Artykuły henrykowskie
Artykuły henrykowskie (łac. Articuli Henriciani) – akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.
Artykuły:
gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
król na stałe miał przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych senatorów rezydentów),
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję,
politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
zabraniały królowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim,
narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała,
obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej)
zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez niego przywilejów szlacheckich.
Prawa kardynalne – ustawy przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie, zwanym "Repninowskim". Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.
Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić – miały być stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński.
Mianem "praw kardynalnych określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".
Sejm w 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:
Zasada wolnej elekcji
Zasada Liberum veto
Zasada Neminem Captivabimus – nietykalności osobistej szlachty
Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)
Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi
Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)
Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich
Materiae status - prawa, które można było zmienić jedynie za zgodą wszystkich posłów na sejmie.
Zmienianie i podnoszenie podatków
Powiększanie wojska
Zawieranie przymierzy i umów handlowych
Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
Sprawy monetarne
Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania
Zwoływanie pospolitego ruszenia
Zmiany i tworzenie nowych urzędów
KONSTYTUCJA 3go MAJA (postanowienia)
Król Stanisław August opisał Konstytucję 3 Maja, według współczesnego mu zapisu, jako "opartą w głównej mierze na konstytucji Stanów Zjednoczonych, lecz bez błędów w nich zawartych, zaadaptowaną do warunków panujących w Polsce". Rzeczywiście, w polskiej i amerykańskiej konstytucji widoczne są podobne wpływy oświeceniowe, jak np. myśl Monteskiusza o podziale i równowadze władzy pomiędzy organami – tak aby, wg słów Konstytucji 3 Maja (artykuł V), "...całość państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza w jurysdykcyjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających..." – jak również idea powołania dwuizbowego parlamentu. Konstytucja przyznała władzę narodowi, aczkolwiek trudności budzi zdefiniowanie tego podmiotu. Ustrojodawcy zabrakło konsekwencji, przemyślanej koncepcji i ostatecznie nie był w stanie klarownie zdefiniować narodu, mimo iż często się do niego odwoływał. Naród należy definiować w kontekście konkretnego postanowienia Ustawy, gdyż w tekście aktu znajdujemy trzy różne rozumienia narodu: 1. naród jako wszyscy mieszkańcy państwa (wszyscy poddani), bez względu na przynależność stanową; 2. naród jako naród polityczny – a więc konkretny stan, szlachta; 3. naród jako zamożna część wszystkich mieszkańców państwa, która sprawuje władzę polityczną . W kontekście rozważań o suwerenie naród rozumieć trzeba właściwie jako szlachtę, i to „posesyjną” [9].
Konstytucja 3 Maja ujęta była w 11 artykułach. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości (dla szlachty i mieszczaństwa) oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą.
Konstytucja ograniczała nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje szlachty zagrodowej. Ograniczała również demokrację, pozbawiając część społeczeństwa (szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich) praw politycznych. We wcześniejszym (18 kwietnia 1791) akcie prawnym "Miasta Nasze Królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej" prawa te nadano mieszczaństwu. W jego artykule III zastrzeżono, że będzie on integralną częścią Konstytucji. Akt ten nadawał mieszczaństwu prawo do bezpieczeństwa osobistego (neminem captivabimus nisi iure victum), prawo do posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji państwowej, prawo nabywania szlachectwa. W akcie tym obejmowano pospólstwo opieką "prawa i administracji rządowej". Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia poddaństwa chłopów i nadania praw wyborczych tej największej, a zarazem najbardziej wyzyskiwanej klasie społecznej.
Konstytucja przewidywała zebrania sejmu zwyczajne – co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. Izba niższa (Izba Poselska) składała się z 204 posłów oraz 24[10] przedstawicieli (plenipotentów) miast królewskich. Izba wyższa (Izba Senacka) składała się z 132[11] członków: senatorów, wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów.
Władza wykonawcza spoczywała w rękach rady królewskiej, która nosiła nazwę Straży Praw. Komisji przewodniczył król. Składała się z pięciu wskazanych przez niego ministrów: ministra policji, pieczęci (tzn. spraw wewnętrznych – pieczęć była tradycyjnym atrybutem wcześniejszych kanclerzy), ministra pieczęci spraw zagranicznych, ministra belli (ministra wojny), ministra skarbu. Ministrowie byli wybierani przez króla, ale odpowiadali przed sejmem. Oprócz ministrów w komisji znajdował się również prymas (będący przewodniczącym Komisji Edukacji Narodowej) oraz (bez prawa głosu) – następca tronu, marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Rada ta wywodziła się z analogicznej funkcjonującej w poprzednich dwóch stuleciach sankcjonowanej przez Artykuły Henrykowskie (1573). Każdy akt prawny wydany przez króla wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Zasada mówiąca, że król nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może jest analogiczna do brytyjskiej The King can do no wrong – król nie może się mylić. W obu krajach za akty prawne odpowiedzialny był odpowiedni minister.
