Światowa Organizacja Handlu
WTO - inicjator procesów liberalizacyjnych światową wymianę handlową
Pierwszego stycznia 1995 roku powołano do życia Światową Organizację Handlu (WTO), która inkorporowała normy systemu GATT i nadzoruje porozumienia Rundy Urugwajskiej. Działalność jej oparta została na kompleksowym systemie przepisów regulujących wzajemne stosunki państw członkowskich w dziedzinie obrotu towarami, usługami oraz prawami własności intelektualnej. Światowa Organizacja Handlu powstała w odpowiedzi na potrzeby współczesnej gospodarki światowej. Do grona sygnatariuszy WTO należy ponad 140 państw, na które przypada więcej niż 97% łącznych obrotów handlu światowego. Wśród nich znajduje się Polska, która - po przeprowadzeniu przez Sejm procedury ratyfikującej - 1 lipca 1995 roku stała się jej pełnoprawnym członkiem.
Układ Ogólny o Taryfach Celnych i Handlu (GATT)
Geneza GATT
Idea utworzenia organizacji międzynarodowej do spraw handlu powstała już w okresie międzywojennym, a szczególne poparcie znalazła po II wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych. USA zdobyły wówczas dominującą pozycje w gospodarce światowej i stały się największą potęgą ekonomiczną. Stworzenie warunków do wszechstronnej ekspansji gospodarczej USA stało się przesłanką do stworzenia organizacji, która miała być narzędziem kontroli i podporządkowania sfery handlu międzynarodowego, liberalizacji zasad międzynarodowej wymiany handlowej i ułatwienia wolnego dostępu do rynków poszczególnych krajów.
Partnerzy handlowi USA, głównie kraje Europy Zachodniej były również zainteresowane zniesieniem ograniczeń w wymianie międzynarodowej i zwiększeniem w ten sposób korzyści z handlu.
Promowana przez Stany Zjednoczone Światowa Organizacja Handlu nigdy jednak nie powstała. Rząd USA, zainteresowany rozpoczęciem procesu liberalizacji wymiany międzynarodowej i poprawą dostępu towarów amerykańskich do rynków głównych partnerów handlowych, zaproponował przeprowadzenie negocjacji w sprawie redukcji stawek celnych. Wyniki negocjacji zapisano w postaci tzw. List koncesji taryfowych poszczególnych krajów i dołączono je do uzgodnionego równolegle tekstu „Układu ogólnego w sprawie taryf celnych i handlu”( General Agrement on Tariffs and Trade, GATT).
GATT został podpisany 30 października 1947 roku i na mocy protokołu o tymczasowym stosowaniu GATT wszedł w życie 1 stycznia 1948 roku. W założeniu miał on być gwarantem bezpieczeństwa koncesji celnych, wynegocjowanymi między tzw. pierwotnymi członkami Układu, i rozwiązaniem przejściowym, które ułatwi powstanie MOH. Ponieważ nie powołano tej organizacji, więc GATT przetrwał prawie pięćdziesiąt lat.
Cele i funkcje GATT
Głównymi celami GATT były liberalizacja handlu międzynarodowego oraz przyczynianie się do jego rozwoju przez obniżanie stawek celnych i znoszenie ich barier, eliminowanie dyskryminacji, ochronę rynku wewnętrznego jedynie przez taryfę celną, ustabilizowanie zasad, na których odbywa się wymiana handlowa.
GATT pełnił przede wszystkim funkcje regulujące i kontrolne, polegające na:
analizie i ocenie sytuacji w handlu międzynarodowym oraz poszukiwaniu środków do usuwania przeszkód w jego rozwoju;
prowadzeniu rokowań dotyczących redukcji ceł i przeszkód handlowych;
rozstrzyganiu sporów dotyczących wykonania zobowiązań przez państwa członkowskie;
uchylaniu państwom członkowskim zezwoleń na przestrzeganie niektórych ich zobowiązań;
wprowadzaniu zmian do zasady wymiany handlowej.
Funkcje kontrolne GATT polegały na dokonywaniu okresowych przeglądów, mających na celu sprawdzenie stanu przestrzegania przez poszczególne kraje członkowskie umów zawartych pod auspicjami GATT.
Funkcje operacyjne miały bardzo ograniczony charakter. Sprowadzały się jedynie do udzielania pomocy technicznej stronom Układu, szczególnie krajom rozwijającym się, w postaci misji ekspertów, organizowania kursów i seminariów.
Tekst Układu Ogólnego, obowiązującego do czasu wejścia w życie WTO (tzw. GATT 1947), składał się z Preambuły i 38 Artykułów podzielonych na cztery części.
I. Podstawową zasadą GATT była Klauzula Najwyższego Uprzywilejowania (KNU) obowiązująca między stronami Układu. Jej istotą była niedyskryminacja i równość traktowania partnerów zagranicznych - nie można było przyznać jednemu partnerowi szczególnych korzyści, ponieważ wszyscy mieli do nich jednakowe prawa, oraz dyskryminować jakiegokolwiek członka porozumienia w stosunkach handlowych, lecz udzielić mu wszystkich przywilejów, jakie uzyskali inni. KNU była zawarta w artykule I GATT. Klauzula ta sprowadzała się przede wszystkim do niedyskryminacji przy pobieraniu ceł lub innych obciążeń importowych i eksportowych. Od KNU istniały wyjątki - były nimi Strefa Wolnego Handlu i Unia Celna(artykuł XXIV Układu).
Drugą zasadą GATT była Klauzula Narodowa(KN), zgodnie z którą produkt importowany nie powinien być traktowany mniej korzystnie niż podobne produkty pochodzenia krajowego( artykuł III Układu). Zasada ta dotyczyła obciążeń podatkowych oraz przepisów i wymogów dotyczących sprzedaży, zakupu, przewozu, dystrybucji i użytkowania towarów na rynku wewnętrznym. Klauzula Narodowa dotyczyła nie dyskryminacyjnego traktowania na rynku wewnętrznym kraju, nielegalne były wszelkie zróżnicowania w traktowaniu podobnych towarów krajowych i importowanych.
