trawienia - działanie podobne do mięty i owocu kminku

6. Sineol - Kajeputol - Eukalptol

występuje w olejku rozmarynowym eukaliptusowym, szałwiowym, kminkowym

wykazuje działanie:

y żółciopędne, moczopędne, wykrztuśne y bakteriobójcze i grzybobójcze y spazmolityczne

y drażni skórę, wywołuje jej przekrwienie

7. Askarydol

o nieprzyjemnym zapachu o askarydol wykazuje działanie przeciwrobacze

Surowce zawierające tlenki terpenowe

! Surowiec: Eucalyptii aetheroleum (olejek eukaliptusowy

Gat. Eucalyptus globulus

olejek eukaliptusowy

70% cyneolu

eukaliptus to wiecznie zielone, okazałe drzewo o sierpowato wygiętych liściach, kształtu owalnego

Działanie:

y odkażające, słabe miejscowe działanie znieczulające y olejek stosowany jest do inhalacji

y powoduje przekrwienie skóry,

! Surowiec: Chenopodii herba (ziele komory piżmowej)

Gat. Chenopodium ambrosioides - komora piżmowa Rodzi. Chenopodiaceae - piżmowate

surowiec wykazuje działanie pasożytobójcze i przeciwrobacze

olejek jest jednak toksyczny, dlatego stosowany jest tylko w weterynarii

! Grupa związków: Monoterpeny bicykliczne i ich tlenowe pochodne

Najważniejsze monoterpeny bicykliczne i ich tlenowe pochodne

Alkochole

Ketony

1. karen

w olejkach drzew iglastych (świerkowym, jodłowym, sosnowym]

właściwości uspakajające, czasem daje uczulenia

2. a - pinen

powszechnych bicykli, optycznie czynny, bezbarwny, ciekły

posiada działanie syntetyczne, rumieniące

3. p - pinen = Neopinen

właściwości zbliżone do a - pinenu

p-pinen otrzymywany przez frakcjonowaną destylację

4. Kamfen

jedyny krystaliczny z grupy węglowodorów o temp. topnienia 45C

■ stanowi on składnik olejku jodłowego

5. Borneol

w olejku lawendowym, sosnowym, kolendrowym, walerianowym

jest to surowiec zapachowy

6. Izoborneol

izoborneol jest to stereoizomer borneolu o zapachu kamfory

izoborneol otrzymywany jest z pinenu na skalę przemysłową

Surowce pinenowe

! Surowiec: Oleum Terebinthinae (olejek terpentynowy)

olejek terpentynowy otrzymywany jest na drodze destylacji z parą wodną balsamu sosny zwyczajnej

z:

ü a- pinenu ü ß - pinenu, ü kamfenu ü karenu

Działanie i wykorzystanie:

ü olejek dobrze wchłania się przez skórę, dochodzi do jej przekrwienia i zarumienienia

ü posiada działanie antyseptyczne

ü bólów reumatycznych i neurologicznych

ü podany doustnie wykazuje działanie moczopędne

ü działa również żółciopędnie

! Surowiec: Pinus sylvestris aetheroleum (olejek sosnowy)

Gat. Pinus sylvestris - sosna zwyczajna Rodz. Pinaceae - sosnowate

destylację igliwia sosnowego lub młodszych wierzchołków

Składniki olejku sosnowego:

ü a-pinen 40% , limonen 40%, ß - pinen, borneol, kadinen

■ Działanie:

ü wykazuje działanie wykrztuśne, bakteriobójcze, grzybobójcze

7. Tujon

a- i ß-tujon

(-] a-tujon występuje w olejku tujonowym i szałwiowym, natomiast (+]p-tujon (tanaceton] - w olejku piołunowym, wrotyczowym i szałwiowym

silnie toksyczny, degeneruje OUN - szczególnie nerw wzrokowy

ma właściwości czerwiogubne –

8. Kamfora

kamfora jest to keton terpenowy, posiadający 2 węgle asymetryczne, występuje jako izomer prawoskrętny (u Lauraceae] i lewoskrętny (u Compositae],

silnie drażni skórę, miejscowo prowadzi do przekrwienia, rozgrzewająco

9. Fenchon

jest to bezbarwna ciecz o gorzkim smaku, czynna optycznie i biologicznie, temp. wrzenia 190C

fenchon prawoskrętny występuje w olejku kopru włoskiego, zaś lewoskrętny - w olejku tujolowym

