XVIII. REFORMY SZKOLNE STANISŁAWA KONARSKIEGO. KOLEGIA SZLACHECKIE.
Czasy saskie (1694-1763) w dziejach polski
Okres upadku politycznego, gospodarczego i obyczajowego w Polsce. Ciągłe wojny, zniszczenia, upadek miast, wyzysk pańszczyźniany. Wzrost majątków magnatów, którzy podporządkowali sobie masy szlacheckie i całe państwo. Słaba władza królewska, anarchia, którą umożliwiało liberum veto (zrywanie sejmów). Ingerencje państw sąsiednich, głównie Rosji. Sytuacja ta wpływała także na Zycie umysłowe. Konserwatyzm, zacofanie, wiara w zabobony, nietolerancja i fanatyzm, pozorne przywiązanie do tradycji narodowej (sarmatyzm) – to zasadnicze cechy tego okresu.
Szkolnictwo średnie
Szkolnictwo średnie stanowiło zasadniczą część systemu oświaty w Rzeczypospolitej i było najbardziej popularne w społeczeństwie szlacheckim i bogatszych warstwach mieszczan (szkoły wyższe – akademie jezuickie we Lwowie i Wilnie oraz akademia Krakowska znajdowały się w kryzysie, szkoły parafialne były w zaniku).
Szkoły średnie prowadzone były głownie przez jezuitów i przez pijarów oraz przez tzw. kolonie akademickie.
Program i nauka w polskich szkołach średnich na początku VIII wieku
Program tych szkół nie zmienił się zasadniczo od końca XVI wieku. Podstawą było wykształcenie filologiczne (łacińskie) oparte na pamięciowym opanowaniu reguł gramatycznych., słówek i całych zwrotów, co zajmowało prawie cały czas nauki. retoryka stała się prawie wyłącznie umiejętnością wygłaszania mów pochwalnych.
Co więcej takie wykształcenie szkolne nie było rzeczą powszechną, o czym świadczy fakt, że w początkach XVIII wieku pośród magnatów i bogatej szlachty nie umiało pisać 28%, wśród średniej szlachty 40%, wśród drobnej 92%, a wśród mieszczan 44%. Reformy tej szkoły podjął się Konarski.
Stanisław Konarski (1700-1775)
Pijar, działacz polityczny, związany z obozem reform w Polsce, wydawca Volumina legum – zbiór praw.
Reformator szkoły pijarskiej
założyciel Collegium Nobiliuim, m w Warszawie.
Collegium Nazarenum
Otwarte przez pijarów w 1630 roku jako fundacja dla biednych chłopców, stało się szkołą wyłącznie dla zamożnej szlachty. Zreformowano tez program nauczania – wprowadzono języki nowożytne (z ojczystym włącznie), arytmetykę, geometrię, fizykę, nowożytną filozofię, a także tańce, szermierkę, jazdę konną. W ten sposób Collegium Nazarenum zbliżyło się do typu powstających ówcześnie kolegiów szlacheckich. Po studiach został nauczycielem retoryki, a atmosfera i program Collegium stały się dla niego wzorem do naśladowania.
Reformy szkolne Konarskiego
Po powrocie do kraju zajął się działalnością polityczną a następnie pedagogiczną, starając się o przeprowadzenie reformy całego szkolnictwa pijarskiego. W 1740 roku władze zakonne wyraziły zgodę na projekty Konarskiego, uznając je za bardzo pożyteczne i poleciły mu objąć obowiązki rektora w mającym powstać w Warszawie kolegium szlacheckim, które zamierzano zorganizować na wzór rzymskiego. Reformy szkolne Konarskiego stanowiły punkt zwrotny w walce o modernizację nauczania w Polsce w XVIII wieku. Ich celem było wychowanie patriotyczne i obywatelskie, a także zapoznanie jej z osiągnięciami nauki nowożytnej.
Collegium Nobilium i jego program wychowawczy
Celem otwartego w 1740 roku Collegium Nobilium było także wychowanie synów bogatej szlachty, aby zrozumieli konieczność przeprowadzenia reform u celu ratowania chylącego się ku upadkowi państwa.
Szkoła miała charakter ekskluzywny (wysokie opłaty) i skupiała przyszłą elitę państwa. Dążąc do wychowania reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował wyrobić w swoich wychowankach szereg cnót, najbardziej w ówczesnych warunkach koniecznych: posłuszeństwa (unikanie anarchii), sprawiedliwość (regulująca stosunek do wszystkich stanów), miłość ojczyzny (ale nie werbalna, wyrażająca się poszanowaniem obowiązywaniem praw). Uwzględniano wychowanie salonowe (bywanie na dworze).
