Obrządek pogrzebowy ludności łużyckich pól popielnicowych
Groby kultury łużyckiej można podzielić na dwie zasadnicze grupy: groby płaskie i kurhanowe. Podział ten opiera się w zasadzie wyłącznie na zewnętrznej formie grobu. Pierwsza grupa zawiera jedynie mały kopczyk, wykonany wyłącznie z ziemi wybranej z dołu grobowego. W drugiej grupie dochodzi do celowego zwiezienia większej ilości ziemi lub kamieni.
Konstrukcje grobów.
Kurhany.
Kurhany kultury łużyckiej są analogiczną formą i kontynuacją wcześniej znanych grobów z kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej. Najwcześniejsze formy znane z III okresu epoki brązu położone są na zachodzie i północy naszego kraju i nawiązuje terytorialnie właśnie do kultury przedłużyckiej. Najbardziej zwarty zasięg kurhanów III OEB znajduje się na terenie położonym na południe od dolnej Warty, po obu stronach środkowej Odry. Drugie co do wielkości skupisko usytuowane jest na Pomorzu Gdańskim. Występują one na cmentarzyskach w dużych ilościach, sięgających kilkudziesięciu sztuk. W pierwszej grupie znajdują się kurhany posiadające nasypy ziemne. Przykładem może być miejscowość Koźli na terenie powiatu zielonogórskiego(Ryc.). Posiadały rodzaj jądra kamiennego, które najprawdopodobniej odgrywało rolę obwarowania grobu. Kurhany pomorskie natomiast mają nasypy kamienne. W Mikowicach znajduje się kurhan, który posiada tylko nasyp ziemny(Ryc.). Nasypy na terenie woj. lubuskiego posiadały średnicę od 7-12m do 10-15m. Kwestia ich wysokości jest trudna do rozstrzygnięcia z powodu procesów niszczących, tzw. Denudacyjnych. Ich obecna wysokość mieści się w granicach od 0,5-1m.
Kurhany z woj. Lubuskiego posiadały rozmaite konstrukcje kamienne. Były to kręgi lub bruki kamienne. Zdarza się, iż obie te formy występowały razem. Groby umieszczone w nich występują w centrum lub asymetrycznie, pojedynczo lub kilka współczesnych w jednym kurhanie, wkopane w calec, bądź też usytuowane powyżej pierwotnej powierzchni, w nasypie kurhanu.
Młodsze chronologicznie kurhany datowane są na przełom III i IV OEB i układają się w ogólnych zarysach na tych samych terenach co w III OEB, czyli na terenie woj. Lubuskiego oraz skupiska znajdujące się z dala od tego w kolanie środkowej Warty w Zdzienicach. Również występowały w dużych ilościach. Kurhany te posiadały nasypy ziemne, czasem jedynie z niewielką domieszką kamieni. Jedynie na Pomorzu występują tak jak poprzednio nasypy kamienne. Posiadały zwykle średnicę w granicach 10-16m. Wysokość kształtowała się podobnie jak w III OEB i sięgała 0,5m. Na terenie Pomorza w Siodłoniu średnice te wynosiły od 9 do 22m, a wysokość mieściła się w przedziale od 1,2-1,7m. Konstrukcje kamienne również są podobne do poprzednich. W największej ilość spotykane są cmentarzyska, na których wszystkie kurhany posiadały kręgi kamienne, np. Olszyniec, pow. żarski (Ryc.10,11), kurhany z brukiem kamiennym Otyń pow. Nowosolski oraz kurhany pozbawione konstrukcji kamiennych. W Olszyńcu konstrukcje kręgów kamiennych w głównej swej masie zalegały w wypełniskach rowów biegnących dookoła każdego kurhanu. Nigdzie indziej takiej konstrukcji nie zaobserwowano w kulturze łużyckiej. Kręgi kamienne występowały również na terenie Pomorza ( Siodłonie pow. Słupski). W Zdzienicach w pow. Tureckim występowały kurhany otoczone kręgami kamiennymi(ryc. 12,13), posiadające czasem mały bruk kamienny w górnej części nasypu(ryc.14) lub pozbawione jakiejkolwiek konstrukcji kamiennej (Ryc.15-18). Ponownie występuje wiele wariantów usytuowania i ilości grobów w kurhanie. Na terenie Pomorza w Siodłoniu występuje po kilka grobów zalegających poniżej pierwotnej powierzchni terenu, na niej oraz w górnej części nasypu (Ryc.19-21). Cmentarzyska z woj. Lubuskiego posiadają groby usytuowane w pierwotnej powierzchni terenu i powyżej niej. Czasem występuje więcej niż jeden grób.