By wzmocnić jedność i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej konstytucja zniosła Unię Polsko-Litewską na rzecz państwa unitarnego. W konsekwencji konstytucja oraz akt Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów kładły kres istniejącej od 1569 r. unii realnej między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim tworząc oficjalnie Rzeczpospolitą Polską. Na miejsce wolnej elekcji wprowadzono elekcję w ramach dynastii. Drugie postanowienie miało na celu zmniejszenie wpływu obcych mocarstw na wybór następcy tronu. Zgodnie z konstytucją po śmierci Stanisława Poniatowskiego tron miał się stać dziedziczny i zostać przekazany Fryderykowi Augustowi I z dynastii Wettynów, z której pochodzili dwaj poprzedni polscy królowie.
Konstytucja zniosła kilka instytucjonalnych źródeł słabości rządu i anarchii – m.in. liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz nadmierny wpływ sejmików ziemskich wynikający z wiążącej natury instrukcji nadawanych przedstawicielom do sejmu.Konstytucja uznawała katolicyzm za religię panującą, jednocześnie zapewniając swobodę wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem. Liczebność armii miała wzrosnąć do 100 tys. żołnierzy. Wprowadzono stałe podatki – 10% dla szlachty, 20% dla duchowieństwa. Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierać się miał Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.
Integralną częścią Konstytucji 3 maja była ustawa "Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej" zatwierdzona 18 kwietnia 1791 (konstytucja, artykuł III) oraz "Prawo o sejmikach" zatwierdzone 24 marca tegoż roku. Niektórzy dodają do tej listy również "Deklarację Stanów Zgromadzonych" z 5 maja 1791 potwierdzający ustawę rządową przyjętą dwa dni wcześniej oraz Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów z 22 października potwierdzająca jedność i niepodzielność Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Postanowienia ustawy rządowej były uszczegółowione przez liczne przepisy wykonawcze zatwierdzone między majem a czerwcem 1791 a dotyczące sejmów i sądów sejmowych (dwie ustawy z 13 maja), Straży (Praw) <?> (1 czerwca), Narodowej Komisji Policji (tj. ministerstwo) 17 czerwca) oraz administracji cywilnej (24 czerwca).
Konstytucja 3 maja pozostała do końca dziełem nieukończonym. Jej współautor Hugo Kołłątaj ogłosił trwanie prac nad ekonomiczną konstytucją zapewniającą wszystkim prawo własności oraz zapewniające ochronę i godność każdej pracy. Trzecim dokumentem, którym zajmował się Kołłątaj była "konstytucja moralna", zapewne polski odpowiednik amerykańskiej Karty Praw oraz francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.Konstytucja została formalnie wpisana do akt grodzkich Warszawy 5 maja 1791 i od tego momentu faktycznie weszła w życie. Została obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję, w wyniku interwencji wojsk rosyjskich w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku.
Prawo o miastach królewskich
Prawo o miastach właściwie Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej – ustawa przyjęta przez Sejm Czteroletni 18 kwietnia 1791, włączona później in extenso jako artykuł III Konstytucji 3 maja.
18 grudnia 1789 Sejm Czteroletni powołał Deputację do Miast Naszych Królewskich, której zadaniem było m.in. przygotowanie projektu prawa dla miast. 1 marca 1791 projekt Deputacji wniesiony został pod obrady sejmu. Przepadły one jednak w toku burzliwych dyskusji, spotykając się z ostrym sprzeciwem konserwatywnej szlachty. Ostatecznie odesłano wszystkie projekty o miastach do Deputacji Konstytucyjnej, która miała się zająć opracowaniem jednego wspólnego projektu. Mimo to przedstawiony 14 kwietnia opracowany przez Deputację projekt nie uzyskał aprobaty posłów. Niespodziewanie własny projekt prawa o miastach przedstawił poseł Jan Suchorzewski. Koncepcja ta, sprzeciwiająca się przyznaniu przedstawicielom miast bezpośredniego udziału w sejmie, ale uwzględniająca niektóre postulaty mieszczan, została poparta przez króla Stanisław Augusta. 18 kwietnia uchwalono prawo o miastach, którego założenia oparte były na projekcie Suchorzewskiego.