Surowce tujonowe

! Surowiec: Salvia officinalis (szałwia lekarska)

szałwia to krzewinka do 60cm wysokości, posiadająca dołem zdrewniałe łodygi, o szczytach zielonych

Skład chemiczny:

y olejek (a- i p-tujon 40-60%, 1,8-cyneol do 15%, kamfora, borneol] y garbniki katechinowe

y substancje gorzkie o charakterze laktonów diterpenowych y kwasy triterpenowe (ursolowy i oleanowy] y flawonoidy (pochodne luteoliny , apigeniny]

! Inne surowce:

Ziele piołunu - Absinthi herba Ziele bylicy - Artemisi herba

Ziele wrotyczu - rzadko stosowany w mieszankach

! Grupa związków: Seskwiterpeny (1,5-terpeny) - C15H24

2 jednostki izoprenowe. Dzielimy je na:

acykliczne

cykliczne (monocykliczne, bicykliczne, tricykliczne]

Aktywność farmakologiczna seskwiterpenów - działanie:

działanie przeciwzapalne (fernezen, bisabolol]

wykazują również działanie rozkurczające (farnezol, a-bisabolol ]

działanie wykrztuśne (izoalantolaktan, alantolaktan, dihydroalantolaktan]

działanie przeciwrobacze (alantolaktan, santoina - ta substancja występuje w pękach kwiatowych Artemisia cina - bylica cytrynowa]

działają cytotoksycznie (cytryna w drapaczu lekarskim, wernolepina]

wykazują działanie bakteriostatyczne

pobudzają czynność wydzielniczą gruczołów trawiennych (ziele piołunu,

! Surowiec: Inulae radix (korzeń omanu)

Gat. Inula helenium - oman wielki Rodzi. Asteraceae - astrowate

Skład chemiczny:

^ olejek do 30% (laktony seskwiterpenowe z grupy alantolaktan, Izo-(helenina],

dihydroalantolaktan, alanton, kwas alantowy y związki trójterpenowe z grupy frydeliny i damananu ^ inulina do 40%

! Surowiec: Calami rhizoma (kłącze tataraku)

Gat. Aconis calamus - tatarak zwyczajny Rodz. Araceae - obrazkowate

2,5% olejku,

Skład chemiczny:

y azaron(ai P] - pochodna fenylopropanu (10% - odmiana europejska i diploidalna nie posiadają p

- azaronu] nie został ■

! Surowiec: Juniperi fructus (owoc jałowca)

Gat. Juniperus communis Rodz. Cupressaseae

Skład chemiczny:

y olejek eteryczny (mono i bicykliczne monoterpeny i ich pochodne (kamfen, limonen, terpineol 4,

a i p - pinen] y seskwiterpeny

y kamfora jałowcowa (juneol, a - kardinol, kariofilen] y flawonoidy (biflawonoidy]

y leukoantocyjanidyny

y garbniki

y żywica

y cukier inwertowany

y substancje goryczowe

y kwasy organiczne

Surowce azulenowe

Azulen,

Surowce proazulenowe

! Surowiec: Chamomillae anthodium (koszyczek rumianku)

Gat. Chamomilla recutita - rumianek pospolity Rodz. Asteraceae - astrowate

około 0,4% olejku

Skład chemiczny:

y olejek (a -bisabolol i jego tlenki, farnezen, chamazulen z matrycyny, związki poliacetylowe -

spiroeter przeciwzapalny, spazmolityczny] y flawonoidy (7-o-glukozydy kwercetyny, epigeniny] y kumaryny proste (umbeliferon, hermiaryna] y śluz 0,5%-17%

Surowiec: Millefolii herba (ziele krwawnika)