Kurhany z IV OEB są odmienne od wcześniejszych. Występują w przewadze na terenie Pomorza Zachodniego oraz Gdańskiego oraz w mniejszej ilości na terenie woj. Lubuskiego. Charakteryzują się nasypami kamiennymi, rzadziej kamienno-ziemnymi. Obydwa rodzaje nasypów mogą występować na jednym cmentarzysku. Jedynym wyjątkiem są kurhany występujące w Buczku pow. Białogardzki i Dubowie pow. Kartuski, gdzie występuje nasyp wyłącznie ziemny. Rozmiary kurhanów kreują się bardzo różnorodnie. Począwszy od najmniejszych średnic od 4-6m w Dalęcinie pow. Szczecińskim i Tłuczewie woj. Wejherowskim kończąc na średnicach w granicach od 16-28m z Żukowa Sławieńskiego pow. Sławieński. Wysokość ich natomiast wynosiła ok. 1m. Posiadały konstrukcje z brukiem i kręgiem (czasem jednocześnie) lub z jądrem kamiennym. Podobnie jak w okresach poprzednich posiadają różne usytuowanie grobów, których ilość nie przekracza zwykle kilku, oprócz grobów pojedynczych.
Z V OEB liczba znanych kurhanów nie jest zbyt duża. Pochodzą one z Gąbina w pow. Gryfickim, Gogolewa w pow. Słupskim oraz Szczodrowa w pow. Kościerskim. Na terenie Pomorza ponownie przewagę stanowią nasypy ziemne lub kamienno-ziemne (Ryc.23,24). Nie posiadały zbyt dużych średnic ok. 4-5m, a najokazalszy znajduje się w Gapowie w pow. Kartuskim 15m. Wysokość wynosiła od 0,75-2m. Również występują konstrukcje bruków i kręgów kamiennych. Grobów mogło być ponownie kilka oraz mogły one zalegać w nasypie lub być wkopane w calec.
W tym okresie występują również groby płaskie, np. w Brzeźniaku w pow. Łobeskim.
Najmłodsze kurhany kultury łużyckiej pochodzą z okresu halsztackiego, a ich zasięg ogranicza się do Pomorza, głownie szczecińsko-koszalińskiego. Nawiązują swoją budową do kurhanów z młodszej epoki brązu.
Obwarowania grobów.
Wszystkie groby wziemne lub naziemne, lecz przykryte płaszczem kamiennym lub ziemnym, kurhany jak i groby płaskie podzielić można na obwarowane kamieniami i pozbawione obstawy kamiennej. Znane są one już z okresu kształtowania się kultury łużyckiej na ziemiach polskich, czyli z Łazy łódzkiej k. trzcinieckiej oraz fazy śląsko-wielkopolskiej k. przedłużyckiej. W III OEB w południowo-zachodniej części Polski występują groby bez obstawy kamiennej (ryc25-28) , a część północno- zachodnia posiada obwarowanie oraz groby na bruku kamiennym, nakryte brukiem jak również groby w skrzyniach kamiennych. W III-IV OEB sytuacja cmentarzysk kształtuje się ponownie. Odmiennie przebiega oś podziału obu grup, przyjmuje ona układ równoleżnikowy. Na południu znajdują się groby bez obwarowania( dorzecze górnej Odry, Warty i Wisły z przesunięciem na północ w środkowym biegu Bugu)(ryc.30), a na północy obwarowane. Oprócz zwykłych obwarowań kamiennych(ryc.31) występują również inne konstrukcje. Na terenie Pomorza w IV OEB rozpowszechnione są groby w skrzyniach kamiennych w Brzeźniaku. Na terenach zachodniopomorskich znajdowały się groby usytuowane na bruku kamiennym oraz w części środkowopolskiej groby nakryte brukiem. (ryc32 rozne takie).