Mieszczanie:
mogli wysyłać swoich przedstawicieli na sejm jako plenipotentów, z głosem jedynie w sprawach miasta,
dostali prawo do nietykalności osobistej (oprócz bankrutów)
mogli nabywać majątki ziemskie,
nie mogli być więzieni bez wyroku sądowego,
mogli obejmować urzędy, otrzymywać stopnie oficerskie i godności duchowne,
mieli prawo do nobilitacji, czyli przyjęcia do grona szlachty,
nie otrzymywali pełni praw tak jak szlachta
Konstytucja Księstwa Warszawskiego
ustawa zasadnicza podpisana 22 lipca 1807 w Dreźnie przez Napoleona I i nadana Księstwu Warszawskiemu 23 lipca 1807. Opracowana na wzorach francuskich przez cesarskiego sekretarza H. Mareta, konsultowana wcześniej z przedstawicielami Komisji Rządzącej.
Konstytucja stanowiła Księstwo Warszawskie jako monarchię konstytucyjną z dziedzicznym władcą w osobie króla saskiego (księcia warszawskiego), który posiadał pełnię władzy wykonawczej oraz inicjatywę ustawodawczą, mianował wszystkich wysokich dostojników państwowych z wyjątkiem nieusuwalnych senatorów i sędziów.
Król sprawował władzę wykonawczą przez sześciu ministrów i prezesa, tworzących wspólnie Radę Ministrów; powołano także Radę Stanu, będącą organem doradczym króla w sprawach ustawodawczych, która pełniła również funkcję trybunału administracyjnego. Wzorem dawnej Rzeczypospolitej powołano dwuizbowy Sejm Księstwa Warszawskiego, mający jednak mocno ograniczone kompetencje na rzecz króla i władzy wykonawczej, pozbawiony wszystkich funkcji kontrolnych w stosunku do władz państwowych, zbierający się raz na dwa lata w celu przedyskutowania i przyjęcia projektów Rady Stanu.
Centralizacji ulegała administracja państwa, które podzielono na sześć, po 1809 na dziesięć departamentów i odpowiednio sześćdziesiąt i sto powiatów, na czele z prefektami w departamentach i podprefektami w powiatach. Na szczeblu departamentów i powiatów oraz w miastach utworzono organy samorządowe (rady departamentu, rady powiatowe i rady municypialne), będące organami doradczymi dla urzędników sprawujących władzę wykonawczą.
Konstytucja głosiła zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa, likwidowała sądy stanowe, wprowadzała wolność osobistą dla chłopów, jednak prawa polityczne, takie jak piastowanie urzędów, wybór do władz i sądów, przyznawała jedynie grupom uprzywilejowanym, wydzielonym głównie wg cenzusu majątkowego.
Konstytucja nie gwarantowała Księstwu pełnej niepodległości. Polityka zewnętrzna należała wyłącznie do kompetencji króla saskiego, a interesy Księstwa poza jego granicami reprezentowali dyplomaci sascy. Wojsko podlegało w praktyce dowództwu francuskiemu, nad działalnością polskiej administracji sprawował nadzór przebywający stale w Warszawie rezydent francuski.
Konstytucja umożliwiła wprowadzenie kodeksu cywilnego Napoleona (Napoleona kodyfikacje), regulującego kwestie prawa cywilnego w duchu umacniania i obrony własności burżuazyjnej.
Wypełniając postanowienia kongresu wiedeńskiego, cesarz Rosji i król Polski Aleksander I nadał Królestwu Polskiemu konstytucję, zaliczaną do najbardziej liberalnych w pokongresowej Europie. Przy jej redakcji pracował kilkuosobowy zespół, z księciem Adamem Czartoryskim na czele. Ostateczny tekst uwzględniał uwagi króla, który 27 listopada 1815 roku konstytucję podpisał, przez co uzyskała moc prawną. Była to tzw. konstytucja oktrojowana, czyli nadana odgórnie, nie zaś zatwierdzona przez sejm. Obowiązywała w Królestwie Polskim do 26 lutego 1832 roku, gdy Mikołaj I wprowadził w jej miejsce Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego.
Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego liczyła 165 artykułów zgrupowanych w 7 tytułach.
Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną, połączoną unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, ze wspólną polityką zagraniczną. Każdorazowy car Rosji stawał się królem Polski.
Odrębne pozostawały:
parlament
narodowe wojsko
aparat państwowy
prawo i sądownictwo
"Rząd jest w osobie króla. Król sprawuje władzę wykonawczą w całej swojej rozciągłości" (art. 35).
