LEKSTONDefinicja zdrowia według WHO Według Światowej Organizacji Zdrowia – zdrowie to nie tylko brak choroby czy kalectwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia jednostki.

Definicja ta uwzględnia trzy równoległe płaszczyzny

1. Zdrowie fizyczne (somatyczne) – stanowi tło licznych chorób ciała, zawdzięczamy je nie tylko naturze, ale także własnej pracy, możemy bowiem wzmacniać pewne jego elementy dzięki ćwiczeniom i hartowaniu; człowiek o słabym genotypie, dzięki treningowi i higienicznemu trybowi życia może osiągnąć bardzo dobry stan zdrowia i przeciwnie – ktoś ze znacznym kapitałem zdrowotnym może zmarnować go swoim nieodpowiednim postępowaniem.

Zdrowie psychiczne – często uważa się, że istotnym jego atrybutem jest adekwatna świadomość i samoświadomość, które warunkują procesy kontroli i wartościowania; podkreśla się też, iż nie ma bezwzględnego, uniwersalnego stanu zdrowia psychicznego, ale jest to raczej proces osiągania przez człowieka pewnego idealnego stanu poprzez autokreację w rozmaitych warunkach społecznych.

Zdrowie społeczne – dotyczy relacji między jednostką a społeczeństwem; jego miarą jest stopień syntonii, czyli społecznego współbrzmienia.

Zdrowie według R.Bures

Jest to proces dynamiczny, system wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm – środowisko. Jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska, wyposażający organizm w dyspozycję do utrzymania równowagi pomiędzy nim a wymogami środowiska. Jeżeli możliwości przystosowawcze organizmu przekraczają granice wymogów środowiska, to można mówić o zdrowiu optymalnym. Jeżeli natomiast pokrywają się z wymogami środowiska to mówimy o zdrowiu minimalnym.

Czynniki warunkujące zdrowie Koncepcja „pól zdrowia

Koncepcja „pól zdrowia

1Styl życia i zachowania zdrowotne – stwierdzono, że obecnie determinują one w największym stopniu (50-60%)nasz stan zdrowia a co istotne - jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu poprawy zdrowia.

1. Środowisko fizyczne i społeczne, w jakim żyjemy (20-25%)

2. Czynniki genetyczne (ok.20%)

3. Medycyna naprawcza (ok.10-15%)

Każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło „pól zdrowia”, zależnie od specyficznej sytuacji i środowiska w którym żyje; w koncepcji nie uwzględniono relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi „polami” w kreowaniu potencjału zdrowia.

Społeczno – ekologiczny model zdrowia „Mandala zdrowia

Model ten opracowano we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto. Stał się on podstawą teoretyczną promocji zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem fizycznym, społecznym i kulturowym a zdrowiem.

Mandala zdrowia

Składa się z kilku koncentrycznych kręgów, w których centrum znajdują się:

Człowiek – „złożony” z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nad i podsystemów;

Rodzina – jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę, odgrywająca zasadnicza rolę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw i zachowań zdrowotnych

W modelu wyróżniono cztery grupy czynników warunkujących zdrowie jednostki i jej rodziny:

Czynniki biologiczne, tj. przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzone, właściwości systemu immunologicznego, cechy biochemiczne, fizjologiczne i anatomiczne jednostki oraz członków jej rodziny;

Zachowania indywidualne, tj. rodzaj diety, palenie papierosów, picie alkoholu, bezpieczeństwo w codziennym życiu, w tym skłonność do podejmowania ryzyka, podejmowanie działań profilaktycznych

Środowisko fizyczne – czyli warunki mieszkaniowe, środowisko pracy, bliższe i dalsze otoczenie człowieka

Środowisko psycho socjoekonomiczne – status społeczny i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, podatność na informację zewnętrzną (w tym reklamę), uzyskane wsparcie społeczne

Styl życia – rozumiany jako kompleks zachowań modyfikowanych przez wpływ środowiska psychosocjoekonomicznego

System opieki zdrowotnej – odnosi się głównie do czynników biologicznych i zachowań indywidualnych, jest mniej ważnym elementem modelu

Praca lub jej brak – przede wszystkim funkcje pełnione w pracy, stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy

Środowisko przekształcane przez człowieka – narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczyszczenia i degradacji środowiska

Kultura – wartości kulturowe (postawy i przekonania) wpływają na kształt zachowań w zdrowiu i chorobie

Biosfera – podstawowa determinanta zdrowia, ponieważ człowiek jest nieodłącznym elementem biosystemu, w skład którego wchodzą wszystkie organizmy żywe

„Mandalę zdrowia” uznaje się za model holistyczny, ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska.

