Wergiliusz
Daria Kluziak
Publiusz Wergiliusz Maro (łac. Publius Vergilius Maro), ur. 70 p.n.e. w Andes koło Mantui, zm. 19 p.n.e. w Brundisium (ob. Brindisi). Rzymski poeta, uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach światowej literatury, autor Eneidy, Georgik, Bukolik i Drobiazgów.
Syn garncarza (rolnika- są różne wersje). Jego młodość przypada na okres wojen domowych w Rzymie. Ok. 40 r. p.n.e. skonfiskowano jego majątek na rzecz weteranów wojennych. Kształcił się w Cremonie, Mediolanie, Neapolu i Rzymie, gdzie osiadł na stałe. We wczesnej twórczości pozostawał pod wpływem neoteryków (grupa młodych poetów rzymskich z I w. p.n.e. zrywająca z tradycjami wielkiego eposu hist., wzorowali się na poezji hellenistycznej, przyjęli też zasady poetyki Kallimacha; najwybitniejszy — Katullus; n. wywarli znaczny wpływ gł. na poezję augustowską), następnie zwrócił się ku poezji Grecji klasycznej. Najwcześniejsze utwory Wergiliusza, zawarte w tzw. Appendix Vergiliana, to drobne wierszyki wzorowane na Katullusie, krótkie poematy i epylliony. W składającym się z 10 utworów zbiorze Bukolik, zwanych też eklogami, wzorował się na sielankach Teokryta, ale wprowadził też wiele motywów oryginalnych; tłem bukolik jest często wieś italska. Po sukcesie Bukolik został przyjęty do kręgu Gajusza Cilniusz Mecenasa (Gaius Cilnius Maecenas - od jego nazwiska wzięły się terminy mecenas i mecenat), przyjaciela cesarza Oktawiana Augusta; zabezpieczony materialnie, otrzymał na własność kilka majątków, m.in. na Sycylii, gdzie najchętniej przebywał. Z inspiracji cesarza, dążącego do odrodzenia rolnictwa zrujnowanego w czasie wojen domowych, powstał poemat dydaktyczny Georgiki składający się z 4 ksiąg: o uprawie roli, o pielęgnacji drzew, o hodowli bydła, o pszczelarstwie; ozdobą poematu są liczne dygresje (pochwała Italii, życia i trudu rolnika, opis krainy zamieszkanej przez Scytów, wstrząsający opis zarazy). Również z inspiracji cesarza powstała 29–19 r. rzymska epopeja narodowa w 12 księgach Eneida, która miała uświetnić dzieje państwa rzymskiego i uzasadnić prawa Rzymu do panowania nad światem; poeta składał też hołd wywodzącej się od bogini Wenus dynastii julijsko-klaudyjskiej. Eneida to utwór nieukończony, poeta nie nadał mu ostatecznej formy; w testamencie zakazał jego publikacji, jednak cesarz nie uszanował woli Wergiliusza; już 17 r. utwór trafił do czytelników, stając się lekturą w szkołach rzymskich, a później przez wiele wieków wywierał wpływ na rozwój europejskiej epiki. Poezja Wergiliusza inspirowała też twórców polskich, Eneida stała się wzorem dla M.K. Sarbiewskiego i A. Mickiewicza, Sz. Szymonowic i J.B. Zimorowic naśladowali Bukoliki, a K. Koźmian w Ziemiaństwie — Georgiki.