W V OEB wszystko przebiegało bardzo podobnie. Mniej jednolita staje się jedynie grupa południowa, ponieważ zaczyna spotykać się w niej również groby z obstawą, np. w Mydlnikach w pow. Krakowskim. W grupie północnej oprócz grobów posiadających konstrukcje kamienne występują również te pozbawione obstawy. Szczególnie liczne są na pasie styku obu grup (ryc.35). Zmniejsza się ilość pomorskich grobów skrzynkowych. Być może jest to spowodowane niedostateczną ilością materiałów. Zanika zachodniopomorskie skupisko grobów na bruku kamiennym, przesunięciu w kierunku południowo-zachodnim i rozproszeniu ulega środkowopolskie skupisko grobów nakrytych brukiem (ryc.42-43). Pojawia się nowy rodzaj obwarowania, niespotykany do tej pory, czyli obwarowanie drewniane, cmentarzysko w Jordanowie( chociaż wg Marka Gedla jednak nie było). Ryc 36 bez obwarowania, ryc 37-39 z obwarowaniem. 40-41 ryc bez obstawy w grupie północnej jednakże są to mniejsze skupiska. To wszystko nadaje grupie płn. Wybitnie mieszany charakter.
Na terenie dawnego województwa olsztyńskiego w ramach materiałów z młodszej epoki brązu pojawiają się niespotykane na innych cmentarzyskach kultury łużyckiej groby wykładane skorupami naczyń. Tego typu odkrycie znajduje się w Jordanowie w pow. Dzierżoniowskim, na styku obu grup.
W początkach okresu halsztackiego dochodzi do wyraźnego kurczenia się grupu południowej grobów bez obstawy kamiennej, na jej północnych obszarach pojawiają się owe konstrukcje. , np. Ryc.45, 46 groby bez obwarowania pojawiają się obwarowania kamienne. Grupa północna przesuwa się na południe i ma wybitnie mieszany charakter ryc.47,48. Z obwarowaniem ryc. 49-59. Rozprzestrzenione są za to groby nakryte brukiem ryc.60-62. Bez obstawy (ryc. 63-65)
Dalej w okresie halsztackim możemy stwierdzić właściwie zanik grupy południowej grobów pozbawionych obstawy kamiennej. Natomiast kontynuowana jest tradycja z okresów wcześniejszych grobów skrzynkowych oraz usytuowanych na bruku kamiennym. W tymże okresie pojawia się też kilka stanowisk, na których prostokątna jama grobowa szalowana jest drewnem. Są to tzw. Groby komorowe. Znane są z Dzierżysławia w pow. Głubczyckim, Kietrza-Krotoszyna, ryc.78,79. Nieco inny charakter miał grób znaleziony w Lasocicach pow. Zgorzeleckim. Wystąpił tam grób z dnem wyłożonym drewnem.
Z okresu lateńskiego pochodzi niewiele stanowisk, większość datowana jest również na okres halsztacki. Wykazują one przetrwanie pewnych zwyczajów, mających swe źródło jeszcze w EB. Bez obwarowania ryc 80, z 81,82.
Groby bezpopielnicowe
Ogół grobów ciałopalnych ludności kultury łużyckiej możemy podzielić na: groby bezpopielnicowe, w których przepalone szczątki ludzie występują wyłącznie bezpośrednio w ziemi, groby popielnicowe, w których przepalone szczątki ludzkie występują wyłącznie w naczyniu- popielnicy oraz groby „popielnicowe i bezpopielnicowe”, w których przepalone szczątki występują równolegle- i bezpośrednio w ziemi i w naczyniu- popielnicy. Dodatkowo występują groby z częściowo spalonymi lub nadpalonymi szkieletami, są one jednak w przewadze związane z obrządkiem szkieletowym.