„Mandala zdrowia” jest także modelem dynamicznym, ze względu na to, że poszczególne czynniki, traktowane jako przyczyny określonego stanu zdrowia, człowiek może modyfikować.

Jej charakterystyczną cechą jest interaktywność, co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wchodzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje działanie.

Mandalę zdrowia” uznaje się za model holistyczny, ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska.

„Mandala zdrowia” jest także modelem dynamicznym, ze względu na to, że poszczególne czynniki, traktowane jako przyczyny określonego stanu zdrowia, człowiek może modyfikować.

Jej charakterystyczną cechą jest interaktywność, co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wchodzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje działanie

Edukacja zdrowotna

Zgodnie z tradycyjnym podejściem - edukacja zdrowotna sprowadza się do świadomego stwarzania sposobności do uczenia się, sposobności tak zaplanowanych, by ułatwiały dokonanie się, wcześniej określonej zmiany zachowania. Tak rozumiana edukacja zdrowotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia, poprzez stymulowane procesem uczenia dobrowolne zmiany w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu.

Styl życia jako główna determinanta zdrowia

Pojęcie „styl życia” funkcjonuje na gruncie różnych nauk, a jego definicje różnią się tym, że jedne akcentują opis zachowań poszczególnych jednostek, inne natomiast koncentrują się na zachowaniach całych grup społecznych.

według A. Sicińskiego

Styl życia to specyficzny zespół codziennych zachowań jednostek czy grup społecznych, będący odzwierciedleniem ich położenia społecznego i dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację.

według I. Szilagyi – Pągowskiej

Styl życia to zespół zachowań i postaw, zależnych od środowiska zewnętrznego, społeczno – kulturowego oraz od sytuacji ekonomiczno – politycznej państwa, od uznanych przez jednostkę wartości i przekonań.

Styl życia a wzory zachowań

W strategii WHO przyjęto, że styl życia odnosi się do sposobu życia opartego na związku między warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorami zachowań.

Zakres wzorów zachowań dostępnych dla jednostki może zostać ograniczony lub poszerzony pod wpływem czynników środowiskowych a także stopnia samodzielnej aktywności. Sposób w jaki jednostka żyje może przyczynić się do powstania wzorów zachowań, które są korzystne dla zdrowia albo szkodliwe dla zdrowia.

Zachowania zdrowotne Przyjmujemy za Barbarą Woynarowską, że – zachowania zdrowotne można określić jako postępowanie, działania (lub ich zaniechanie), które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka. Można wśród nich wyróżnić:

Zachowania sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne): aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie, higiena ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa w życiu codziennym, higiena psychiczna oraz właściwe zachowania seksualne.

Zachowania zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne, negatywne): palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, i innych środków uzależniających oraz niedostatek zachowań prozdrowotnych.

Zachowania zdrowotne według L.Kolbego

1. wellness behaviour – działalność osoby uważającej siebie za zdrową, podejmowana w celu osiągnięcia wyższego poziomu zdrowia;

2. preventive health behaviour – działalność osoby uważającej siebie za zdrową, podejmowana w celu zapobiegania chorobie ;

3. at-risk behaviour – działalność osoby uważającej siebie za zdrową, ale znajdującej się w grupie podwyższonego ryzyka, podejmowana w celu zapobiegania skutkom tych zagrożeń lub mająca na celu rozpoznanie ich wpływu w asymptomatycznym stanie;

4.illness behaviour – działalność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, mająca na celu określenie własnego stanu zdrowia i uzyskanie odpowiednich środków zaradczych;

. self-care behaviour – działalnośc osoby uważającej siebie za chorą, mająca na celu poprawę własnego stanu zdrowia; działalność ta obejmuje minimalny udział odpowiedniego terapeuty i uwzględnia niewielkie uzależnienie od otoczenia, a jednocześnie ograniczenia w przypisanych jednostce zadań;

