IIIOEB

W III OEB na Pomorzu występują groby zarówno płaskie jak i kurhanowe, z czego groby płaskie przeważają. Groby płaskie, pierwotnie mogły być widoczne na powierzchni, w postaci kopczyka uformowanego z wybranej z dołu ziemi. Wyposażenie grobów płaskich charakteryzuje się dość sporą ilością naczyń co jest typowe dla obrządku pogrzebowego w kulturze łużyckiej. np. 7 naczyń.

W III OEB dominuje ciałopalenie. (Wyjątkiem są 3 groby szkieletowe w miejscowości Ostrowice, które omówię później). W III OEB na Pomorzu wyróżniamy:

Groby płaskie popielnicowe (Popielnicowe (najb charakterystyczne))

W Wiechowie znaleziono popielnicę z siedmiobocznym brzuscem i ornam guzowym obwiedzionym podwójnymi żłobkami półkolistymi

W III OEB występują również groby z pozostałościami stosu: przykładem jest popielnica obsypana szczątkami stosu w Ostrowicach w woj. Zach.pomorskim). W popielnicy oprócz spopielonych szczątków ludzkich umieszczono szpilę brązową z wrzecionowatą, poprzecznie żłobkowaną główką oraz brązową szpilę z główką. Wsypywanie szczątków stosu do grobów stosowane było również na Śląsku.

Groby płaskie bezpopielnicowe

Ostrowice grób IV – zawierał 4 naczynia stojace w 1 rzedzie miedzy nimi rozsypane spalone kosci, 3 przedmioty brązowe: szpila z dwustożkowa tą główką, nóź z ażurowym trzonkiem i połowę szczypiec nawiązania do okresu wcześniejszego, poprzedzającego tę kulturę.

W grobie V - 2 naczynia i rozrzucone spalone kości (1- naczynie z banastym brzuścem i cylindryczną szyjką, zaopatrzone w 2 przeciwległe listwy z dwoma pionowymi otworami, 2 – naczynie baniaste z krótką, lejkowatą szyjką)

Groby obwarowane:

Groby z obstawą kamienną oraz brukiem kamiennym.

W Czarnowie (Zach pom) odkryto grób przykryty owalnym brukiem, na dnie wyłożony płaskimi kamieniami. Dary grobowe umieszczone zostały w czarnej ziemi. Wyposażenie grobu to fragmenty 7 naczyń, paciorek bursztynowy, szeroki brązowy nóż z łukowato wygiętym, zgrubiałym tylcem i krótką sztabą do rękojeści, zaopatrzoną w dwa otwory do nitów, analogie płd niemieckie, szpila z główką wrzecionowatą poprzecznie karbowaną, zapinka dwudzielna z soczewkowatym kabłąkiem i tarczami spiralnymi, pierścionek spiralny, 6 rurek spiralnych z drutu brązowego, 2 fragmenty drutu.

Wartin, powiat. Angermunde, - grób popielnicowy o wanienkowatym obwarowaniu kamiennym wkopany w krawędź innej mogiły. Zawierał fragmenty naczyń, szpilę brązową z główką wrzecionowato zgrubiałą poprzecznie żłobkowaną i br pierścionek.

na płd Pl bez obstawy kamienne

Groby kurhanowe

Występowanie kurhanów w III OEB odnotowano przede wszystkim na Pomorzu Gdańskim - Wschodnim. Przykładem są Siodłonie, powiat słupski, gdzie natrafiono na kurhan nr 10 z nasypem kamienno-ziemnym. Wewnątrz kurhanu znajdowała się jama z rozsypanymi przepalonymi szczątkami ludzkimi. Wyposażenie : dwa pierścienie brązowe i brązowa szpila uchata z kolankowato zgiętym trzonem. Nad pochówkiem usytuowany był grób skrzynkowy prawdopodobnie z IV OEB. (Kurhany datowane na III OEB występują również nad środkową Łabą, w Brandenburgii, na dolnym Śląsku i Ziemi Lubuskiej).