Dla kultury łużyckiej najbardziej typowe są groby popielnicowe i są one powszechne. Natomiast groby bezpopielnicowe k. łużyckiej III OEB mają bezpośrednie nawiązanie do okresu wcześniejszego. Natrafiono na nie m.in. w Kleszczewie pow. Leszczyńskim, Konstantynowie pow. Łódzkim. Te z III OEB nie tworzą one żadnego zwartego skupiska. Ciągną się one pasem od Pomorza Zachodniego aż po Dolny Śląsk, zahaczając o południowe rubieże Polski środkowej ryc.83. Są to pojedyncze i sporadyczne znaleziska na cmentarzyskach. W III-IV OEB również nie wykazują tendencji do układania się w zwarte skupiska. Jednakże zaczynają występować na nowych terenach i docierają do Grodziska Dolnego w pow. Leżajskim, Siodłania pow. Słupski i Szydłowa pow. Mławski. Również i tutaj występują jako zjawiska pojedyncze. Tylko w Szydłowie i Zdzienicach stanowią większość ryc.84. Praktycznie bez zmian kształtuje się sytuacja w IV OEB i są one rozrzucone po całym kraju i stanowią dość liczną grupę na terenie Pomorza oraz w Polsce Środkowej. W Smolnicach pow. Łęckim znajduje się cmentarzysko, gdzie groby bezpopielnicowe osiągnęły większość wśród innych ryc.85. Do IV OEB liczba stanowisk z owymi grobami podwoiła swoją liczebność.
W V EOB sytuacja wygląda nieco inaczej, ponieważ skupiają się one głównie w południowej części kraju. Szczególnie często reprezentowane są w okolicach Krakowa oraz między górną Wartą, a Odrą. Jednakże nie zmienia się to, iż są to znaleziska mniejszościowe na cmentarzyskach ryc.86,87. Większość stanowiły jedynie w Krzywiźnie w pow. Kluczborskim. Zmniejsza się natomiast liczba stanowisk z owymi grobami w porównaniu z IV OEB. W młodszym okresie epoki brązu jak i okresie halsztackim sytuacja ta się nie zmienia, wzrasta jedynie ich ilość, a największe zagęszczenie stanowią poniżej środkowej Warty i Odry. Groby te znane są również z wczesnego lateńskiego, jednakże jest ich niewiele i są rozproszone po całej Polsce.
Groby „popielnicowe i bezpopielnicowe”
Owe groby znane są już przed wykrystalizowaniem się na naszych ziemiach kultury łużyckiej. Grób zawierający przepalone szczątki ludzkie znajdujące się w popielnicy oraz podobne kości złożone bezpośrednio w ziemi znaleziono w Ruszenicach w pow. Opoczyńskim. Należy on najprawdopodobniej do tzw. Fazy łódzkiej kultury trzcinieckiej i bezpośrednio poprzedza pojawienie się u nas k. łużyckiej. Czyli znane są już od III OEB i ciągną się aż do zaniku tejże kultury. Najwcześniejsze z III OEB znajdowane są w trzech miejscowościach: Sobótce pow. Wrocławskim, Stobnicy pow. Piotrkowskim, Szymocinie pow. Głogowskim. Są to znaleziska pojedyncze. Niewiele więcej możemy powiedzieć na temat grobów występujących w III-IV OEB. Można stwierdzić jedynie, iż są to również groby pojedyncze, bądź stanowiące mniejszość. Występują jedynie w czterech miejscowościach, m.in. w Ostrowicach pow. Gryfickim. W IV OEB jest ich nieco więcej, jednakże nie tworzą żadnych konkretnych skupisk. W dalszych okresach ich ilość nadal wzrasta. W V OEB można wytyczyć ich ugrupowanie między górną Wartą, a Odrą. Ryc.89. Sytuacja ta nie zmienia się nadal w młodszym okresie epoki brązu oraz okresie halsztackim i nawiązują do okresów poprzedzających. Groby te znane są także z wczesnego okresu lateńskiego i odkryto je m.in. w Błoniu pow. Sandomierskim oraz Dołach-Lowizowie w pow. Suskim.