III. Trzecią zasadą była zasada wzajemności zwana też zasadą korzyści i koncesji. Zgodnie z nią żaden członek GATT nie był zobowiązany do redukcji swoich stawek celnych lub też do udzielenia innych koncesji bez uzyskania wzajemnych ustępstw od partnera. Podczas negocjacji w ramach Układu następowała więc wymiana koncesji uznanych przez partnerów za równoważne. Zasada ta była uzupełnieniem KNU. Miała ona stanowić istotny bodziec dla negocjatorów, zachęcając ich do otwierania własnych rynków na towary zagraniczne. Głównym wyjątkiem od zasady wzajemności (artykuł IV Układu) był tzw. system GSP(System Powszechnych Preferencji Celnych - Generalized System of Preferencies), dający możliwość przyznawania przez kraje rozwinięte preferencyjnego traktowania towarom pochodzącym z krajów rozwijających się.
IV. Czwarta zasada GATT przewidywała, że podstawowym narzędziem interwencyjnym w handlu przed ujemnymi skutkami rosnącego importu lub zapewnienia rozwoju nowo powstałych gałęzi przemysłu powinny być cła, a nie inne instrumenty polityki handlowej. Podstawowym wyjątkiem od tej zasady była możliwość stosowania ograniczeń ilościowych w celu ochrony przed szybko rosnącym importem.
Zasady GATT oznaczały podporządkowanie polityki handlowej krajów członkowskich normom i dyscyplinom Układu, co dawało jednak pewne korzyści. Dzięki nim przede wszystkim pewniejszy był dostęp do rynków zagranicznych oraz zmniejszyło się ryzyko zawierania transakcji handlowych, co ułatwiło rozwój handlu. Niestety wielokrotnie strony Układu odstępowały od zasad.
GATT był wielostronną umową międzynarodową, nakładającą na sygnatariuszy określone zobowiązania, gwarantujące pewne prace w zakresie liberalizacji handlu międzynarodowego oraz instytucją międzynarodową, która podejmowała konkretne działania w sferze międzynarodowej polityki handlowej i celnej.
Członkostwo w GATT
W GATT występowały cztery rodzaje członkostwa:
członkostwo zwyczajne - po przeprowadzeniu negocjacji taryfowych dokonaniu koncesji celnych, na podstawie decyzji Konferencji GATT i protokołu przystąpienia;
członkostwo tymczasowe - członkowie byli przyjmowani decyzją Konferencji na trzy lata lub dłużej, bez możliwości korzystania z KNU;
członkostwo de facto - dla byłych kolonii, automatyczne traktowanie jako członków GATT przez trzy lata;
członkostwo stowarzyszone - na mocy decyzji Konferencji GATT oraz deklaracji państwa; uczestniczenie w pracach GATT bez możliwości głosowania.
Struktura GATT
Początkowo Układ Ogólny nie miał struktury organizacyjnej. System stałych organów wykształcił się z czasem ( w drodze praktyki) na mocy uchwał kolejnych Konferencji. Sesje, które odbywały się co pewien czas, przerodziły się w organ przedstawicielski(organ międzyrządowy), spotykający się periodycznie raz w roku. Konferencja podejmowała decyzje najważniejsze, dotyczące planu pracy, budżetu, spraw członkowskich.
Rolę organu quasi-wykonawczego pełnił początkowo Komitet Międzysesyjny, przekształcony w 1960 roku w Radę Przedstawicieli, która zbierała się kilka razy w roku i zajmowała się bieżącymi sprawami GATT.
Na forum GATT powstało wiele stałych komitetów i komitetów powoływanych miarę potrzeby. Do rozstrzygania sporów między krajami członkowskimi powoływano Panele Koncyliacyjne, złożone z niezależnych ekspertów pochodzących z krajów niezamieszanych w spór.
Środki finansowe GATT
Głównym źródłem finansowania Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu były składki członkowskie proporcjonalne do PKB per capita krajów członkowskich oraz ich udziału w handlu światowym.
Działalność GATT
Główną metodą działania GATT były rokowania handlowe zwane rundami, odbywające się co kilka lat. Każda następna runda trwała z reguły dłużej niż poprzednia. Wynikało to przede wszystkim z większej liczby krajów w nich uczestniczących, większej ilości towarów poddawanych pod negocjacje oraz coraz trudniejszych do negocjacji przeszkód handlowych. Rundy GATT były instrumentem liberalizacji handlu przez udzielenie ustępstw (koncesji) w trzech formach:
redukcję stawek celnych;
związania (konsolidacji) ceł na poziomie uzgodnionym w rokowaniach;
zobowiązania nie podnoszenia poszczególnych opłat celnych ponad określony poziom.
Pod auspicjami GATT odbyło się osiem rund negocjacyjnych(zobacz tabela nr 1).
Tabela nr 1.
Rundy |
Udział handlu objętego obniżką ceł w ogólnej wartości handlu światowego w % |
Wysokość redukcji w % |
Liczba uczestniczących krajów |
|
1947 r. - Genewa |
44 |
35 |
Dane dotyczą tylko redukcji ceł w USA (brak danych całościo- wych |
23 |
1948 r. - Annecy |
3 |
35 |
|
33 |
1951 r. - Torquay |
9 |
27 |
|
34 |
1956 r. - Genewa |
11 |
15 |
|
22 |
1961 - 1962 - Genewa Runda Dillona |
14 |
20 |
|
45 |
1964 - 1967 - Genewa Runda Kennedy'ego |
64 |
33 |
48 |
|
1973 - 1976 - Genewa Runda Tokijska |
33(art. przemysłowe), 30(art. rolne) |
38
40 |
99 |
|
1986 - 1994 - Genewa Runda Urugwajska |
30 |
40 |
117 |
|
Źródło: E. Latoszek, Organizacje międzynarodowe, „Elipsa”, Warszawa 2001, s. 137.
Pierwsza runda GATT była bardzo efektywna, choć nie wszystkie uzgodniona wówczas obniżki ceł weszły od razu w życie. Rokowania te jednak objęły znaczną część handlu światowego oraz wynegocjowano w ich trakcie głębokie obniżki ceł wobec dużej liczby pozycji taryfowych. Rezultaty czterech kolejnych rund były już znacznie skromniejsze, co wynikało z samej techniki rokowań.