KALENDARIUM:
70 p.n.e. urodził się w Andes k. Mantui
42–39 p.n.e. napisał Bukoliki
ok. 40 p.n.e. skonfiskowano jego majątek na rzecz weteranów wojny domowej
29 p.n.e. opublikował Georgiki
29–19 p.n.e. pracował nad epopeją Eneida
19 p.n.e. zmarł w Brundisium
Literatura łac. się rozwija dzięki poezji i filozofii greckiej. Dla Wergiliusza są ważne 2 nurty:
a) aleksandrynizm – kierunek literacki, dominujący w epoce tzw. diadochów, następców Aleksandra Wielkiego. Centrum kulturalne to dwór dynastii Ptolemeuszów w Aleksandrii. Rozwój filologii wpłynął silnie na charakter poezji, która zaczyna przywiązywać wagę do uczoności, erudycji; była to twórczość elitarna. Jej cechy to: erotyzm, lubowanie się w tematyce miłosnej, upodobanie realizmu rodzajowego (interesowanie się życiem codziennym, domowym), uwzględniano w tematyce człowieka z ludu (oprócz królów i herosów), jego problemy lub beztroskie życie w porównaniu z bogaczami. Idealizacja życia wiejskiego. Wypogodzone i upiększone rysy za pomocą sentymentalizmu. Najważniejszym pod tym względem gat. jest sielanka, specjalna sielanka pasterska, w której znajduje się nowy stosunek do natury. Wprowadzono do poezji prostotę, swobodę i spokój, których nie dawało miasto. Szybko stało się to konwencją literacką, m.in. u Wergiliusza.
b) epikureizm – nauka ta głosiła najwyższą wartość otium (właśc. wypoczynek) bezczynność, bo za to uważano w Rzymie działalność umysłową, bezinteresowne poświęcanie się literaturze, nauce, filozofii. Owe otium było ideałem życiowym Wergiliusza. Skłaniał go jego temperament (był cichy, wstrzemięźliwy, nieśmiały i zamiłowany w samotnictwie). Był uczniem i przyjacielem epikurejczyka Sirona. Mimo licznych kontaktów wolał przebywać na wsi. Był przekonany, że cnota, mądrość życia i szczęście przebywają na łonie natury i wymagają warunków życia z nią związanych i od niej zależnych.
BUKOLIKI
- miejsce akcji rozgrywa się na ziemi italskiej, pod Mantuą,
- wplecione są alegoryczne przeżycia osobiste, co nasyca eklogi pewnym elementem liryzmu,
- artyzm jest bardzo wysoki, melodyjny wiersz jest dojrzały,
- 10 krótkich eklog Wergiliusz napisał w ciągu 3 lat,
- treść eklog jest różna, są bliskie Teokrytowi (twórca sielanek), ale też całkiem inne,
- miłość do natury i zamiłowanie otium stworzyły Bukoliki.
Ekloga I
- nieszczęsny wygnaniec Melibeusz rozmawia ze szczęśliwym Tytyrem (w tej roli Wergiliusz),
- Tytyr mówi, że zakończyła się jego tułaczka, dzięki bogowi, którego ujrzał w Rzymie, podczas gdy był wykupić się od swego pana,
- Melibeusz narzeka na bezdomność i daremną pracę na roli, którą mu zabrał obcy żołdak,
- Tytyr nie współczuje Melibeuszowi, a ten mu nie zazdrości,
- Tytyr proponuje mu nocleg, ponieważ dzień ma się ku końcowi.
Ekloga IX
- młody pasterz Licydas rozmawia z Merisem, starym sługą poety – rolnika Menalkasa (w tej roli Wergiliusz), o jego losy.
- Meris skarży się na zagarnięcie włości przez brutalnego żołnierza, przy czym Menalkas na próbę oporu mało co nie zginął,
- Licydas słyszał, że przeciwnie, pieśni Menalkasa ocaliły nie tylko jego posiadłość, ale i całą okolicę,
- Meris mówi, że jest to mylne: poeta utracił wolność, a tymczasem trzeba służyć nowemu panu.
Związek między Eklogą I i IX:
Obie eklogi oparte są na fakcie historycznym. Oktawian wynagrodził swych weteranów ziemiami. Do miast tych należała Kremona, a że jej ziemie nie wystarczały zajęto posiadłości mantuańskie m.in. Wergiliusza. Wygnany z niej zwrócił się o pomoc do różnych protektorów: Polliona, Warusa i Gallusa albo przez nich do samego Oktawiana i ziemię odzyskał.