Kolejnym przykładem jest kurhan z III OEB odkryty w Brandenburgii w Tantow, powiat Angermunde. Wyposażenie stanowił uchaty dzban z płasko kulistym brzuścem, wysoką, rozchylającą się szyjką oraz dnem wtłoczonym do środka, 3 bransolety otwarte zdobione grupami kresek

Wyposażenie:

Umieszczanie dużej ilości naczyń w grobach jest bardzo typowe dla k. łużyckiej. W III OEB najliczniejszy typ reprezentują naczynia z baniastym brzuścem z wysoką cylindryczna lub lekko zwężającą się szyjka, szerokootworowa waza o esowatym profilu,

Oprócz naczyń do grobów wkładano przedmioty brązowe – głównie ozdoby. Wyjątkiem są groby z wyposażeniem w postaci mieczy przykładem jest grób z obstawą kamienną z Mojszewka. Gdzie oprócz 3 czarek i 1 naczynia baniastego z cylindryczną szyjką odkryto brązowy miecz typu nordyjskiego z gałką i dolnym okuciem pochwy. W grobie ponadto znajdowała brązowa szpila z główką dwustożkowatą zdobioną poprzecznymi kreskami, brązowa szpila z główką zwiniętą w uszko oraz fragm. Brązowej bransolety.

Narzedzia pracy w grobach: Czarnowo - Pomorze Gdańskie, Malczkowo i Warzenko - siekiery i Motarzyno pow. Słupski – nóż, Broń- Malczkowo pow. Słupski – czekan, sztylety, Nacław, w Mojszewku – 1 miecz,

Szkieletowy obrządek pogrzebowy rzadko spotykany, wyjątkiem są 3 groby płaskie odkryte w miejscowości Ostrowice. Groby zawierały bogate wyposażenie w postaci ceramiki i przedmiotów brązowych. Zastosowanie inhumacji nawiązuje do II OEB.

IV EB

- panującą formą jest kurhan usypany z kamieni (w PL kurhany są głównie na Pomorzu), rzadziej kurhany kamienno-ziemne. Oby dwa rodzaje nasypów występują nieraz na tym samym cmentarzysku, np. Warcimino (slajd), wyjątkowe są nasypy ziemne (z Buczka i Dubowa); nie brak grobów płaskich. Czasem występujące wspólnie obydwa typy grobów (np. Brzeźniak, Piasecznik).

* w Warciminie do 1892 r. istniało jeszcze 70 kurhanów. Średnica od 5-20 m, wysokość 1-2 m. W książce opisane 4 kurhany. W 1 brak wyposażenia, w dwóch tylko naczynia. W czwartym jądro kamienne, waza baniasta, buława kamienna i szpila brązowa, kubek dwuuszny.

- Kurhany – miały kształt niskich nasypów kamiennych o średnicy 2-28 m (Żukowo), a wysokich 0,5-3 m, a nawet do 5 m (Glinna, Marzkowo). Kurhany przeważnie występują w mniejszych bądź większych skupiskach, rzadko pojedynczo (Binowo, Wyszomierz, Ziemomyśl) lub parami (Będziechowo)

- największe cmentarzyska kurhanowe w Glinnie i w Warciminie- obejmujące podobno po kilkaset grobów. W Radowie, Oskowie, Siemirowicach było ich ok. 100

- mogiły miały zwykle kształt okrągły i były często otoczone kręgiem z większych głazów (slajd). Na dnie kurhanu często był bruk kamienny, a na nim leżały rozsypane spalone szczątki i dary (Brzeźniak, Siodłonie, Wyszomierz, w Żukowie Sławieńskim były 2 kręgi i bruk). Mogły też występować jądra kamienne. W kurhanie mogło być kilka grobów, np. w Piasznie (w nasypie i wkopane w calec) (slajd)

- grób książęcy z Bani – odkryty w 1935 r., pochodzi z końca IV EB, rozległy owalny bruk kamienny, na nim ustawione naczynia i dary grobowe z brązu (m.in. kolia, bransoleta, kółko) oraz rozsypane między nimi spalone kości, przykryte z góry warstwą kamieni. Ślady drewnianej konstrukcji. (slajd)

- w niektórych kurhanach grzebano szczątki zmarłych w skrzyniach kamiennych (bardzo rozpowszechnione w tym okresie). Skrzynie zawierały popielnice (Sucha, Siodłonie, Skórzewo) (slajd) bądź szczątki mogły być luźno rozsypane. Skrzynie mogły być wkopane w calec, ustawione na powierzchni ziemi lub wbudowane w nasyp kamienny (Skórzewo, Stężyca).

- czasem wykorzystywano starsze kurhany i w nie wkopywano grób, np. Siodłonie – wykorzystano mogiłę z III EB.

- liczne są groby płaskie, tworzące nieraz rozległe cmentarzyska (Brzeźniak–85, Rogowo -91). Ogromna większość grobów to groby popielnicowe bądź czyste bądź obsypane szczątkami stosu (slajd).