Gat. Achillea millefolium Rodz. Asteraceae - astrowate

krwawnik jest pospolitą byliną w

Skład chemiczny:

y chamazulen (z matrycyny, millefoliny], achillina - gorzki guajanolin, daje z wodną pochodną azulen

y cyneol, borneol, kanofilen

y laktony seskwiterpenowe - pro azuleny

y substancja gorzka - achillelinon (rozkłada się do benzaldehydu i cyjanowodoru]

y garbniki, flawonoidy, związki azotowe, fitosterole

y węglowodany, białka

! Surowiec: Anthenidis anthodium (koszyczek rumianu)

Gat. Anthemis nobilis - rumian szlachetny/rzymski Rodz. Asteraceae- astrowate

surowiec zawiera chamazulen, flawonoidy, kumaryny oraz germakranolidy

! Surowiec: Absinthi herba (ziele piołunu)

Gat. Artemisia absinthium - piołun pospolity rodz. Asteraceae- astrowate

! Grupa związków: Proste fenole

wśród prostych fenoli o aktywności biologicznej wyróżnia się trzy grupy związków - arylowe pochodne izopropylu Ar-HC-(CH₃)₂

, arylowe pochodne allilu Ar-CH₂-CH=CH₂

oraz arylowe pochodne propylenu

Ar-CH₂-CH₂-CH₃

Grupa związków: Pochodne fenylopropanu

pochodne fenylopropanu są związkami o właściwościach antyseptycznych, bakteriobójczych i grzybobójczych (przy czym są mniej toksyczne od fenolu]

wykazują również działanie p/pasożytnicze

zwiększają sekrecję śluzu oskrzelowego, a więc wykazują działanie wykrztuśne

Thymi herba

y p-cymen

y tymol, który jest substancją stałą

surowcem farmaceutycznym jest cała roślina o ulistnionej łodydze, z liśćmi w kątach łodyg

roślina w stanie dzikim rośnie w basenie morza śródziemnego

Skład chemiczny

1% olejku eteryczne (we włoskach typu Lamiaceae]: tymol-do 50% całego olejku, karwakrol,

estry metylowe tymolu, p-cymen, linalol

kwasy triterpenowe (alanowy]

flawonoidy (apigenina, luteolina]

fenolokwasy (chloro genowy, kawowy]

gorycze

Działanie:

y surowiec wykazuje działanie dezynfekujące, bakteriobójcze i grzybobójcze

y działa również eykrztuśnie

y wykazuje dodatkowo działanie spazmolityczne

Thymi aetheroleum FP VI - olejek farmakopealny zawierający nie mniej niż 20% i nie więcej niż 45% fenolu. Brunatna ciecz działająca antyseptycznie

! Surowiec: Serpylli herba (ziele macierzanki piaskowej)

Gat. Thymus serpyllum - macierzanka piaskowa rodz. Lamiaceae- jasnotowate

nie posiada włosków kolankowato zagiętych po spodniej stronie liści

w przypadku macierzanki piaskowej występuje skład chemiczny taki tak u tymianku pospolitego, z tym, że dodatkowo występują saponiny trójterpenowe

olejek macierzanki piaskowej nie jest olejkiem farmakopealnym

! Surowiec: Origani herba (ziele lebiodki)

Gat. Origanum vulgare - lebiodka pospolita rodz. Lamiaceae- jasnotowate

■ lebiodka jest rośliną przyprawową

! Grupa związków: właściwe pochodne fenylopropanowe

Anetol Apio

Charakterystyka najważniejszych pochodnych fenylopropanowych

1. Eugenol

substancja wykazuje zapach gożdzików, bardzo gorzki i szczypiący smak

eugenol występuje w olejku pimentowym, bazyljowym, goździkowym

eugenol wykazuje działanie antyseptyczne, stosowany jest w dezynfekcji kanałów zębowych.