Pierwsze pięć rokowań w sprawie redukcji ceł odbywało się na zasadzie „produkt za produkt”(zasada kolateralna). Rokowania te toczyły się między parami krajów i dotyczyły pojedynczych towarów, liberalizacją których były zainteresowane oba kraje(tj. najczęściej towarów, towarów odniesieniu do których kraje te były dla siebie głównymi dostawcami). Zaletą tej zasady była możliwość skoncentrowania się na pojedynczych towarach, które miały istotne znaczenie dla poszczególnych krajów. Nie trudno jednak zauważyć, że była ona technicznie dość skomplikowana i czasochłonna, ograniczała zakres towarów objętych negocjacjami oraz wysokość dokonywanych redukcji taryf celnych. Eliminowała wrażliwe pozycje, którymi nie były zainteresowane kraje składające swe oferty negocjacyjne, jak też towary, których głównym eksporterem nie był żaden z ważniejszych uczestników rokowań.
Nowe stawki celne wynegocjowane między zainteresowanymi partnerami nie mogły być podwyższane bez uprzednich negocjacji, podczas których należało uwzględnić możliwość udzielenia rekompensaty, wszystkim parterom dotkniętym podwyższonymi cłami. Uzgodnienia redukcji stawek celnych były obowiązujące dla wszystkich członków GATT.
Od Rundy Kennedy'ego zaczęto stosować linearne metody obniżek taryf celnych, tzn. o określony procent(wg wzoru algebraicznego), obejmujące całe grupy towarów, artykułów przemysłowych zaproponowane przez poszczególne kraje. Metoda ta okazała się znacznie skuteczniejsza od stosowanej poprzednio metody kolateralnej. Jej wynikiem było obniżenie stawek celnych na artykuły przemysłowe przeciętnie o jedną trzecią, przy czym na niektóre z nich obniżka sięgała nawet 50%. Metoda ta ułatwiała osiągniecie większej liberalizacji, ale nie była pozbawiona wad. Nie wyeliminowała możliwości wprowadzania wyjątków przez poszczególne kraje, nie uwzględniała rozpiętości w poziomie stawek, co powodowało, że obniżka stawki dawała różne efekty handlowe w kraju, w którym cło było niskie i inne tam, gdzie było wysokie.
W Rundzie Tokijskiej wypracowano specjalne formuły, które łączyły w sobie redukcję ceł o określony procent oraz ich harmonizację, tj. większą redukcję ceł wyższych, a mniejszą ceł niższych. Podczas tych negocjacji uzgodniono pierwszy raz obniżkę ceł na artykuły rolne, ale problemem pozostały wysokie bariery pozataryfowe chroniące narodowe rynki rolne. Dotychczas były one wyłączone z negocjacji, ze względu na duże znaczenie strategiczne i polityczne(wspieranie własnej produkcji rolnej i ochrona przed nadmiernym importem) w wielu krajach oraz dążenie do samowystarczalności podstawowych produktów, jak też osiągnięcie odpowiednich dochodów rolnych. Runda Tokijska była poświęcona także po raz pierwszy na szerszą skalę liberalizacji środków pozataryfowych. Rokowania te były bardzo trudne, ze względu na niemożliwość wypracowania jednej, przejrzystej metody ich złagodzenia. Niektóre bariery są pożądane (np. normy techniczne i zdrowotne), gdyż zapewniają odpowiednią jakość i bezpieczeństwo towarów. Runda ta została zakończona wynegocjowaniem sześciu kodeksów w sprawie zasad stosowania przeszkód pozataryfowych, tak by nie stanowiły one utrudnień w handlu. Porozumienia te dotyczyły następujących spraw:
dumpingu i ceł antydumpingowych,
licencji importowych,
wyceny wartości towarów dla potrzeb celnych,
przeszkód technicznych w handlu,
subsydiów i ceł wyrównawczych,
zakupów rządowych.
Podczas 41 sesji GATT w listopadzie 1985 roku podjęto decyzję o utworzeniu komitetu przygotowawczego, który zająłby się organizacją nowej rundy. We wrzeniu 1986 roku w Punta del Esta podjęto decyzję o rozpoczęciu Rundy Urugwajskiej. Wśród proponowanych wstępnie tematów negocjacji znalazły się zasady handlu artykułami żywnościowymi, przemysłowymi, włókienniczymi, surowcami i towarami o najwyższej technologii. Główną przesłanką rozpoczęcia Rundy Urugwajskiej był nasilający się od połowy lat siedemdziesiątych protekcjonizm handlowy związany ze zmianami układy sił oraz recesją gospodarczą w świecie, także przestarzałość i niespójność procedur i postanowień GATT, które wymagały wzmocnienia dyscypliny i dostosowania do nowych warunków handlowych. Do podstawowych osiągnięć Rundy Urugwajskiej można zaliczyć:
dalszą liberalizację handlu międzynarodowego (szczególnie w sektorze rolnym i tekstylnym);
wzmocnienie zasad funkcjonowania międzynarodowego obrotu gospodarczego (modyfikacja Układu i bardziej precyzyjne określenie procedur stosowania jego postanowień);
ustanowienie wielostronnych reguł prowadzenia handlu usługami;
włączenie do negocjacji nowych dziedzin obrotu międzynarodowego, tj. ochrony praw własności intelektualnej oraz handlowych aspektów inwestycji zagranicznych.
Negocjacje, ze względu na stopień komplikacji i rozbieżność zdań, trwały jednak dwa razy dłużej niż planowano, tj. osiem lat.
Rola GATT
GATT odgrywał ważną rolę w kształtowaniu międzynarodowej polityki handlowej w całym okresie funkcjonowania, tj. od 1 stycznia 1947 roku do 15 kwietnia 1994 roku. Rezultatem trwających przez blisko pół wieku działań w dziedzinie liberalizacji handlu światowego pod auspicjami GATT było zredukowanie ceł o ponad 90% oraz całkowite ich zniesienie na niektóre artykuły przemysłowe. Uporządkowano także handel artykułami rolnymi, drogą eliminacji pozacelnych środków ochrony. Wprowadzono regulacje procedur antydumpingowych i barier technicznych w handlu. Podpisano odrębne porozumienie o międzynarodowym handlu usługami, wzmocniono ochronę własności intelektualnej. Pozytywny wpływ GATT na rozwój handlu i wzrost gospodarczy wynikał nie tylko z redukcji ceł i innych barier handlowych, ale także z samego faktu istnienia GATT. Układ zapobiegał ekspansji protekcjonizmu oraz nadzorował przestrzeganie zasad postępowania w handlu, spełniał rolę ważnego forum konsultacji i koncyliacji.