- groby mogą być otoczone i przykryte kamieniami (slajd- Ołużna), jednakże znaczna część jest pozbawiona zupełnie obwarowania. Popielnice dosyć często stoją na płytach kamiennych, a wyjątkowo na misach (slajd - Wołczkowo) i są zwykle przykryte misą bądź płaskim kamieniem. Częściej misą. W Niemicy przykrywano popielnice tylko kamieniem. Z reguły nie są one oznaczone niczym na powierzchni i tylko wyjątkowo przykryte dużym głazem (Swobnica).

* Wołczkowo – wielkie cmentarzysko, znane od 1886 r., badania od 1939 r., było kilka popielnic ustawionych na misie, zwykle misami przykryte, oprócz kości, od 1-3 przystawek, z wyrobów metalowych tylko pierścionki brązowe. (slajd - Binowo)

- są nieliczne groby z przystawkami , zwykle 1-2, ale liczba może dochodzić do 4 (Bytowo), wyjątkowo 6-8 (Swochowo). W Oskowie naczynia spełniające rolę przystawek, ustawione były do góry dnem.

- rzadkie występowanie broni (o ile nie zaliczymy do niej grocików strzał), brak mieczy

- najczęściej spotyka się w grobach małe kółka brązowe. Rzadziej wkładano inne ozdoby jak szpile, guzy podwójne, bransolety, naszyjniki, przybory toaletowe; narzędzia – noże, haczyki do wędki, sierpy, igły, dłuta, tłoczki; wyjątkowo wyroby kościane (szpile, paciorki) lub kamienne (gładziki i soczewkowate kamienie ze żłobkiem)

- przedmioty metalowe nie wykazują śladów ognia, natomiast dawano je do grobu nieraz w stanie uszkodzonym lub ułamkowym.

- zasadniczo groby mają charakter jednostkowy, zdarzają się wyjątkowo groby zbiorowe, np. w Jezierzycach – poza popielnicą były 4 mniejsze, otaczające ją naczynia z kośćmi dziecięcymi (slajd)

* na cmentarzysku w Jezierzycach odkryto 25 grobów (1893r.). W środku cmentarzyska odkryto miejsce palenia zwłok w postaci bruku kamiennego z przepaloną ziemią i popiołem. (slajd)

- sporadycznie pojawiają się groby podkloszowe i jamowe.

- pojawiają się groby kloszowe, najliczniej w Brzeźniaku – 4 groby płaskie tego rodzaju i 1 wkopany w kurhan. W 2 grobach popielnica ustawiona była na misce, a w 2 wypadkach groby zawierały 2 dalsze przystawki. 2 groby przykryte i obstawione kilkoma kamieniami i 1 z nich obłożony dużym ułamkiem drugiego klosza (nr 83). Ponad nim i obok znajdowały się szczątki stosu.

- same klosze mają powierzchnię chropowatą i kształt najczęściej jajowaty z wygiętym na zewnątrz brzegiem

- wyposażenie w kurhanach i w grobach płaskich takie samo, ale kurhany zwykle bogatsze w metale

- grobów szkieletowych brak (tylko 1 datowany na III-IV EB)

- groby bez śladów pochówku rzadkie

VOEB (V Monetlius, najmłodszy Kostrzewski)

W VOEB nadal stosowano ciałopalnie. Cały czas przeważały groby płaskie. Wyjątkiem są kurhany z Przyborza, Stężycy i Żychlinowa.

Groby popielnicowe

W przypadku grobów popielnicowych, w V OEB najczęściej spotykaną formą grobów są groby popielnicowe bez resztek stosu. Choć zdarzają się przypadki, gdzie popielnice obsypywano pozostałościami stosu bądź czarną ziemią.

Groby obwarowane kamieniami lub pod brukami kamiennymi (tego typu konstrukcje odkryto m.in. na cmentarzysku w Binowie – czyli na Pomorzu Zachodnim).