Program nauczania w Collegium Nobilium
Collegium dzieliło się na 5 klas, a nauka trwała w nim 8 lat (klasy II, IV i V były dwuletnie). Istniała także możliwość uczęszczania na dwuletni kurs prawa po klasie V. nauka łaciny została ograniczona, a język polski dowartościowany (generalnie równorzędny łacinie). Wprowadzono nowe przedmioty: nowożytne języki (francuski, niemiecki), fizykę i architekturę oraz filozofię racjonalistyczną. Z nauką francuskiego powiązany był teatr szkolny, uczący wystąpień publicznych. Kładziono nacisk na język polski i na historię Polski, podkreślając narodowy charakter kształcenia.
Także retoryka obejmowała aktualne kwestie narodowe, publiczne i polityczne. Konarski osobiście wyznaczył 200 tematów, które należało omawiać i które miały dostarczać materiału dla opracowywanych przez uczniów mów. Można je podzielić na 13 prób problemowych, obejmujących takie dziedziny ówczesnego życia jak:
religia
wychowanie
szkolnictwo
król
sejm
sądownictwo
przekupstwo magnatów
polityka zagraniczna
skarby państwa
handel
chłopi
miasta
wojsko
Wykształcenie synów szlacheckich uzupełniały tzw. kunszty:
taniec
gimnastyka
musztra wojskowa
jazda konna
Reforma Kolegiów pijarskich
Została zrealizowana dopiero ok. 1750 roku. Cel był podobny jak w przypadku Collegium Nobilium – wychowanie uczciwego człowieka i dobrego obywatela, ale z natury rzeczy nie można było wprowadzać wszystkich rozwiązań istniejących w elitarnym i bogatym Collegium Nobilium. Brakowało np. nauki prawa polskiego, języków nowożytnych, twz. Kunsztów głównie ze względów finansowych. Jednak podobnie jak w w przypadku Collegium Nobilium, ograniczono nauczanie łaciny na rzecz języka polskiego. Wprowadzono nowe przedmioty: historię, geografię, a retoryki uczono zwracając uwagę na jej patriotyczny charakter.
Przygotowanie nauczycieli i ich praca
Konarski opracował pierwsza w Polsce pragmatykę nauczycielską, w której omówił studia każdego nauczyciela, jego pracę w szkole, sposoby przenoszenia do szkół itp. Przygotowanie nauczycieli miało obejmować 8 lat studiów od momentu wstąpienia do zakonu., podzielonych na 3 etapy.
Dokładne poznanie przedmiotów nauczanych w szkole
Pogłębienie zdobytych wiadomości przez prywatną lekturę
Zapoznanie się z podręcznikami, którymi mieli się posługiwać w szkole oraz studia pedagogiczne oparte na lekturach myślicieli nowożytnych min. Johna Locke’a
Zmiany w szkolnictwie jezuickim pod wpływem reform Konarskiego
Jezuici, chociaż początkowo zwalczali Collegium Nobilium i reformę szkół pijarskich, sami zaczęli ok. 1750 roku zakładać szkoły tego typu i wprowadzać do nich nowy program z uwzględnieniem nauk matematycznych, fizycznych i języków nowożytnych.
Szkoła rycerska w warszawie
Była ważną instytucją związaną z reformami politycznymi i społecznymi podjętymi na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstała w 1765 roku, była świecką uczelnia uformowaną przez króla, który miał obowiązek założenia takiej szkoły w ramach pacta conventa , ale przy okazji pragnął pozyskać sobie ubożną szlachtę, a jednocześnie wychować oddanych sobie współpracowników, którzy mogliby prowadzić jego plany reform. Komendantem był Adam Czartoryski.
Edukacyjny charakter szkoły rycerskiej
Szkoła ta początkowo miała charakter wojskowy i kształciła chłopców 16-18 letnich. W wyniku reformy w latach 1768-1771 stała się średnią szkołą ogólnokształcącą z dodatkiem przedmiotów zawodowych. Na czele szkoły stal komendant, do pomocy miał oficerów. Szkoła przygotowywała w 2 kierunkach: inżynieryjno wojskowym i cywilnym. Językiem wykładowym był polski, chociaż początkowo ograniczony ze względu na cudzoziemskie pochodzenie większości wykładowców.
Wychowawczy charakter szkoły rycerskiej.
Głównym zadaniem było przygotowanie kadetów do reform w Polsce. Największy wpływ miał na nich komendant Adam Czartoryski, który w wydanym w 1767 roku Katechizmie Kadeckim sformował 26 zagadnień z zakresu etyki. Indywidualnej i społecznej. Zgodnie z nimi podstawy moralności kadeta miały wypływać z jego poczucia honoru i leku przed wstydem z powodu niewłaściwego postępowania.
Podsumowanie
Collegium Nbilium Konarskiego, nowe kolegia pijarskie i jezuickie, a także Szkoła Rycerska wyróżniały się wśród ówczesnych szkół średnich przed powstaniem komisji Edukacji Narodowej. Zapoczątkowały one nowy kierunek wychowania i nauczania, do którego nawiąże KEN, kierunek kładący szczególny nacisk na wychowanie obywateli, którzy mieli ratować chylącą się ku upadkowi Rzeczpospolitą Obojga Narodów.