Ekloga IV:
- poeta przywołuje świadomie Teokryta nawołując Muzy do opiewania formie bukolicznej, treści podnioślejsze,
- ogranicza się do obrazków idyllicznych, gdyż żadni pasterze tu nie występują, a poeta przemawia cały czas sam, bez przebrania,
- głosi proroctwo: nadeszła chwila przełomowa za konsulatu Polliona, do którego poeta zwraca się z uwielbieniem; świat się odrodzi, wraca bowiem wiek złoty, narodzi się cudowne dziecię, któremu cała natura przyniesie dobrowolne dary; a gdy już ono urośnie, zniknie cierpienie i wysiłek, a świat zażywać będzie spokoju i szczęśliwości,
- kończy się proroctwo wezwaniem do dziecięcia, by nauczyło się po uśmiechu rozpoznawać matkę, która się tyle nacierpiała nim je urodziła, gdyż nie zaznają łaski bogów dzieci, które nie zaznały uśmiechu rodziców.
Są 4 typy interpretacji owego proroctwa [kwestie sporne]:
1. dziecię jest alegorią (narodzin złotego wieku, pokoju, nowego Rzymu) – temu sprzeciwia się ostatni czterowiersz, wskazujący na prawdziwe dziecko,
2. jest jakąś boską istotą, inkarnacją Dionizosa, Apollona lub kimś nieznanym (pogląd T. Sinko) – ale z tego czterowiersza wynika, że nie jest jeszcze bogiem i że ewentualnie nie może osiągnąć ubóstwienia, gdyby rodzice się doń nie uśmiechali,
3. jest mistycznym ucieleśnieniem proroctw sybillińskich, przepowiadających na rok 40. wypełnienie się czasów i powrót złotego wieku – z tym niezgodna jest wzmianka o 10. mc oczekiwania narodzin przez matkę,
4. jest człowiekiem; jedni uważają, że to syn Polliona (tradycja starożytna) albo Asinus Gallus albo Saloninus, który ur. się akurat w 40 r. Inni (K. Morawski) że to dziecko Oktawiana i Skribonii; Marcellus, syn Oktawii lub dziecko Antoniusza i Kleopatry – przeciwko temu są argumenty: Pollio nie jest wymieniony jako ojciec cudownego dziecka; dzieckiem Oktawiana była córka; dziecka Antoniusza nie mógłby sławić Wergiliusz (z powodu Oktawiana) - ogólnie: utwór napełniony jest wiarą w nadejście jakiegoś momentu przełomowego, rozpoczęcie się nareszcie po okrutnej, długotrwałej epoce walk bratobójczych, ery pokoju, wytchnienia i sprawiedliwości; wiara ta zbudowana na przepowiedniach ksiąg sybillińskich, kierujących od wieków polityką Rzymu.
Ekloga V
- dwie duże pieśni,
- Mopsos śpiewa o śm. słynnego pasterza Dafnisa, który z miłości utracił życie i o opłakiwaniu go przez bogów i naturę,
- Menalks śpiewa o ubóstwieniu Dafnisa,
- rozpacz matki nad ciałem syna jest przytłumiona żalami nimf, potem trzód, jękami lwów kartagińskich,
- Dafnis dostaje się na Olimp, nastaje radość wśród Draid, drzew, zwierząt,
- Menalks stawia mu 2 ołtarze obok Feba i zapewnia kult wśród rolników na równi z Bakchem i Cererą.
Ekloga VI
- Tytyr (Wergiliusz) chciał napisać poemat o czynach Warusa, jednak bogini Talia go powstrzymała, nie jest na to gotowy,
- młodzieńcy Mazylus i Chromis znaleźli Sylena, gdy spał po upiciu się winem,
- związali go wieńcem, gdyż kiedyś nie zaśpiewał im obiecanej pieśni, pomogła im w tym nimfa Egle,
- Sylen się budzi i zaczyna śpiewać pieśń w takt której tańczą leśne zwierzęta
- pieśń była o początkach świata, że z próżni powstały zarodki, które się skupiły na ziemi i to z nich wszystko powstało,
- dalej o władzy Saturna, kamieniach przez Pyrrę rzucanych, o ptaku kaukaskim, kradzieży Prometeusza, o źródle gdzie Hylasa zostawili żeglarze (to wszystko jest tylko wymienione), mit o Payzfai1, mit o eolskiej łowczyni Atlancie, o słonecznym rydwanie Heliosa (przygoda Featona) ,
- opiewa Gallusa, Linus – śpiewak grecki, dał fujarkę dla starca akryjskiego (chodzi o Hezjoda) a ten opiewa mit o Scylli, Tereusie, o młodzieńcu Hyjakintosie2 (ukochany Apollona),
- tak Sylon śpiewał, póki nie wzeszła Gwiazda Wieczorna.