6. sick role behaviour – działalność osoby uważającej siebie za chorą, mająca na celu poprawę stanu własnego zdrowia, co obejmuje leczenie przez odpowiednie osoby; w tym wypadku następuje pełne uzależnienie od otoczenia oraz pewne ograniczenie w pełnieniu przypisanych jednostce zadań;

7. reproductive behaviour – działalność jednostki , mająca na celu zajście w ciążę lub normalny jej przebieg;

parenting health behaviour – zachowania od 1 do 6, podejmowane w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy zdrowia płodu albo dziecka, za które jednostka jest odpowiedzialna;

9.health related social action – działalność podejmowana przez jednostkę samodzielnie lub wspólnie z innymi za pomocą środków instytucjonalnych lub ekonomicznych, mająca na celu wpływanie na zasoby służb medycznych, na skutki oddziaływania środowiska i inne związane ze zdrowiem populacji.

Socjokulturowe determinanty stylu życia i zachowań zdrowotnych

Kultura a proces socjalizacji i kształtowanie wzorów zachowań zdrowotnych

Kultura to wszystkie elementy życia człowieka, które nie mają charakteru biologicznego.

Jest to suma wszystkich dóbr materialnych i duchowych pozwalających na zaspokojenie potrzeb jednostki, otrzymywanych od społeczeństwa w formie wzorów postępowania, języka , wierzeń, obyczajów, norm etycznych oraz umiejętności będących rezultatem doświadczeń przeszłości.

Kulturę materialną stanowi cywilizacja, czyli zespół technicznych środków i sposobów opanowania natury – ma ona praktyczny, utylitarny charakter.

Przez kulturę niematerialną rozumie się wytwory świadomości ludzkiej, takie jak język, wierzenia, wiedza, obyczaje czy idee.

Kultura osobista jednostki - to ogół jej własnych sposobów postępowania, metod działania, myśli, pojęć, poglądów, których mogą nie znać inni ludzie.

Kultura zbiorowości – ogół wytworów, myśli, wartości, wzorów działań, które zostały przyjęte przez zbiorowość i stały się ważne dla jej członków, wyznaczając zachowania uznane za obowiązkowe. Będąc członkiem danej grupy jednostka, podziela wartości i partycypuje w dobrach wchodzących w skład tej kultury.

Struktura norm społecznych

Charakterystyczne dla danej kultury zachowania reguluje system przepisów i norm społecznych, nakazujących odpowiednie zachowanie w określonych sytuacjach.

Na strukturę norm społecznych składają się zwyczaje i obyczaje:

- zwyczaje to rutynowe czynności życia codziennego (nawyki żywieniowe, higieniczne, sposób spędzania wolnego czasu, sposób wykonywania pewnych czynności) niewywołujące negatywnych reakcji otoczenia.

- obyczaje są najważniejszymi normami dla funkcjonowania społeczeństwa, związanymi z oceną moralną, wyznaczającymi sposoby zachowania, za których naruszenie stosuje się określone sankcje

Wpływ kultury na zdrowie człowieka.

Kultura danej zbiorowości, modelując kulturę osobistą jednostek, wpływa również na „standard zdrowotny”, tzn. sposób w jaki człowiek zaspakaja swoje potrzeby zdrowotne, ponieważ kształtuje między innymi:

- poziom życia członków danej społeczności;

- subiektywne rozumienie zdrowia i choroby;

- sposób postrzegania, opisywania i interpretowania objawów chorobowych;

- stan wiedzy dotyczący przyczyn poszczególnych chorób;

- postawy i zachowania wobec własnego zdrowia oraz zdrowia innych osób.

Kultura danej społeczności determinuje przebieg procesu socjalizacji, warunkującego nabywanie określonych norm, wartości i wzorów postępowania ( a w konsekwencji kształtującego preferowany styl życia). Socjalizacja to proces uspołeczniania jednostki między innymi dzięki przekazywaniu dziedzictwa kulturowego z pokolenia na pokolenie oraz wychowaniu. W trakcie tego procesu następuje wdrożenie jednostki do udziału w życiu społecznym, uczenie jej zachowania się według przyjętych wzorów, rozumienia kultury oraz odgrywania określonych ról społecznych. Proces ten obejmuje wpływ rodziny, rówieśników, znajomych, środków masowego przekazu. Socjalizacja uczy także zaspakajania potrzeb w sposób przewidziany w danym społeczeństwie, kształtuje aspiracje i dążenia do osiągania atrakcyjnych celów, przygotowuje do interakcji i komunikowania się z innymi ludźmi, a także rozwija umiejętności i zapewnia kwalifikacje niezbędne do życia w danej cywilizacji.