2. Anetol:

zapach swoisty, łatwo utlenia się do aldehydu anyżowego i polimeryzuje do dianetolu

substancja występuje także w olejku anyżowym i koprowym

anetol wykazuje działanie wykrztuśne

3. Izoanetol:

izoanetol w odróżnieniu do anetolu jest substancją ciekłą

dodatkowo nie posiada 4. Apiol:

Apiol

. w pietruszce

silnie moczopędne i hipotensyjne

5. Azaron:

:(a- substancja krystaliczna, p- substancja olista]

a-azaron występuje w olejku kopytnikowym (Azarum europem], działa bakteriobójczo, sekretolitycznie, wykrztuśnie w małych dawkach, wymiotnie w dużych dawkach

p-azaron występuje natomiast w olejku tatarakowym (Acorum], działa uspokajająco, ale także kancerogennie

Surowce eugenolowe

! Surowiec: Cinamoni zeylonici cortex (kora cynamonu cejlońskiego)

Gat. Cinamonum zeylonicum - cynamon cejloński rodz. Lauraceae- wawrzynowate

Skład chemiczny:

y 2% ojelku eterycznego: w tym 70% aldehydu cynamonowego, eugenol, kwas cynamonowy,

linalol, pinen y benzaldehyd y śluz y skrobia

■ Działanie

ü surowiec wykazuje działanie wiatropędne - przyprawy kuchennej ü działa również żółciopędnie i żółciotwórczo

ü surowiec wykorzystywany jest j ako korrigend smakowy (poprawia smak] ü działa również odkażająco, dlatego stosowany jest do płukania jamy ustnej

! Surowiec: Cariophyli flos (kwiat goździkowca)

Gat. Syzygium aromaticum - goździkowiec wonny rodz. Myrtaceae- mirtowate

nierozwinięte pąki kwiatowe goździkowca

olejek goździkowy (Cariophyli aetheroleum] jest cięższy od wody

Skład chemiczny:

ü olejek eteryczny: w tym do 90% eugenolu, octan eugenolu, a i ß kariofilen, wanilina ü garbniki ü triterpeny

ü eugenina (związek chromowy]

■ Działanie i wykorzystanie:

ü surowiec znalazł zastosowanie jako przyprawa kuchenna

ü stosowany jest przede wszystkim do produkcji olejku goździkowego

ü jest to surowiec silnie odkażający i dezynfekujący

ü kwiat goździkowca stosowany j est w pastach do zębów

! Surowiec: Pimenta fructus (owoc ziela angielskiego)

Gat. Pimenta officinalis - ziele angielskie rodz. Myrtaceae- mirtowate

Surowce anetolowe

! Surowiec: Anisi fructus (owoc anyżu

Gat. Pimpinella anisum - biedrzeniec anyż rodz. Apiaceae- selerowate

olejek anyżowy jest olejkiem farmakopealnym - jest to przezroczysta żółtawa ciecz, w niskiej temperaturze krystalizuje, ma słodki smak, działa spazmolitycznie i wiatropędnie

Skład chemiczny:

ü 2% olejku eterycznego: w tym 80% trans anetolu, izoanetol, dianetol, dianizoina ü białka ü olej tłusty ü węglowodany

■ Działanie surowca:

ü surowiec wykazuje działanie wykrztuśne

ü dodatkowo spazmolityczne i pobudzające trawienie

ü owoc anyżu jest środkiem wiatropędnych

ü owoce wzmagają również laktację

! Surowiec: Anisi Stellati fructus (owoc anyżu gwiazdkowego)

Gat. Illicium verum - Anyż gwiazdkowy rodz. Illiciaceae- badianowate

surowiec wykazuje działanie podobne do biedrzeńca anyżu

owoce anyżu gwiazdkowego stosowane są jako przyprawa kuchenna

! Surowiec: Foeniculi fructus (owoc kopru włoskiego)

Gat. Feniculum vulgare var. vulgare - koper włoski rodz. Apiaceae- selerowate

olejek koprowy (Foeniculi aetheroleum] jest olejkiem farmakopealnym - zawiera 50% anetolu, 20% fenchonu

Skład chemiczny:

^ 3,5% olejku eterycznego: w tym 50-60% anetolu, fenchon, aldehyd anyżowy, pineny ^ flawonoidy ^ tłuszcze ^ białka ^ cukry

Surowce apiolowe

! Surowiec: Petrosellini radix (korzeń pietruszki)