Daty powstania:
• eklogi teokrytejskie (II, III, IV) powstały najwcześniej ok. 42 r.
• eklogi I i IX w 41 r. (podział gruntów)
• ekloga IV w 40 r. (konsulat Polliona)
• ekloga VIII ok. 39 r. (wyprawa Pollia na Partynów)
• ekloga X jest ostatnią, co do V i VI nie ma danych K. Kumaniecki uznaje ek. V i VII za ostatnie, wg analizy stylistycznej, jednak są to kwestie sporne.
GEORGIKI
- obok fachowej erudycji utwory te musiały przynosić nieodzowne aluzje i dygresje mitologiczne, zwłaszcza ajtiologiczne (podające przyczyny i początki zjawisk), jak i historyczne i geograficzne, opisy przyrody i alegorie o współczesnej rzeczywistości albo otwarte o niej wzmianki,
- zapożyczenia z aleksandryjskich poematów (Kallimach, Eratostenes, Partenios i in.),
- 7 lat W. pisał Georgiki, zaczął ok. 36-37 r., skończył w 29 r.,
- pouczenia służą ideologicznym zamierzeniom utworu (uprzytomnienie społeczeństwu bezcennej wartości rolniczego zawodu i obudzenie w nim miłości do ziemi ojczystej, do Matki – Ziemi od której pochodzi prawdziwe dobro dla śmiertelnika,
- artystyczne zadanie technicznych przepisów polega na stworzeniu atmosfery pracy, owocnego wysiłku, powagi – w przeciwności do sielanki,
- poemat był zamierzony na 4 księgi i z taką treścią, gdyż wstępna apostrofa do Mecenasa zapowiada opiewanie zasiewów, winnic, hodowli bydła i pasiecznictwa.
Księga I
- w/w apostrofa do Mecenasa,
- wezwanie wszystkich bogów sielskich, leśnych, wodnych i inwokacja do Oktawiana,
- następnie opis zajęć rolniczych, poczynając od orki wiosennej i nawożenia gruntów ,
- uwaga o szkodnikach wywołuje refleksję, że Jowisz nie uczynił pracy lekką umyślnie, chcąc przez trudy i cierpienie rozwinąć ludzkie siły i zdolności,
- dygresja o złotym wieku, któremu Jowisz położył koniec, stwarzając niebezpieczeństwa i potrzeby, aż wreszcie Ceres nauczyła ludzi orki,
- z kolei poeta przechodzi do opisu narzędzi rolniczych, potem do kalendarza rolniczego, gdzie kilka wierszy poświęca dniom pomyślnym i niepomyślnym (nawiązanie do partii Dni w utworze Hezjoda),
- następny ustęp o prognostykach pogody, zaczerpnięty jest z Fenomenów Aratosa, przy czym Wergiliusz bardziej malowniczo to opisuje,
- zakończenie księgi wspomnieniem groźnych i niezwykłych zjawisk, które zapowiedziały zamordowanie Cezara i gorąca modlitwa do bogów – opiekunów Rzymu, by pozwolili młodzieńczemu Oktawianowi przynieść ulgę i ratunek, nieszczęsnej i opustoszałej wojnami i rozruchami Italii.