Negocjacje na forum GATT nie dotyczyły wszystkich produktów (zwłaszcza rolnych i usług) oraz przeszkód para- i pozataryfowych. GATT nie umiał efektywnie egzekwować stosowania dwóch podstawowych zasad: KNU i zasady wzajemności. Lista państw stosujących od nich wyjątki była bardzo długa. Układ nie uwzględniał interesów krajów słabo rozwiniętych.
Światowa Organizacja Handlu (WTO)
Powstanie WTO
15 kwietnia 1994 roku w Marakeszu w Maroko, na sesji ministerialnej kończącej Rundę Urugwajską, sygnowano jej Akt Końcowy, a wraz z nim Postanowienie Ustanawiające Światową Organizację Handlu (WTO - World Trade Organization). Wśród 122 sygnatariuszy była także Polska. Na spotkaniu tym podjęto decyzję, że WTO rozpocznie działalność 1 stycznia 1995 roku. Do końca grudnia 1994 roku 76 krajów zakończyło procedurę ratyfikacyjną. Spośród krajów europejskich tylko: Cypr Turcja Słowenia, Szwajcaria, Lichtenstein i Polska nie spełniły tego warunku i nie zostały członkami WTO z dniem 1 stycznia 1995 roku.
Wejście w życie Umowy o ustanowieniu WTO nie były uzależnione od liczny krajów, które zaakceptują porozumienie ani od ich minimalnego udziału w handlu światowym. Było jednak oczywiste, że rozpoczęcie działalności WTO nie byłoby możliwe dopóki nie ratyfikowałyby by tego porozumienia Stany Zjednoczone, kraje Wspólnot Europejskich oraz Japonia.
Pod pojęciem WTO należy rozumieć samą Umowę powołującą tą organizację, jak też dołączone do niej wszystkie inne porozumienia Rundy Urugwajskiej, wielostronne rokowania handlowe, wysiłki liberalizacyjne oraz zasady GATT.
Umowa o ustanowieniu WTO składa się z preambuły, 16 artykułów, 4 aneksów. Aneks 1 dotyczy Wielostronnych Porozumień o Handlu Towarami, aneks 2 zawiera Porozumienie o Regułach i Procedurach Rozstrzygania Sporów, aneks 3 - Mechanizm Przeglądu Polityki Handlowej, a aneks 4 tzw. Plurateralne Porozumienie Handlowe, które obejmują: Porozumienie o Handlu Samolotami Cywilnymi, Porozumienie o Zakupach Rządowych, Międzynarodowe Porozumienie Mleczarskie, Porozumienie w Sprawie Mięsa Wołowego.
Wszystkie porozumienia z wyjątkiem plurateralnych, są obligatoryjne dla członków WTO. Z zakresu tych porozumień wynika, iż WTO tworzy jednolite ramy instytucjonalne dla bardzo szeroko rozumianej wymiany handlowej między jej członkami. Ustanowiony został jednolity system zasad i procedur prowadzenia wymiany, nadzoru nad realizacja uzgodnionych porozumień, stosowania środków ochronnych w przypadku naruszania tych zasad przez partnerów, rozwiązywania ewentualnych sporów, jak też dalszej liberalizacji handlu.
Rok 1995 był okresem przejściowym jednoczesnego funkcjonowania WTO i GATT. Było to następstwo uznania odrębności obu podmiotów. Przez dwa lata, tj. do końca 1996 roku następował proces wchłaniania GATT przez WTO. Jednak Światowa Organizacja Handlu nie jest jedynie sukcesorką GATT, a jej powołanie nie oznaczało tylko rozszerzenia działalności Układu, lecz otwarcie nowego rozdziału historii wielostronnego systemu handlowego. Jest ona spełnieniem koncepcji organizacji nadzorującej zasady handlu międzynarodowego, sformułowanej w Karcie Hawańskiej z 1946 roku.
GATS
Układ Ogólny w sprawie Handlu Usługami (GATS) jest najważniejszym porozumieniem w ramach Światowej Organizacji Handlu. Układ ten, który wszedł w życie w styczniu 1995 roku, jest pierwszym i jedynym zbiorem wielostronnych zasad obejmującym międzynarodowy handel usługami. Był on negocjowany przez rządy i ustala ramy, w zakresie których firmy i osoby fizyczne mogą działać. GATS posiada dwie części: porozumienie ramowe zawierające ogólne zasady i reguły; oraz krajowe `listy', które obejmują zobowiązania szczegółowe poszczególnych państw umożliwiające dostęp obcych usługodawców do ich krajowych rynków.
Każdy członek WTO wpisuje na swoją listę krajową te usługi, dla których pragnie zagwarantować dostęp zagranicznym usługodawcom. Wszystkie zobowiązania stosuje się na zasadzie niedyskryminacyjnej w stosunku do wszystkich pozostałych członków. Istnieje zupełna swoboda wyboru usług. w których podejmuje się zobowiązania. Ponadto, w usługach do których się zobowiązano, listy ograniczają zakres w jakim zagraniczni usługodawcy mogą działać na rynku. Na przykład kraj, który zaciąga zobowiązanie polegające na zezwoleniu zagranicznym bankom na funkcjonowanie na jego terytorium, może ograniczyć liczbę licencji przyznawanych bankom (ograniczenie w dostępie do rynku). Może także ustalić ograniczenie liczby oddziałów, które zagraniczny bank może otworzyć (ograniczenie traktowania narodowego).
GATT a WTO - różnice
Między WTO a GATT istnieją ważne różnice. GATT był zbiorem reguł w postaci porozumienia wielostronnego, bez stałej struktury instytucjonalnej. WTO jest organizacją międzynarodową. GATT pomimo 40 lat egzystencji pozostał formalnie instytucją tymczasową. Reguły GATT dotyczyły przeważnie handlu towarami, zaś dyscypliny WTO obejmują ponadto handel artykułami rolnymi, tekstyliami, usługi, inwestycje oraz ochronę własności intelektualnej. GATT towarzyszyło wiele porozumień plurateralnych, niemających charakteru obowiązkowego. Natomiast porozumienia w ramach WTO są w większości obowiązkowe dla wszystkich członków. Także procedury rozstrzygania ewentualnych sporów są szybsze i automatycznie wiążące, w odróżnieniu od procedur w ramach GATT. WTO ma osobowość prawną, której nie miał GATT, i może:
być stroną w sporze,
zawierać umowy międzynarodowe,
zbywać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy.