Groby rodzinne
Są to groby zbiorowe, ciałopalne, w których znaleziono przynajmniej dwie popielnice lub dwa skupiska przepalonych kości ludzkich, lub też przynajmniej jedna popielnica i jedno skupisko kości. Taki sposób chowania zmarłych był już widoczny w fazie łódzkiej k. trzcinieckiej oraz fazie śląsko-wielkopolskiej k. przedłużyckiej. Występują one m.in. w Konstantynowie pow. Łódzkim oraz w Krokorczycach, pow. Łęczyckim. Są to groby ciałopalne. Z III i III-IV OEB dla k. łużyckiej znane są takie pochówki ze Stobnicy pow. Piotrkowski oraz z Mikowic w pow. Namysłowskim oraz z Sierpowa. Są to znaleziska nieliczne. Dopiero w IV OEB zwiększa się liczba stanowisk, na których odkryto groby zbiorowe. Groby te znajdują się już na 19 stanowiskach, jednakże nadal nie można ich wiązać w żadne skupiska. Owe groby w mniejszej ilości występują w V OEB. Z tego okresu znamy jedynie cztery cmentarzyska dwupopielnicowe oraz cmentarzysko w Załęczu Wielkim w Pow. Wieluńskim. Znajdowały się tam dwa skupiska przepalonych kości ludzkich, bądź popielnica i skupisko kości. Największą ilość popielnic- 5 odkryto we Wrocławiu-Partynicach. Również w młodszej epoce brązu nie posiadamy żadnych konkretnych skupisk z wyjątkiem okolic Olsztyna. Ryc.98 przykład. Ilość grobów zbiorowych w okresie halsztackim wykazuje tendencję do nagłego wzrostu i osiąga liczbę 40. Są to głównie tereny dorzecza Odry i Warty na przestrzeni całego ich biegu. Nie występują one natomiast w dorzeczu górnej i środkowej Wisły. Owe groby trwają do wczesnego okresu lateńskiego, np. w Błoniu w pow. Sandomierskim. Znany jest stamtąd grób zawierający dwie popielnice.
Groby ze śladami konstrukcji drewnianych
Są to przede wszystkim konstrukcje drewniane, które mogą być czytelne na powierzchni grobu, tworzyć naziemną jego konstrukcję. Tego typu ślady dla kultury łużyckiej znane są już z III OEB z cmentarzyska w Mikowicach w pow. Namysłowskim. Tamtejsze kurhany posiadały nieliczne ślady belek oraz liczne ślady pionowych słupów, układających się czasem bardziej regularnie, koliście w centrum kurhanu lub w mniej czytelny sposób. W IV OEB również spotykamy się z drewnianymi konstrukcjami, np. w Baniach pow. Gryfińskim lub w Lutomiersku-Wrzącej, gdzie natrafiono na ślad drewnianego koła. Na młodszą epokę brązu datowany jest gród otoczony kołami z Jordanowa w pow. Dzierżoniowskim. W okresie halsztackim wzrasta ilość drewnianych konstrukcji, w Kietrzu-Krotoszynie znaleziony został grób komorowy otoczony prostokątnym zarysem z pali drewnianych, a w Lasowicach wokół grobu odkryto ślady słupów i belki pochodzące być może z konstrukcji dachu wzniesionego nad grobem ryc.113. Inny przykład pochodzi z Mikowic, gdzie odkryto grób otoczony czworokątną konstrukcją składającą się z belek i słupów drewnianych. Mogła być to pozostałość domku nagrobnego jako rodzaj symbolicznego pochówku zmarłego w domu. ryc.114. Grób otoczony kołami ryc.115. Obiekty tego typu nie tworzą żadnych spójnych siedlisk.