Ponadto w grobach umieszczano skrzynie kamienne. Przykładem jest cmentarzysko w Borzęcinie, w grobie skrzynkowym znaleziono dwa małe naczynia – wazę baniastą i amforkę. (groby skrzynkowe mają analogie na Śląsku)

Kolejnym rodzajem op są popielnice przykryte misą lub ustawione na misie, Tego typu groby zawierają od 1 do 4 przystawek i niekiedy przedmioty metalowe. 116 – 119. Przykładem jest cmentarzysko płaskie w Binowie, odkryte w 1931r.. Wśród grobów popielnicowych znaleziono 1 grób kloszowy datowany na VOEB. Wewnątrz popielnicy znajdowały się 3 naczynia. (dzban, misa, kubek). Tego typu groby nie są nowością, występują w poprzednich okresach, najbardziej ch. są dla IV OEB. Na cmentarzysku w Binowie występowały również popielnice przykryte misą, przykład- popielnica przykryta misą wewnątrz dodatkowa misa (przystawka)

Kolejnym przykładem jest Wołczkowo – wielkie cm popielnicowe. Wśród grobów popielnicowych odkryto popielnicę przykrytą misą uchatą z brzegiem wygiętym skośnie żłobkowanym. Dno naczynia zdobione jest żłobkami w kształcie krzyża, wokół którego mieszczą się ukośne żłobki. Charakterystyczne są też naczynia jajowate przykryte misą z umieszczoną wewnątrz przystawką w tym przypadku jest to kubek. Ponadto na cm w Wołczkowie natrafiono na popielnicę w postaci smukłego naczynia jajowatego z 2 uchami. Popielnica ustawiona była na misie, dodatkowo przykryta koleją misą z uchem. Wewnątrz znajdowała się przystawka.

Ponadto na cmentarzysku w Wołczkowie znaleziono naczynia z pokrywami wpuszczanymi, przykładem jest tzw. pokrywa tabakierki, posiada 2 przeciwległe otwory ukośne na tzw. występach dłuższej osi. Zwyczaj przykrywania popielnic pokrywami jest typowy dla Pomorza, a zwłaszcza Pomorza Gdańskiego. Na cmentarzysku w Wołczkowie znaleziono także naczynia o jajowatym brzuścu z 2 uchami i ornamentem poziomych linii. Kolejnym charakterystycznym naczyniem jest garnek chropowacony na całej powierzchni z 1 uchem pod krawędzią, tego typu garnki z 1 uchem pod krawędzią występują tylko na Pomorzu Zachodnim. (Dwuuszne na całym Pomorzu.). .

Poza tym do przykrywania popielnic używano również kamieni – tego typu grób znaleziono np. na cmentarzysku w Jezierzycach i Krzęcinie pow. Choszczeński

Mapa VIII Na terenie Pomorza liczba nie odnotowano zbyt wiele grobów bezpopielnicowych z VOEB. Rozsypane przepalone kości bez popielnicy znaleziono jedynie w Binowie pow. Gryfiński. Tego typu obrządek pogrzebowy w VOEB stosowany był głównie na płdniu Polski.

Kurhany

W V OEB zwyczaj sypania kurhanów powoli zanika. Kurhany z V OEB nie różnią się zbytnio od tych sypanych we wcześniejszych okresach. Pojedyncze przypadki kurhanów z V OEB znane są właśnie z Pomorza: Gąbino pow. Gryficki, Gogolewo powiat słupski, Szczodrowo powiat kościerski, Kurhany posiadały nasypy kamienne lub kamienno-ziemne. Wyjątkiem jest kurhan w Gapowie, gdzie natrafiono na nasyp ziemny. Kurhany miały od 4 do 13 metrów średnicy, wysokość do 2 m i mieściły w sobie kilka pochówków.

Tradycja sypania kurhanów w kulturze łużyckiej na Pomorzu trwała bardzo długo. Zanik sypania kurhanów łączy się z upowszechnieniem pewnej idei szerzącej się w wyniku oddziaływań z południa, w postaci płaskich grobów popielnicowych.

Inne wyposażenie w grobach:

Na cm ciałopalnym w Jezierzycach, w grobie nr 13 natrafiono na glinianą łyżkę. Tego typu łyżki występują również w Saksonii. Ponadto na tym cm znaleziono naczynie piętrowe również datowane na VOEB, naczynie jest niezdobione, składa się z 2 równych kubków osadzonych 1 na 2, kubek, górny kubek zaopatrzony jest w ucho.

W VOEB narzędzi w grobach na Pomorzu jest niewiele. Jednym z nielicznych przykładów jest brązowy nóż z ażurową rękojeścią datowany na VOEB znaleziony w kurhanie w Szczodrowie. Broń : Nieborowo, pow. Pyrzycki miecz (zach pomorskie)(kontynuacja tradycji z IV OEB)

Groby szkieletowe Mapa XI

Pomorze Wschodnie.