Cele i funkcje WTO
WTO ma:
stanowić forum negocjacji dotyczących wielostronnych stosunków handlowych jej członków w dziedzinach objętych porozumieniami wymienionymi w aneksach;
stanowić forum do dalszych negocjacji pomiędzy członkami na temat wielostronnych stosunków handlowych;
stanowić ramy do wdrażania tych rokowań;
administrować Uzgodnienia w Sprawie Reguł i Procedur Dotyczących Rozstrzygania Sporów;
zarządzać Mechanizmem Przeglądu Polityki Handlowej;
współpracować z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju oraz Grupą Banku Światowego w celu zapewnienia większej spoistości w formułowaniu globalnej polityki gospodarczej.
W ramach tych celów WTO realizuje zwłaszcza dwie funkcje:
regulacyjną (forum negocjacji, współpracy i rozstrzygania sporów);
kontrolną (nadzór nad wcielaniem w życie i praktycznym funkcjonowaniem porozumień; przeglądy polityki handlowej w krajach członkowskich).
Mało rozwinięta funkcja operacyjna polega na udzielaniu pomocy technicznej państwom członkowskim przez organizację.
Członkostwo w WTO
Członkami pierwotnymi WTO są kraje, które w dniu 1 stycznia 1995 roku należały do GATT, podpisały akt o ustanowieniu WTO, dołączyły doń listę swych koncesji i ratyfikowały WTO do końca 1996 roku. Przystąpienie do WTO innych krajów wymaga negocjacji z Członkami WTO i zgody dwóch trzecich wszystkich członków.
Kraje słabo rozwinięte, będące członkami pierwotnymi udzieliły jedynie takich zobowiązań i koncesji, jakie były zgodne z potrzebami ich indywidualnego rozwoju, potrzebami finansowymi i handlowymi oraz możliwościami administracyjnymi i instytucjonalnymi.
Członkowie wtórni są przyjmowani po negocjacjach z członkami WTO, na podstawie zgody organu plenarnego - Konferencji Ministerialnej większością dwóch trzecich głosów wszystkich krajów członkowskich.
Każdy członek może wystąpić z WTO. Wystąpienie nabiera prawnej mocy obowiązującej w odniesieniu do Umowy o WTO, jak i wielostronnych porozumień handlowych po upływie sześciu miesięcy od daty złożenia pisemnego zawiadomienia o wystąpieniu u Dyrektora Generalnego WTO.
Obecnie WTO liczy więcej niż 140 członków, obejmując ponad 97% światowego handlu. Około 30 kolejnych państw jest na etapie negocjacji.
Struktura WTO
Najważniejszy organ WTO to Konferencja Ministerialna, złożona z przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich, zwoływana raz na dwa lata. Konferencja ma za zadanie wypełnianie funkcji WTO oraz podejmowanie odpowiednich działań w celu ich realizacji. Organ ten podejmuje decyzje we wszystkich sprawach związanych z wielostronnymi porozumieniami handlowymi oraz wszystkimi najważniejszymi sprawami związanymi z funkcjonowaniem WTO (np. sprawy członkowskie, interpelacje statutu). Pierwsza Konferencja odbyła się w Singapurze w grudniu 1996 roku, druga w maju 1998 roku a trzecia w Seattle w grudniu 1999 roku. Konferencja Ministerialna powołała wiele Komitetów:
Komitet do Spraw Handlu i Rozwoju;
Komitet do Spraw Ograniczeń Wprowadzanych dla Ochrony Bilansu Płatniczego;
Komitet do Spraw Budżetu, Finansów i Administracji.
Członkostwo jest otwarte dla wszystkich krajów członkowskich.
Między sesjami Konferencji Ministerialnej jej funkcje pełni drugi organ składający się także ze wszystkich państwa członkowskich - Rada Generalna. Zbiera się ona w miarę potrzeby i jest organem wykonawczym. Rada wykonuje również czynności Organu Rozstrzygania Sporów oraz Organu Przeglądu Polityki Handlowej.
Decyzje Konferencji i Rady są podejmowane w drodze consensusu lub głosowania (od większości trzech czwartych głosów - interpelacja Porozumienia o ustanowieniu WTO, do zwykłej większości głosów).
Radzie Generalnej podporządkowane są trzy Rady, nadzorujące odpowiednie porozumienia Rundy Urugwajskiej:
Rada do Spraw Handlu Towarami;
Rada do Spraw Handlu Usługami;
Rada do Spraw Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej.
Członkostwo tych rad jest otwarte dla przedstawicieli wszystkich krajów członkowskich. Rady zbierają się w miarę potrzeby. W celu wypełniania swych powinności mogą ustanawiać swoje organy podległe - komitety i grupy robocze.
Sekretariat WTO mieści się w Genewie. Kieruje nim Dyrektor Generalny, mianowany przez Konferencję Ministerialną, która ustala jego prawa i obowiązki. Obecnie jest nim Supachai Panitchpakdi. Dyrektor Generalny mianuje członków personelu Sekretariatu, ustala ich obowiązki oraz warunki zatrudnienia. Obowiązki Dyrektora Generalnego i personelu Sekretariatu mają charakter ściśle międzynarodowy - są to funkcjonariusze międzynarodowi.
Budżet WTO
Projekt budżetu WTO przedstawia Dyrektor Generalny Komitetowi do Spraw Budżetu, Finansów i Administracji. Komitet ten poddaje analizie projekt i bilans budżetu (wysokość wkładów oraz zaległości) oraz przedstawia zalecenia Radzie Generalnej, która ma za zadanie zatwierdzenie budżetu, większością dwóch trzecich głosów.
WTO większość dochodów uzyskuje ze składek członkowskich. Wkłady uzależnione są od udziału poszczególnych członków w handlu międzynarodowym, oparte na handlu towarami usługami i własnością intelektualną za ostatnie trzy lata.