"osoba królewska jest święta i nietykalna" (art. 36).
zwoływał zgromadzenia wyborcze, oraz mianował marszałków sejmików i zgromadzeń gminnych.
zwoływał, odraczał i rozwiązywał sejmy zwyczajne i nadzwyczajne.
miał prawo sankcji ustaw i uchwał sejmu.
jako jedyny stan sejmujący dysponował inicjatywą ustawodawczą.
dysponował prawem zawieszania ustaw sejmowych
królowi przysługiwało prawo wypowiadania wojny oraz zawierania umów międzynarodowych
król powoływał i odwoływał namiestnika.
w wypadku nieobsadzenia urzędu namiestnika, król mógł powołać prezesa Rady Administracyjnej.
sądy wyrokowały w imieniu monarchy.
przewodniczył Radzie Stanu.
decyzje podejmował w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej.
decyzje namiestnika wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra.
przedstawiał królowi kandydatów na ministrów, kandydatów na senatorów i wyższych urzędników państwowych.
mianował pozostałych urzędników publicznych.
Jako Rząd krajowy od 1826 roku, W składzie 5 ministrów (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu) oraz osób powołanych przez króla, była najwyższą władzą wykonawczą i administracyjną w kraju.
W jej skład wchodzili:
ministrowie (5),
radcy stanu (zwyczajni i nadzwyczajni)
sekretarz stanu
referendarze
inne osoby powoływane przez króla
opracowywanie projektów praw sejmowych i aktów królewskich do akceptacji króla.
przekazywanie ostatecznych wersji praw i aktów pod obrady sejmowe.
oddawanie pod sąd urzędników administracyjnych (nominowanych przez króla).
sądownictwo kompetencyjne
sądownictwo administracyjne (od 1816 do 1822 r. za pośrednictwem Delegacji Administracyjnej).
przyjmowanie corocznych sprawozdań z działalności komisji rządowych.
przekazywanie królowi raportów o stanie kraju.
trzy stany sejmujące, tj. król, Senat i Izba Poselska miały pełnię władzy prawodawczej.
członków Izby Poselskiej wybierano na 6 lat, przy założeniu, że co dwa lata odnawiano
1/3 składu izby.
członkowie parlamentu uzyskali immunitet w sprawach karnych na czas trwania sejmu.
System wyborczy był oparty na podziale kraju na:
77 powiatów, w których szlachta (posesjonaci) wybierali po jednym pośle.
51 okręgów gminnych, w których wybierano 1 deputowanego.
czynne prawo wyborcze uzyskały osoby po ukończeniu 21 roku życia i mające prawa obywatelskie.
bierne prawo wyborcze przyznano:
osobom umiejącym pisać i czytać (cenzus wykształcenia).
osobom opłacającym znaczny podatek (cenzus majątkowy).
odebrano prawa wyborcze wojskowym w służbie czynnej.
sejmy zwyczajne miały zbierać się co 2 lata w Warszawie na 30 dni.
obrady sejmu były jawne (do 1825 r.)
w rzeczywistości sejm zebrał się cztery razy: 1818, 1820, 1825 i 1830.
samodzielnie uchwalał ustawy w zakresie spraw cywilnych, administracyjnych i sądowniczych.
z woli króla wydawał akty prawne w sprawach podatkowych, systemu monetarnego oraz zaciągu do wojska.
posiadał kompetencje kontrolne nad rządem
posłowie i deputowani mieli możliwość składania petycji.
w składzie:
9 biskupów
wojewodowie i kasztelani
rosyjscy książęta krwi
równorzędna pozycja z Sejmem w kwestii ustawodawczej.
przeprowadzał rugi.
kontrola ksiąg obywatelskich.
pełnił funkcję Sądu Sejmowego.
DEKRET PIŁSUDSKIEGO
Wyszedłszy z niemieckiej niewoli, zastałem wyzwalającą się Polskę w najbardziej chaotycznych stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, wobec zadań niezmiernie trudnych, w których lud polski sam musi wykazać swoją zdolność organizacyjną, bo żadna siła z zewnątrz nie może mu jej narzucić. Uważałem za swój obowiązek ułatwić ludowi pracę organizowania się i postanowiłem rozważyć rolę i znaczenie przywódców polskich stronnictw ludowych, które miały nadać charakter nowemu rządowi.