Mniej informacji o op (tu wytwarza się k.pomorska na początku EŻ) Kilka grobów (Dąbrowa, Kętrzyno) Brak informacji o op na Pomorzu Wschodnim w V OEB wiąże się z niedostatecznym stanem badań bądź błędnym datowaniem. Świadczą o tym znaleziska przedmiotów brązowych datowanych z tego okresu. (Są to lokalne wyroby takie jak brzytwy z uchwytem owalnym, siekierki, bransolety spiralne z podwójnego drutu typu nadwiślańskiego) i (importy z płd zach noże z tulejką, zdobione groty oszczepów, siekierki z górnymi skrzydełkami), które poświadczają obecność kultury łużyckiej w V okresieEB na tym obszarze.

Okres halsztacki

- we WEŻ we wschodniej części Pomorza możemy mówić o odrębnej kulturze. Na ziemi chełmińskiej i rejonie nadodrzańskim nadal trwa KŁ. Grupa wschodniopomorska – k.pomorska,

- gr. zachodniopomorska (gr. nadoodrzańska) – od lewego brzegu Odry do Parsęty, przewaga grobów płaskich, tworzących nieraz wielkie cmentarzyska, np. Szczecin – 60 grobów (bez obwarowania kamiennego, przeważnie popielnicowe czyste, przystawek brak, 1/3 grobów zawierała metale: brązowe i żelazne szpile z łabędzią szyjką, brązowe brzytwy, szczypce i igłę do szycia, ułamki szpili i ozdób pierścieniowatych, przęślik gliniany, pucharek cylindryczny), w Wartinie – 200 grobów popielnicowych płaskich, ale część z młodszej EB (z WEŻ przeważają groby z ceramiką typu górzyckiego. Są to popielnice z kośćmi spalonymi w kurhanach i grobach płaskich. Ceramika z czarną, lśniącą powierzchnią. Liczne wazy z baniastym brzuścem, misy z brzegiem zagiętym do środka lub szyjką wygiętą, często wewnątrz fasetowaną, czarki; naczynie w kształcie wołu, trzewika; br i żelazne szpile z łabędzią szyjką, naszyjniki skośnie żłobkowane z kilkakrotną zmianą kierunku żłobka, bransolety, pierścionki, toporek kamienny, gładziki krzemienne). (slajd)

- Na niektórych cmentarzyskach brak obwarowania kamiennego. Są też groby pokryte częściowo prostokątnymi brukami kamiennymi. Są też groby w skrzyniach.

- Kurhany są sporadycznie, wkopywano groby w starsze mogiły (Wartin grób 70). Zasięg występowania kurhanów ogranicza się do rejonu szczecińsko-koszalińskiego. Nasypy kamienne. Średnica w Ludwikowie 5 m i wysokość 2,2 m, w Nadarzynie średnica 20m i wysokość 6,6 m. Kręgi w Czarnicy-Gołębsku i w Wielkiej Wsi.

- Wyposażenie skąpe- wkładano szpile czy kółka, rzadziej przybory toaletowe, wyjątkowo igły i inne drobne przedmioty. Wielka Wieś-Swarzewo – 133 groby, tylko 2 groby zawierały 2 drobne przedmioty żelazne (pierścionek i ułamek żelazny). W miejscowości Bobolin miecz. Przystawki nie są zbyt liczne, w Zwierzyńcu na 48 grobów 7 zawierało 1 przystawkę, stojąca na kościach w popielnicy

- popielnice przykryte często misą i obstawione kamieniami, a nieraz brukiem kamiennym

- nieliczne groby popielnicowe zawierają szczątki stosu

- w Zwierzyńcu 2 groby skrzynkowe – 1 bez popielnicy, drugi z popielnicą

- gr. chełmińska – groby składają się najczęściej z 1 popielnicy przykrytej misą lub rzadziej płaskim kamieniem, są zazwyczaj nieobwarowane i tworzą nieraz rozległe cmentarzyska płaskie – np. w Słończu – 111 grobów (badany 1936 r., kilkadziesiąt naczyń, przęślik gliniany, naszyjnik brązowy, kolczyki brązowe). Przystawki nieliczne; w popielnicy układano kości w porządku anatomicznym. W niektórych grobach popielnicowych – domieszka stosu. W Czemlewie, ok. 100 grobów, groby nieobwarowane, popielnice przykryte miskami, obok popielnic porozrzucane spalone kości i stopione przedmioty brązowe (pierścionki brązowe z drutu i blachy i wisiorki z blachy). W Kaszczorku groby bezpopielnicowe. Ubogie wyposażenie.

- 2 groby szkieletowe na Pomorzu (Nadarzyn i Linie)