Księga II
- wskazówki hodowli drzew, gdzie obszerniej jest potraktowane szczepienie i oczkowanie,
- wyliczenie różnorodnych gatunków gleb, z których każdy rodzaj nadaje się do czego innego,
- pouczenie dla hodowców winnic,
- 3 słynne dygresje:
a) pochwała Italii, ziemi Saturna błogosławionej wszelkimi darami natury i rodzicielki wielkich mężów do których należy i Oktawian, wojujący właśnie na Wschodzie
b) uroczy opis wiosny, gdzie święte zaślubiny Nieba i Ziemi – powtórzony motyw z i ks. Lukrecjusza ale z większą siłą poetycką (genealogia tego motywu sięga Homera)
c) pochwała rolnictwa i pokoju - szczęście polega na spokoju i ciszy życia bez próżnej ułudy Bukoliczna idylla dominuje w tym ustępie, choć w rzeczywistości sytuacja była fatalna (zanik drobnych gospodarstw na rzecz latyfundiów, wykorzystywanie na nich niedbałej pracy niewolników, właściciele dążyli do bogacenia się, nie mieli osobistego stosunku do posiadanej ziemi, gospodarka była często rabunkowa).
Księga III
- tematy mitologiczne są już oklepane, poeta będzie się starał o inny materiał poetycki, który mu pozwoli wsławić siebie i ojczyznę Mantuę oraz wspaniałymi igrzyskami i ofiarami uczcić cesarza.
- opisuje następnie jak powinna wyglądać dobra krowa i szlachetny ogier, podaje jak hodować konie, bydło,
- po paru krótszych dygresjach o walce byków o jałówkę oraz wiosenny szał miłosny wśród zwierząt domowych i dzikich zajmuje się owcami i kozami, pasterskim życiem Libijczyków i Scytów, psami pasterskimi, aż wreszcie chorobami bydła,
- podaje obszerne opowiadanie o pomorze3 bydła w Norikum (dzisiejsza Styria i Koryntia w Austrii), zaczerpnął od słynnego opisu zarazy ateńskiej od Lukrecjusza w ks. VI (a ten od Tucydydesa); opis jest pełen dramatyzmu, poeta ukazuje tu swoją wrażliwość do niczemu winnych zwierząt; jednak nie można zapominać o tradycji sentymentalizmu aleksandryjskiego, który stał niejednokrotnie za opisem wyrażanych czułości.
Księga IV
- opisuje w niezwykłych obrazach, z zamiłowaniem i podziwem życie pszczół,
- pszczoły jako jedyne mają iskrę boskiego rozumu i dzięki niej znają życie społeczne, miłość ojczyzny i żądzę chwały; są też inne twory natury, ale one w inny sposób uczestniczą w boskim duchu,
- widoczne jest odstępstwo od epikureizmu na rzecz panteistycznych idei neopitagorejsko-stoickich (epikureizm odcinał się od bogów umieszczając ich w zaświatach i odbierając im wszelkie zainteresowanie sprawami ziemskimi) W. miał naturę religijną i nie mógł zgodzić się na bycie ortodoksyjnym epikurejczykiem,
- dalej usprawiedliwia się, że nie opiewa jeszcze sadów i ogrodów, pozostawiając to innym,
- po czym podaje przepis, w którym wierzono w starożytności, wyhodowanie nowego roju pszczół w razie ich wyginięcia; jest to tzw. bougonia, „narodziny z byka” zabitego w specjalny sposób; tajemnica zagadkowego narodzenia się pszczół polega na tym, że nie znana jest starożytnym różnica między larwami much od czerwia pszczelego,
- mit o Arysteuszu podający genezę begonii, jest typowym mitologicznym epyllion (drobny epos) aleksandryjskim; zawiera on obszerną dygresję, którą tu stanowi mit o Orfeuszu i Eurydyce, nie mający w gruncie rzeczy nic wspólnego z Arysteuszem i pszczołami, gdyż to co wiąże oba opowiadania – zamach Arysteusza na Eurydykę – jest wymyślone przez Wergiliusza.
* była potem pochwała Gallusa, niefortunnego prefekta Egiptu i kochanka Likorydy, jednak po jego samobójstwie cesarz skazał go na damnatio memoriae, tj. zgładzenie pamięci i polecił usunąć panegiryk jego z Georgik, który został zastąpiony historią Arysteusza, a inni twierdzą, że Orfeusza. Mit o Arysteuszu jest dłuższy, co przesądza sprawę o zastąpieniu pochwał Gallusa. Mit o Arysteuszu jest mało treściwy, główny epizod o zasadzce na Proteusza jest wzięty z Odysei. Historia Orfeusza ma wysoki walor literacki.