W rozmowach, prowadzonych z przedstawicielami niemal wszystkich stronnictw w Polsce, spotkałem się, ku wielkiej mej radości, z zasadniczem potwierdzeniem mych myśli. Przeważająca większość doradzała utworzenie rządu nie tylko na podstawach demokratycznych, ale i z wybitnym udziałem przedstawicieli ludu wiejskiego i miejskiego. Licząc się z potężnemi prądami, zwyciężającemi dzisiaj na Zachodzie i Wschodzie Europy, zdecydowałem się zamianować prezydentem gabinetu pana posła Ignacego Daszyńskiego, którego długoletnia praca patrjotyczna i społeczna daje mi gwarancję, że zdoła w zgodnej współpracy z wszystkiemi żywiołami przyczynić się do odbudowy dźwigającej się z gruzów Ojczyzny.
Ciężkie położenie ludu nie pozwoliło mu wyłonić z pośród siebie licznych sił fachowych, których kraj dzisiaj potrzebuje; zażądałem więc od pana prezydenta ministrów, aby, licząc się z tem, wzmocnił skuteczność pracy swego gabinetu przez udział w nim wybitnych sił fachowych, niezależnie od ich przekonań politycznych.
Z natury położenia Polski jest charakter rządu aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego prowizorycznym i nie dozwala na przeprowadzenie głębokich zmian społecznych, które uchwalić może tylko Sejm Ustawodawczy. Przekonany, że twórcą praw narodu może być tylko Sejm, żądałem zwołania go w możliwie krótkim, kilkumiesięcznym terminie.
Licząc się z wyjątkowem pod względem prawnym położeniem narodu, wezwałem p. Prezydenta Ministrów, aby mi przedłożył projekt utworzenia najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, obejmującej wszystkie trzy zabory.
Liczne uwagi i programowe żądania stronnictw, złożone na moje ręce, przekazuję niniejszem Rządowi Republiki.
MAŁA KONSTYTUCJA 1919
Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r. (Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa) (Dz.Pr.P.P. Nr 19, poz. 226).
Mała Konstytucja wprowadzała w Polsce system rządów komitetowych[1] - najwyższą władzę w państwie stanowił Sejm Ustawodawczy, którego wolę wykonywać miał Naczelnik Państwa oraz Rada Ministrów, jako swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień.
Naczelnik Państwa na podstawie "porozumienia z Sejmem" powoływał rząd.
Naczelnik Państwa i rząd byli odpowiedzialni przed Sejmem.
Naczelnik Państwa został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej.
Naczelnik Państwa nie posiadał prawa do rozwiązywania parlamentu.
Akty prawne wydawane przez Naczelnika Państwa wymagały kontrasygnaty właściwego ministra.
uchwalona 20 lutego 1919 wchodząc w życie tego samego dnia, pozbawiając moc obowiązującą Dekret z dnia 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.Pr.P.P. Nr 17, poz. 41)
ogłoszona 27 lutego 1919 roku w "Dzienniku Praw Państwa Polskiego" Nr 19, pod poz. 226
zmieniona 25 lutego 1920 roku przez Uchwałę Sejmu z dnia 13 lutego 1920 r. uzupełniającą uchwałę Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. (Dz. U. z 1919 r. Nr 17, poz. 84)
uchylona 1 czerwca 1921 roku przez art. 126 ust. 2 Ustawy z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1921 r. Nr 44, poz. 267) oraz - w stosunku do praw i obowiązków Naczelnika Państwa - art. 2 Ustawy przechodniej z dnia 18 maja 1921 r. do Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17 marca 1921 r. w sprawie tymczasowej organizacji władzy zwierzchniej Rzeczypospolitej (Dz.U. Nr 44, poz. 268).
NOWELA SIERPNIOWA
Nowela sierpniowa - ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zmianie Konstytucji z 17 marca 1921 r., ogłoszona i obowiązująca od 4 sierpnia 1926.
Przewrót majowy był końcem epoki rządów parlamentarno-gabinetowych w Polsce. Mimo formalnego obowiązywania Konstytucji marcowej decyzję m.in. o składzie rządu podejmował marszałek Józef Piłsudski niezależnie od stanowiska Sejmu. Zalecił on na stanowisko premiera, lwowskiego profesora, Kazimierza Bartla. Jednym z pierwszych podjętych przez jego gabinet działań było złożenie projektu zmiany konstytucji.
Projekt ten przewidywał m.in. znaczne zwiększenie uprawnień prezydenta, w tym:
prawo samodzielnego rozwiązania izb;
prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.
Projekt miał wyraźny charakter antyparlamentarny uzasadniany propagandową walką z nadmierną rolą partii politycznych, sejmokracją i partyjniactwem.