Działalność WTO
WTO jest wielostronną organizacją międzynarodową, która wywiera coraz mocniejszy wpływ na kształtowanie się międzynarodowych stosunków gospodarczych. W pierwszych latach działalności była zaangażowana w szczególności w negocjacje dotyczące liberalizacji dostępu do rynków handlu produktów informatycznych, związku handlu z ochroną zdrowia i środowiska, związku handlu ze standardami pracy, prace dotyczące ustanowienia wielostronnego porozumienia inwestycyjnego i porozumienia o subsydiach, ustalenie zasad konkurencji w handlu międzynarodowym, sprawy korupcji w handlu światowym, związków i roli regionalnych porozumień integracyjnych z systemem handlu wielostronnego, oraz kontynuację negocjacji Rundy Urugwajskiej w sprawie:
usług finansowych
podstawowych usług telekomunikacyjnych
przemieszczania się osób fizycznych
usług transportu morskiego
Światowa Organizacja Handlu zajęła się także zmniejszaniem ograniczeń dostępu do rynków dla artykułów rolnych, rolą bezpośrednich inwestycji zagranicznych w handlu światowym, uproszczeniem procedur handlowych w celu obniżania kosztów transakcji, liberalizacją handlu produktami farmaceutycznymi.
Obecnie prace w WTO skoncentrowane są na organizacji Rundy Milenijnej. Planuje się rozpoczęcie nowej rundy wielostronnych negocjacji handlowych w szerszym zakresie tematycznym, niż negocjacje mandatowe, tj. rolnictwo, usługi. Dyskusja toczy się przede wszystkim nad propozycją wprowadzenia do negocjacji programu działania na rzecz krajów najmniej rozwiniętych, w tym zwłaszcza zniesienie ceł i ograniczeń ilościowych na import towarów pochodzących z tych krajów, poprawy dostępu do rynków dla krajów najsłabiej rozwiniętych, udoskonalania zintegrowanego systemu pomocy technicznej dla tych krajów, podwyższania środków finansowych na współprace techniczną, problemu standardów pracy i zależności między handlem a środowiskiem.
Konferencja Ministerialna WTO Doha i jej rezultaty
W dniach 9 - 13 listopada 2001 roku w Doha w Katarze spotkali się ministrowie reprezentujący 142 kraje członkowskie WTO, aby podczas kilkudniowych obrad podjąć decyzję o rozpoczęciu nowej rundy rozmów w sprawie liberalizacji handlu. Zawarte zostało porozumienie o członkostwie Chin w WTO. Ponadto Mike Moore - dyrektor generalny Światowej Organizacji Handlu nalega na podjęcie decyzji o rozpoczęciu kolejnej rundy negocjacji o dalszej liberalizacji handlu i usług. Przed rozpoczęciem konferencji sprzeciwia się temu minister handlu Indii, który opowiadał się w pierwszym rzędzie za wprowadzeniem w życie przyjętych ustaleń Porozumienia z Marakeszu z 1994 roku (tj. postanowień Rundy Urugwajskiej). Albowiem zdaniem państw rozwijających się kraje zachodnie nie spełniły złożonych wówczas obietnic o otwarciu swych rynków na produkty rolne i tekstylia.
Kolejnym punktem obrad by a sprawa własności intelektualnej i ochrony patentów. Główny problem dotyczy lekarstw. Reguły WTO przewidują, że można łamać patenty i rozpocząć produkcję kopii leku w wypadku tzw. narodowej potrzeby". Bogate państwa do tej pory opowiadały się za rygorystyczną interpretacją tego przepisu.
Obrady konferencji zostały przedłużone o jeden dzień. Do ostatniej chwili na drodze do zawarcia ostatecznego porozumienia piętrzył się szereg przeszkód. Najwcześniej informowano o przełomie w negocjacjach w sprawie dostępu krajów rozwijających się do leków, produkowanych przez wiele firm farmaceutycznych. W imieniu tych krajów Indie i Brazylia zażądały przez okres co najmniej 20 lat prawa do korzystania z patentów i licencji na leki, koniecznych do zwalczania chorób, takich jak malaria czy AIDS. Rozwiązanie tej kwestii miało istotne znaczenie dla wskazania iż wolny handel nie faworyzuje tylko krajów bogatych. W roli mediatora wystąpili przedstawiciele UE. Wynegocjowano porozumienie, które zakłada likwidację barier handlowych w sytuacjach dotyczących zdrowia publicznego.
Kraje WTO będą dysponować prawem podejmowania działań w dziedzinie ochrony zdrowia publicznego, w szczególności zapewnienia społeczeństwom dostępu do leków.
Po 6 dniach trudnych obrad został ustalony kompromisowy tekst deklaracji końcowej WTO dotyczący rozpoczęcia za rok nowej rundy negocjacji. Uczyniono 3 ustępstwa wobec UE: w kwestii rolnictwa, inwestycji i środowiska. Kompromis w sprawie subsydiów dla rolnictwa polega na uwzględnieniu sprzeciwu przede wszystkim Francji, wobec stopniowego znoszenia subsydiów eksporcie produktów rolnych.
Projekt proponuje także rozpoczęcie po następnej konferencji ministerialnej negocjacji o zależności inwestycji od handlu na podstawie decyzji podjętej po jednoznacznej zgodzie na ich tryb. Co do ochrony środowiska, przewiduje się negocjacje bez przesądzania o ich wyniku i o zależności między regułami WTO a zobowiązaniami wynikającymi z umów wielostronnych w sprawie ochrony środowiska.
Część krajów wymogła na USA zgodę na negocjowanie reguł antydumpingowych. Indie zażądały znacznych zmian w dziedzinie inwestycji oraz szybszego zniesienia przez kraje zachodnie, głównie USA i Kanadę, ograniczeń w imporcie tekstyliów. Stanowisko Indii nie by o jednak przeszkodą w przyjęciu końcowego dokumentu przez reszt krajów.
Indie nie były mu przeciwne, a tylko nie popierały go. Ostatecznie UE i USA wydały listy gwarancyjne o włączeniu hinduskiego problemu do odrębnych dwustronnych negocjacji. To było jedno ze spotkań Rundy Doha, która nadal trwa.