Proces socjalizacji a zdrowie.

Interpretacja procesu socjalizacji wskazuje, iż wartości uwewnętrznione przez jednostki ujawniają się w podejmowaniu i przejawianiu przez nie określonych kulturowo wzorów uczestnictwa społecznego, uznanych w danym układzie społecznym, np. w rodzinie, społeczności lokalnej czy społeczeństwie globalnym, za standardowe i normalne.

Jedną z takich wartości jest zdrowie. Jego ochrona we współczesnych społeczeństwach kultury euroamerykańskiej spowodowała wykształcenie złożonej sieci instytucji, ról, czynności i wzorów zabezpieczających tę wartość i przygotowujących jednostki do chronienia jej w długotrwałym procesie socjalizacji.

Proces socjalizacji a zachowania zdrowotne.

We współczesnej cywilizacji wiedza standardowa i praktyczna w zakresie zachowań prozdrowotnych nasycona jest wiedzą medyczną lub promedyczną, docierająca do jednostki kilkoma drogami: w toku socjalizacji edukacyjnej, w treściach programów kształcenia na różnych jego poziomach; podczas masowego komunikowania się;

w trakcie instytucjonalnego przymusu zachowań prozdrowotnych oraz dzięki wymuszaniu zachowań przeciwstawiających się zagrożeniom wartości zdrowia.

Wzory zachowań zdrowotnych to społecznie ujawnione sposoby chronienia uznawanej w danej grupie społecznej wartości, określonej w tej kulturze mianem „zdrowia” i stanowiącej nieodłączny element kultury grupy, przekazywany z pokolenia na pokolenie dzięki mechanizmowi socjalizacji bądź kreowany i utrwalany w sytuacjach społecznych.

Elementy kultury rodziny

Wartości – wyznaczają normy społeczne, ponieważ są podstawą oceny naszych działań i dlatego determinują nasze wybory. Sprawą niezwykle ważną jest miejsce, jakie zajmuje zdrowie w hierarchii wartości rodziny.

Przekonania – są wynikiem indywidualnych doświadczeń, są subiektywnymi poglądami o prawdziwości rzeczy. Niosą one silny ładunek emocjonalny. Przekonania panujące w rodzinie na temat tego, co jest zdrowe, a co nie, bezpośrednio przekładają się na zachowania jej członków. Wzory – to praktyka albo zalecenie, sankcjonuje je tradycja i umacnia perswazja grupy, a dotyczą wywiązywania się z ról społecznych

Rodzinne determinanty zachowań zdrowotnych

Modeling. Ma cztery podstawowe funkcje:

„efekt uczenia się przez obserwację” np. obserwując zachowanie rodzica, dziecko uczy się, że sposobem na rozładowanie stresu może być zapalenie papierosa.

„efekt ułatwionej reakcji” – określone działanie stanowi tutaj wynik sytuacji poprzedzającej, np. jeśli rodzice pozwalali starszym dzieciom na picie alkoholu, dziecko młodsze będzie miało mniej oporów aby po niego sięgnąć.

Obserwowanie pozytywnych albo negatywnych skutków czyichś zachowań może zachęcić lub zniechęcić do podobnych działań np. gdy byliśmy świadkiem wypadku spowodowanego ryzykowną jazdą, będziemy w przyszłości unikać nadmiernej prędkości.

„ustalenie poznawczych standardów dla własnych zasad” – obserwując zachowania innych osób, jednostka uczy się norm postępowania, które w przyszłości będzie prawdopodobnie sama okazywać np. jeśli rodzina spędza wiele godzin przed telewizorem, dziecko prawdopodobnie uzna to za normę spędzania wolnego czasu w przyszłości

Antecedencja – są to sygnały, bodźce do działania; mogą mieć postać pamiątek, znaków, symboli i norm np. brak nadzoru nad jedzeniem może determinować otyłość dziecka w przyszłości, dostęp do sprzętu sportowego stanowi determinantę aktywności fizycznej.