Swoje projekty złożyły też ugrupowania opozycyjne. Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Chrześcijańsko-Demokratyczne, Chrześcijańska Demokracja i PSL Piast postulowały widoczne rozszerzenie uprawnień władzy wykonawczej, a ponadto uprawnień Senatu wobec Sejmu czy zmiany w ordynacji wyborczej kosztem mniejszości narodowych. Projekty rządu i centroprawicy zwalczała lewica.
Ustawa zmieniająca i uzupełniająca Konstytucję Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r. została uchwalona 2 sierpnia 1926 roku głosami parlamentarzystów od prawicy do Stronnictwa Chłopskiego i PSL Wyzwolenie. Przeciwko była PPS, lewica rewolucyjna i mniejszości narodowe.
Ustawa ta złożona była z ośmiu artykułów wprowadzających zmiany do sześciu artykułów Konstytucji marcowej.
Sprawy budżetowe:
ścisły terminarz prac parlamentu nad uchwaleniem budżetu:
rząd zobowiązany był złożyć projekt budżetu najpóźniej na pięć miesięcy przed końcem danego roku budżetowego;
w razie niedotrzymania określonych terminów budżet miał obowiązywać w formie przedstawionej w projekcie rządowym lub w formie w jakiej został opracowany przez izbę we właściwym jej terminie.
Rozwiązywanie Sejmu i Senatu:
izby miał prawo rozwiązać Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów umotywowanym orędziem, a co istotniejsze Sejm utracił prawo rozwiązania się własną uchwałą.
Uprawnienia prezydenta w zakresie ustawodawstwa:
prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w ściśle określonych warunkach, dotyczących jedynie wyznaczonych kwestii, istotne zagadnienia prawno-ustrojowe pozostały materią jedynie ustawową.
prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w trybie specjalnej ustawy o pełnomocnictwach (za zgodą parlamentu).
Wotum nieufności dla rządu:
wniosek o wotum nie mógł być poddany pod głosowanie na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony.
uchwalony mógł być przez 1/6 składu izby + 1 poseł, czyli 78 posłów.
Nowela sierpniowa usankcjonowała kształtowanie się przewagi władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej: zmniejszenie kontroli parlamentarnej nad rządem, wyłączne prawo Prezydenta do rozwiązania parlamentu, ograniczenia swobody ustalania prac budżetowych przez izby. Jej rozwiązania były jednak jedynie połowiczne, gdyż stały się wynikiem licznych kompromisów, także w obozie rządzącym. Nowela sierpniowa była krokiem do ustanowienia władzy autorytarnej w Polsce, a także likwidacji faktycznego wpływu frakcji politycznych na kształt ustrojowy państwa.
Pierwsza nowoczesna polska konstytucja. Wprowadzała egalitarny ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Władzę zwierzchnią (art. 2) przyznawała Narodowi (bez normatywnej jego definicji, gdyż ustrojodawca oparł się na stanowisku doktryny francuskiej, uznającej naród za podmiotowość polityczną wszystkich obywateli państwa, bez względu na ich przynależność etniczną), który nie sprawował jej sam, lecz za pośrednictwem specjalnych organów, zbudowanych zgodnie z Monteskiuszowską koncepcją trójpodziału władz (art. 2 in fine).
Do najistotniejszych punktów konstytucji należała likwidacja oraz całkowity zakaz jakichkolwiek przywilejów stanowych i ich oznak czyli herbów.
Konstytucja uchwalona 17 marca 1921 opublikowana została w Dzienniku Ustaw 1 czerwca 1921 i na mocy jej postanowień weszła wówczas w życie.
Równolegle z konstytucją marcową na mocy przepisów przejściowych uchwalonych przez Sejm Ustawodawczy obowiązywały postanowienia małej konstytucji z 1919 w odniesieniu do spraw ustrojowych związanych z funkcjonowaniem parlamentu i urzędu Naczelnika Państwa jako głowy państwa polskiego. Konstytucja marcowa 1921 i mała konstytucja z 1919 obowiązywały równolegle od 1 czerwca 1921 do 11 grudnia 1922 to jest do chwili wyboru przez Zgromadzenie Narodowe Prezydenta Rzeczypospolitej i objęcia przez niego urzędu.
Konstytucja marcowa obowiązywała jako najwyższy akt prawny Rzeczypospolitej od 1 czerwca 1921 do chwili wejścia w życie konstytucji kwietniowej z 23 kwietnia 1935 czyli do 24 kwietnia 1935. Zaś niektóre jej przepisy obowiązywały równolegle z konstytucją kwietniową na mocy jej postanowień. Ponadto do niektórych przepisów konstytucji marcowej odwoływała się także mała konstytucja z 1947.