Mity wielostronnego systemu handlu
Poniżej przyglądamy się krytycznie niektórym twierdzeniom i założeniom głoszonym przez ŚOH oraz jej zwolenników, ideom powszechnie przyjętym przez ŚOH jako oczywistość, z którymi tak naprawdę wiąże się wiele niejasności. W niektórych przypadkach najlepszym dowodem na to jest sprzeczność, która jest w nie wpisana, w innych - to, że mówią one o faktach, które tak naprawdę nie istnieją. Twierdzenia te nazywamy tu mitami wielostronnego systemu handlu..
Mit pierwszy: Chodzi o wolny handel
Jednym z największych złudzeń ekonomicznych, głoszonych od czasów Adama Smitha, jest to utrzymujące, że kapitalizm najlepiej się sprawuje (czyli - zyski są największe), gdy mamy do czynienia z wolnymi i sprawiedliwymi rynkami. ŚOH z dumą oznajmia, że rdzeniem wielostronnego systemu handlu jest zapewnienie, żeby "handel był dokonywany tak sprawnie, w sposób tak swobodny i żeby był tak przewidywalny, jak to tylko możliwe". W rzeczywistości jednak konkurencja nie sprzyja zyskom i kapitaliści (oraz rządy ich reprezentujące) o tym wiedzą. Dane państwa oraz koncerny (zwłaszcza te bogate i wpływowe) nie są zainteresowane liberalizacją rynków, a raczej pragną ich wybiórczo traktowanej ochrony. W praktyce ŚOH oraz jej kraje członkowskie wspierają politykę niesymetrycznej liberalizacji stojącą w jawnej sprzeczności z ideologią otwartości po to, aby chronić swoje rynki lub produkty na nich wytwarzane. Ta zabawa nazywa się "wolnym rynkiem". Wygrywa ten, kto będzie w stanie zamaskować sytuację monopolu cen (lub spowodować jej zaistnienie), utrzymać względne zyski oraz złagodzić presję rywalizacji. Właśnie dlatego "strategiczna polityka handlowa" oraz "polityka wolnego handlu" są przeważnie synonimami - wszyscy wiedzą, że to drugie istnieje jedynie w teorii. Ten chimeryczny stosunek ŚOH oraz jej członków do liberalizacji zaczął być powszechnie zauważany, zwłaszcza od momentu, gdy krytycy handlu obnażyli wpływ, jaki zawarte umowy mogą wywrzeć na konkretne gałęzie przemysłu i kraje. Krytycy Rundy Urugwajskiej z 1994 roku twierdzą, że wiele z umów, które tam zawarto liberalizują handel tylko w wypadku, gdy leży to w interesie Państw Uprzemysłowionych. Reguły, którymi kieruje się ŚOH zaczynają działać w momencie gdy korporacje międzynarodowe napotykają bariery ze strony lokalnych i krajowych praw i konkurencji. Nierówne traktowanie wpisane w funkcjonowanie tych reguł, zwłaszcza w handlu między Północą a Południem jest najbardziej widoczne, jeśli spojrzymy na bardzo twarde i zawiłe regulacje i procedury obowiązujące w tej instytucji.
Mit drugi: Promujemy równy dostęp do w pełni uregulowanego systemu handlu
Wiele państw rozwijających się widzi w ŚOH możliwość lepszego dostępu do rynków państw rozwiniętych, ponieważ system ten (teoretycznie) zabrania nakładania nieuzasadnionych ograniczeń na handel, na przykład w postaci wysokich ceł czy kontyngentów. Tak naprawdę jednak reguły rządzące ŚOH umożliwiają państwom rozwiniętym ograniczać import z krajów rozwijających się, jednocześnie zmuszając je do liberalizacji własnych rynków, z czego korzystają przede wszystkim koncerny zachodnie. Tak więc cło amerykańskie na sok pomarańczowy wynosi 31 procent, podczas gdy średnia opłata za towary przemysłowe jest mniejsza niż 5 procent.
Teoretycznie każde państwo członkowskie jest w stanie podważyć decyzję ŚOH, ale w praktyce większość rozpatrywanych apelacji pochodzi z bogatych krajów. Same Stany Zjednoczone do końca 1999 roku wniosły ponad 50, ze 117 zgłoszonych, protestów. Ponadto państwa zgłaszające sprzeciw w systemie rozwiązywania sporów w ŚOH muszą być gotowi na zmierzenie się z zespołem urzędników zajmujących się handlem i prawników pracujących dla danych korporacji, którzy zostają wyznaczeni bez względu na możliwe konflikty interesów i obradują za zamkniętymi drzwiami. Mając ograniczone możliwości utrzymania sprawnego zespołu wysoko wyszkolonych radców prawnych, biedne państwa zwykle rezygnują ze stosowania praw, które mogą być uznane za sprzeciwiające się ŚOH, aby nie narazić się w ten sposób na ryzykowne, kosztowne batalie sądowe.
Mit trzeci: To jest demokratyczna struktura
ŚOH w teorii miała promować więcej demokracji i jasność reguł w negocjacjach dotyczących światowego handlu, dając każdemu z państw członkowskich prawo głosu, co jest czymś nadzwyczajnym, jeśli spojrzymy na przykład na restrykcyjny system głosowania, uzależniony od sytuacji ekonomicznej danego państwa, który stosowany jest w Banku Światowym i Międzynarodowym Funduszu Walutowym (MFW). Ale w rzeczywistości nie ma zbyt wielu dowodów na demokratyczność działań ŚOH. Stany Zjednoczone, Unia Europejska (UE), Kanada i Japonia (ochrzczone jak "Czwórca"), zwyczajowo wypracowują porozumienia podczas nieformalnych spotkań w "zielonym pokoju", które swą nazwę przyjęły od pomieszczenia, w którym odbywają się te potajemne rozmowy w siedzibie ŚOH w Genewie. Czwórca wykorzystuje swój znaczący ekonomiczny i polityczny wpływ, aby tworzyć "konsens" wokół decyzji podejmowanych bez udziału wszystkich członków ŚOH.