Sposoby nakrywania kości
Są to elementy jakimi przykrywano kości znajdujące się w popielnicach lub w grobach bezpopielnicowych. Swoją tradycję ma to również w fazie łódzkiej k trzcinieckiej oraz śląsko-wielkopolskiej k. przedłużyckiej. Najstarsze groby, w których były nakrywane popielnice datowane są na III OEB. Zajmują one pas od środkowego biegu Odry po górny bieg Wisły. Przykrycia stanowią tutaj w większości misy. Z tego okresu pochodzi jedyny przypadek nakrywania kości w grobie bezpopielnicowym. Przykryte kości ułamkami naczyń odkryto w grobie na cmentarzysku w Stobnicy w pow. Piotrkowskim. Owe nakrywanie występuje również w III-IV OEB i występuje na prawie całym terenie Polski. W większości dochodzi do nakrywania popielnicy misą. W Sierpowie pow. Łęczyckim używano również kamieni i naczyń innego typu. Ten zwyczaj znany jest także ze Zdzienic w pow. Tureckim. W IV OEB znacznie wzrasta ilość stanowisk ze zwyczajem nakrywania i obejmuje cały obszar k. łużyckiej, w V okresie dzieje się podobnie. Z tego okresu znamy wypadek nakrywania misami przepalonych kości ludzkich z Krakowa-Prokocimu ryc.99. Występowały tam również popielnice nakryte misami. Ten zwyczaj przetrwał także w V OEB oraz okresie halsztackim, nie tworzą one żadnych konkretnych skupisk. Do nakrywania dochodzi misami, kamieniami oraz pokrywami, a także glinianym talerzem, np. Wołów. Ryc 100, 102. Z okresu halsztackiego znamy ponadto przypadki nakrywania misami kości w grobach bezpopielnicowych, np. w Choruli pow. Krapkowickim. We wczesnym okresie lateńskim stwierdzono nakrywanie popielnic misami, np. w Cieszanowicach i Skrajnej. Wykorzystywane mogły być kamienie oraz naczynia innego typu. Z tego okresu nie posiadamy danych o nakrywaniu przepalonych kości ludzkich w grobach bezpopielnicowych.
Układ anatomiczny przepalonych kości
Układ anatomiczny nie jest zjawiskiem typowym dla tych cmentarzysk, występuje on raczej rzadko. W kulturach bezpośrednio poprzedzających łużycką również nie stwierdzono żadnych obserwacji świadczących o stosowaniu anatomicznego układu w grobach ciałopalnych. Jednakże już na najstarszych cmentarzyskach k. łużyckiej z III OEB w Opatowicach oraz Stobnicy zaobserwowano owe zjawisko. Na drugim z wymienionych stanowisk, układ anatomiczny wystąpił również w grobie bezpopielnicowym. W dalszych okresach taki układ również pojawiał się w niewielkich ilościach.
wybór miejsca na cmentarzysko
Cmentarzyska kultury łużyckiej usytuowane są na wzgórzach, nad rzekami i jeziorami, w widłach rzek, lecz również na terenach płaskich, oddalonych od wody. Istnieje przypuszczenie, że ludność na starała się chować swoich zmarłych za wodą, aby nie mogli oni w sposób negatywny oddziaływać na współplemieńców pozostających przy życiu. Jednakże znajdowane są również cmentarzyska w obrębie osad stąd trudno jest określić jakie okoliczności wpływały na wybieranie miejsca na cmentarz przez ludność kultury łużyckiej.
układ grobów i czas użytkowania cmentarzysk ryc. 133-143 plany cmentarzysk
Groby na cmentarzyskach nie były zakładane w jakimś ustalonym porządku. Można jedynie mówić o pewnych prawidłowościach w stosunku do ułożenia zwłok w grobach szkieletowych. Pozycja ich była zwykle na wznak z głową skierowaną w te samą stronę co u innych nieboszczyków. Według niektórych istnieją cmentarzyska, które były użytkowane nawet w przeciągu II-III okresów epoki brązu i żelaza. Biorąc pod uwagę gospodarkę, ciężko jednak jest stwierdzić w jakim stopniu tradycja, a w jakim przypadek sprawił, że na niektórych stanowiskach groby pochodzą z kilku okresów.