Gat. Petrosellinum sativum - pietruszka zwyczajna rodz. Apiaceae- selerowate

roślina zawiera, głównie w kwiatach, mirystycynę o właśc. halucynogennych i kancerogennych

Skład chemiczny:

^ 0,3% olejku eterycznego: apiol

^ flawonoidy

^ furanokumaryny

^ sole mineralne

^ cukry

^ śluz

Surowce azaronowe

! Surowiec: Azari herba cum radix (korzeń wraz z zielem kopytnika)

Gat. Asarum european - kopytnik pospolity rodz. Aristolochiaceae- kokornakowate

■ Skład chemiczny:

y 0,8% olejku eterycznego: w tym do 60% a i p azaronu ^ garbniki katechinowe y sole mineralne

! Grupa związków: Ftalidy

ftalidy z chemicznego punktu widzenia są to gamma-laktony aromatyczne

wśród ftalidów największe znaczenie biologiczne mają: ftalid, n-butyloftalid oraz butylidienoftalid

! Surowiec: Levistici radix (korzeń lubczyka ogrodowego)

Gat. Levisticum officinale - lubczyk ogrodowy rodz. Apiaceae- selerowate

Skład chemiczny:

ü 0,5% olejku eterycznego: do 70% ftalidów ü estry kwasów organicznych (kwas walerianowy] ü kumaryny ü fitosterole

! Surowiec: Appi radix (korzeń selera)

Gat. Appium graveolens- seler ogrodowy rodz. Apiaceae- selerowate

§ surowiec zawiera takie same związki chemiczne jak Levisticum (lubczyk), z tym że dodatkowo występują fumarokumaryny

Inne rodzaje olejków oraz surowców olejkowych

! Surowiec: Oleum synapis (olejek gorczyczny)

Sur: Synapis Nigrae semen - nasiona gorczycy czarnej Gat. Brassica nigra - kapusta gorczyca rodz. Brassicaceae- kapustowate

surowiec farmaceutyczny zawiera nawet do 92%izosiarkocyjanianu allilu działanie rumieniejące,

! Surowiec: Ononidis radix (korzeń wilżyny)

Gat. Ononis spinos- wilżyna ciernista Rodz. Fabaceae - bobowate

zawiera:

y 0,2% olejku eterycznego: anetol, karwon, mentol y izoflawony (ononina] y triterpeny

y saponiny (ononid] y garbniki y żywice

surowiec wykazuje działanie moczopędne (przy czym nie drażnią nerek]

na hemoroidy,

! Surowiec: Valerianae radix (korzeń kozłka)

Gat. Valeriana officinalis - kozłek lekarski rodz. Valerianaceae- kozłkowate

surowiec w swoim składzie chemicznym zawiera:

y 0,5 % olejku eterycznego: valepotriany, limonen, kamfen, pinen, eugenol

y seskwiterpeny

y kwas walerenowy

y estry kessylowe (walerenan, baldrynal]

y poliacetyleny

Baldrynal + dihydrowaltrat = kwas waleronowy

! Surowiec: Lupuli strobili - szyszki chmielu (0,35% olejku) Lupulinum- lupulina (1% olejku)

Gat. Humulus Lupulus - chmiel zwyczajny rodz. Canabaceae- konopiowate

zawiera:

y monoterpeny y octan etylu

y seskwiterpeny, a i p kariofilen, kumulen, farne zen

y żywice, flawonoidy, triterpeny, estry i związki siarkowe, kwasy goryczkowe

y poch. floroglucyny

! Surowiec: Arnicae anthodium (koszyczek arniki)

Gat. Arnica montana - arnika górska rodz. Asteraceae- astrowate

zawiera:

y 0,4% flawonoidów

y olejek eteryczny ( stały, pomarańczowy] zawierający tymol y kwasy tłuszczowe y poliacetyleny y azuleny

y węglowodory parafinowe i kumarynowe y alkohole tri terpenowe y laktony seskwiterpenowe (z grupy gwajanu] y fenolokwasy y depsydy (kwas cykoriowy

surowiec wykazuje