Mit czwarty: Tu chodzi o korzyść dla najbiedniejszych
"Im bardziej opóźniamy start (kolejnej rundy) negocjacji, tym więcej przegrywają najbiedniejsi z nas" (Michael Moore, grudzień 1999). ŚOH utrzymuje, że "pomaga biednym" na dwóch poziomach. Na poziomie międzynarodowym handel ma stymulować wzrost ekonomiczny (pomagając w ten sposób biednym krajom). Na poziomie krajowym handel ma jakoby prowadzić do wzrostu dochodów i obniża koszty życia (pomagając biednym ludziom). Ale wśród specjalistów związek między liberalizacją handlu, wzrostem gospodarczym i zmniejszeniem poziomu biedy jest o wiele bardziej problematyczny, niż próbują nam to wmówić adwokaci wolnego handlu. Szeroka i stale powiększająca się przepaść pod względem wzrostu gospodarczego i dystrybucji dochodu między narodami sprawiła, że wielu analityków stało się sceptycznych, co do związku pomiędzy liberalizacją importu a poziomem rozwoju gospodarki. No i na koniec, proste założenie ŚOH, że otwartość ma pierwszeństwo nad jakimkolwiek innym rozwiązaniem jest pochopne, lub w ogóle błędne. Przecież bogactwo danego kraju zależy znaczniej mniej od ułatwień w handlu niż od tego, czym tak naprawdę się handluje. Cały problem nie polega na uwikłaniu w globalne łańcuchy towarowe, ale na tym, w którym ich fragmencie dane państwo się znajduje.
Mit piąty: "Poboczne porozumienia" związane z pracą i ochroną środowiska mogą rozwiązać obecny kryzys
Reakcje Billa Clintona na protesty przeciwko ŚOH zarówno przed, jak i podczas trwania negocjacji w Seattle miały zmusić do ustanowienia grup roboczych zajmujących się kwestiami pracy w ramach ŚOH. Choć takie podejście może uspokoić robotników w USA, nie wydaje się, żeby miało ono przynieść jakiekolwiek owoce w wielostronnych negocjacjach, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę opór większości członków z rozwiniętych państw, którzy twierdzą, że ich "porównywalna korzyść" związana jest z tanią siłą roboczą.
Liberalizacja handlu i nawet wzrost gospodarczy, nie są celem samym w sobie. Końcowym celem dla rządu jest promowanie dobra ludzi w najszerszym ujęciu, a polityka handlowa jest tylko jednym z wielu instrumentów używanych przez rządy w osiągnięciu tego celu. Polityka handlowa jest jednakże bardzo ważna, zarówno w promowaniu wzrostu, jak i w zapobieganiu konfliktom. Budowanie wielostronnego systemu handlowego w ciągu ostatnich 50 lat było jednym z niezwykłych osiągnięć współpracy międzynarodowej w historii. System jest niewątpliwie niedoskonały - jest to jeden z powodów, dla których konieczne jest przeprowadzanie okresowych negocjacji - ale bez niego świat byłby dużo uboższy i bardziej niepewny.
Bibliografia
Kaczurba Janusz, Kawecka-Wyrzykowska Elżbieta(red.), Od GATT do WTO. Skutki Rundy Urugwajskiej dla Polski, IKCHZ, Warszawa 1995.
Kaczurba Janusz, Kawecka-Wyrzykowska Elżbieta, Polska w WTO, wyd. II, IKCHZ, Warszawa 2002.
Kawecka-Wyrzykowska Elżbieta, Runda Urugwajska GATT i jej znaczenie dla Polski, SGH, Warszawa 1991.
Latoszek Ewa, Proczek Magdalena, Organizacje międzynarodowe, „Elipsa”, Warszawa 2001.
Michałowska-Gorywoda Krystyna, Morawiecki Wojciech, Mulewicz Jarosław, Międzynarodowe Organizacje gospodarcze, Warszawa 1987.
Mitologia Światowej Organizacji Handlu, „Dissent”, t. 71, nr 2, wiosna 2000.
www.wshifm.edu.pl/konferencja.pdf, 11.05.2003, 11:00.
www.wto.org/english/thewto_e/dg_e/dg_e.htm, 11.05.2003, 11:00.
www.wto.org/english/thewto_e/secre_e/contrib03_e.htm, 11.05.2003, 11:00.
www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/inbrief_e/inbr02_e.htm, 11.05.2003, 11:00.
J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, wyd. II, IKCHZ, Warszawa 2002, s. 11.
K. Michałowska-Gorywoda, W. Morawiecki, J. Mulewicz: Międzynarodowe Organizacje gospodarcze, Warszawa, 1987, s. 81.
E. Latoszek M. Proczek, Organizacje międzynarodowe, „Elipsa”, Warszawa, 2001, s. 131.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 18.
Ibidem, s. 18-19.
E. Kawecka-Wyrzykowska, Runda Urugwajska GATT i jej znaczenie dla Polski, SGH, Warszawa 1991, s. 10.
Latoszek, op. cit., s. 133.
Ibidem, s. 133.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 19.
Latoszek, op. cit., s. 133.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 24.
Latoszek, op. cit., s. 134.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 23.
Latoszek, op. cit., s. 134.
Ibidem, s. 134 - 135.
Ibidem, s. 135.
Ibidem, s. 135.
Michałowska-Gorywoda, Morawiecki, Mulewicz, op. cit., s. 86-87.
Latoszek, op. cit., s 135.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 28.
J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska(red.), Od GATT do WTO. Skutki Rundy Urugwajskiej dla Polski, IKCHZ, Warszawa 1995, s. 14.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 29-30.
Michałowska-Gorywoda, Morawiecki, Mulewicz, op. cit., s. 94.
Latoszek, op. cit., s 139.
Ibidem, s. 139 - 140.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Od GATT do WTO… s. 28 - 29.
Kaczurba, Kawecka-Wyrzykowska, Polska w WTO, op. cit., s. 51.
Latoszek, op. cit., s 143.
http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/inbrief_e/inbr02_e.htm.
http://www.wto.org/english/thewto_e/dg_e/dg_e.htm.
Latoszek, op. cit., s 144.
Ibidem, s. 145.
http://www.wto.org/english/thewto_e/secre_e/contrib03_e.htm.
Latoszek, op. cit., s 145.
http://www.wshifm.edu.pl/konferencja.pdf
Mitologia Światowej Organizacji Handlu, „Dissent”, t. 71, nr 2, wiosna 2000.