Jeśli przyjąć, że Rząd RP na uchodźstwie działał na podstawie przepisów konstytucji kwietniowej to za datę końcowego stosowania przepisów konstytucji marcowej i kwietniowej należy przyjąć dzień 22 grudnia 1990 kiedy to Prezydent RP na Uchodźstwie i Prezes Rady Ministrów złożyli swe urzędy symbolicznie przekazując je nowo zaprzysiężonemu Prezydentowi Rzeczypospolitej Lechowi Wałęsie.
Konstytucja ustanowiła dwuizbowy parlament (Sejm i Senat) o pozycji nadrzędnej wobec innych organów Państwa. W określonych przypadkach Izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe, do którego kompetencji należały: wybór Prezydenta i przyjęcie od niego przysięgi oraz okresowa (co 25 lat) rewizja Konstytucji (dokonywana zwykłą większością głosów).
Kadencja Sejmu trwała 5 lat; kadencja Senatu zaczynała się i kończyła wraz z kadencją Sejmu. Wybory do obu izb były pięcioprzymiotnikowe; Konstytucja nie określała liczby posłów natomiast liczba członków Senatu miała być równa 1/4 liczby posłów. W wielu opracowaniach, mylnie, można się spotkać z opinią iż konstytucja określała liczbę posłów na 444, lecz wynikało to z ordynacji wyborczej a nie konstytucji.
Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Rządowi i Sejmowi; Senat, izba wyższa, była jej pozbawiona, miała natomiast prawo veta zawieszającego, czyli wstrzymania projektu ustawy na 30 dni bądź wprowadzenia poprawek. Sejm mógł ponownie uchwalić wstrzymaną przez Senat ustawę bądź odrzucić poprawki kwalifikowaną większością 11/20 głosów. Parlament miał także prawo udzielenia amnestii wyłącznie w drodze ustawowej.
Parlament mógł być rozwiązany przed końcem kadencji przez Sejm (większością 2/3 głosów) lub przez Prezydenta za zgodą 3/5 liczby członków Senatu.
Zmiana Konstytucji wymagała uchwały obu Izb, podjętej większością 2/3 głosów; ponadto drugi z rzędu Sejm mógł dokonać zmiany Konstytucji większością 3/5 głosów (bez udziału Senatu), zaś co 25 lat Zgromadzenie Narodowe mogło dokonać rewizji Konstytucji zwykłą większością głosów.
w wyborach do Sejmu: 21 lat
w wyborach do Senatu: 30 lat
w wyborach do Sejmu: 25 lat
w wyborach do Senatu: 40 lat
Władza wykonawcza sprawowana była przez premiera, Radę Ministrów, podporządkowanych Sejmowi, oraz Prezydenta, którego decyzje wymagały zatwierdzenia przez rząd.
Prezydent
Prezydent był wybierany na 7-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe bezwzględną większością głosów. Miał on prawo odwołać rząd, zwoływać obrady sejmowe, obsadzać funkcje wojskowe, posiadał najwyższą zwierzchność nad siłami zbrojnymi, nie był natomiast dowódcą naczelnym w czasie wojny, mógł jednak wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój za uprzednią zgodą Sejmu. Prezydent posiadał także prawo darowania i łagodzenia kar, pełnił funkcję reprezentacyjną (w stosunkach międzynarodowych także akceptującą i koordynującą). Akt prawny podpisany przez prezydenta nabierał mocy po podpisaniu go także przez premiera i odpowiedniego ministra (kontrasygnata). Prezydent nie miał żadnych uprawnień ustawodawczych. W razie popełnienia przestępstwa, prezydent mógł być sądzony tylko na wniosek Sejmu przez Trybunał Stanu.
Prezydenci, którzy byli wykonawcami tej konstytucji to: Gabriel Narutowicz, Stanisław Wojciechowski i Ignacy Mościcki (po śmierci Narutowicza i ustąpieniu Wojciechowskiego obowiązki Prezydenta dwukrotnie pełnił Marszałek Sejmu Maciej Rataj).
Rada Ministrów była odpowiedzialna politycznie i konstytucyjnie przed sejmem. Odpowiedzialność polityczna wyrażała się w możliwości udzielenia wotum nieufności całej Radzie Ministrów lub jednemu z jej członków. W przypadku uchwalenia wotum nieufności cała Rada Ministrów lub jeden z jej członków musiał ustąpić. Odpowiedzialność konstytucyjna wyrażała się w możliwości stawiania członków Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu. Uchwała w tej sprawie musiała być podjęta większością 3/5 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Rada Ministrów nie była w żaden sposób odpowiedzialna przed Prezydentem.
Wymiar sprawiedliwości sprawować miały niezależne sądy, których organizację, zakres i sposób działania ustrojodawca pozostawił do uregulowania ustawodawstwu zwykłemu. Konstytucja wyszczególniała trzy piony sądownictwa:
powszechne, z Sądem Najwyższym na czele,
administracyjne, z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele, oraz
wojskowe.
Przewidziane było również istnienie urzędu sędziego pokoju.
Do rozstrzygania sporów kompetencyjnych między władzami administracyjnymi a sądami przewidziano Trybunał Kompetencyjny.
Do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu pociągani mieli być Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej oraz ministrowie.
Sędziów – o ile inne przepisy nie stanowiłyby inaczej – powoływać miał Prezydent Rzeczypospolitej. Wybór sędziów pokoju, z reguły, miał przysługiwać ludności.
Konstytucja gwarantowała niezawisłość sędziom, którzy podlegali tylko ustawom. Zakazano legislatywie oraz egzekutywie ingerowania w orzecznictwo. Wprowadzono – o ile inne przepisy nie stanowiłyby inaczej – jawność rozpraw w sprawach karnych i cywilnych.
Nie utworzono specjalnego sądownictwa konstytucyjnego, a sądom powszechnym oraz szczególnym zakazano badania konstytucyjności ustaw "należycie ogłoszonych" (art. 81 Konstytucji), natomiast prawnie dopuszczalna była ocena przez sądy zgodności z Konstytucją i ustawami aktów normatywnych niższego rzędu[1]..
Państwo zostało podzielone na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie, stanowiące jednostki samorządu terytorialnego. W organizacji administracji państwowej wprowadzono zasadę dekoncentracji.
Obywatele mieli zapewnioną równość wobec prawa względem innych obywateli, nietykalność własności prywatnej, ochronę życia, wolność, tajność korespondencji oraz brak cenzury.
Konstytucja kwietniowa, ustawa zasadnicza z 23 III 1935 uchwalona przez sanacyjną większość sejmową z naruszeniem przepisów Konstytucji marcowej: przy nieobecności posłów opozycyjnych, bez wymaganego quorum, podpisana przez Prezydenta Rzeczpospolitej 23 IV 1935.
Postanowienia konstytucji
Przenosiła punkt ciężkości władzy państwowej z Sejmu na prezydenta, którego władzę wzmocniono poprzez przekazanie mu zwierzchnictwa zarówno nad rządem, Sejmem, jak i siłami zbrojnymi. Prezydent odpowiadał za losy państwa tylko "wobec Boga i historii", miał być wybierany przez liczące osiemdziesiąt osób grono elektorów wyłonionych przez obie izby lub referendum narodowe.
Uprawnienia prezydenta
Prezydent miał prawo korzystać z uprawnień osobistych, tzw. prerogatyw: mógł m.in. wskazywać kandydata na swego następcę, wyznaczać go w razie wojny, mianować i zwalniać premiera, prezesa Sądu Najwyższego i prezesa Najwyższej Izby Kontroli, naczelnego wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych), powoływać 1/3 Senatu, mianować członków Trybunału Stanu, rozwiązywać Sejm i Senat przed upływem kadencji. Ponadto prezydent miał prawo wydawania dekretów w okresie, gdy Sejm był rozwiązany, a także podczas trwania kadencji Sejmu.
Wzrost roli władzy wykonawczej
Konstytucja kwietniowa wzmacniała rolę rządu, znacznie uniezależniając go od Sejmu, który zachował wprawdzie prawo kontroli nad rządem. W praktyce Konstytucja kwietniowa utrudniała bieżącą kontrolę władzy wykonawczej przez Sejm. Kosztem Sejmu wzmocniona została także pozycja Senatu: zatwierdzał on uchwały Sejmu, współdecydował o odpowiedzialności rządu, wnosił poprawki do projektów ustaw, w przypadku wakatu na urzędzie prezydenta zastępował go marszałek Senatu, a nie jak dotąd Sejmu.
Konstytucja kwietniowa zatwierdziła formalnie istniejący już w praktyce system rządów autorytarnych. Na jej treść obok J. Piłsudskiego duży wpływ mieli: S. Car, W. Sławek, K. Świtalski.