Piotr naumiuk gr.iii

Obrządek pogrzebowy we wczesnej i starszej epoce brązu

Obrządek pogrzebowy jako taki w materiale archeologicznym jest słabo uchwytny, lecz możemy odtworzyć jego efekt. Był on na przestrzeni dziejów tej epoki zróżnicowany. Od pochówków szkieletowych po ciałopalne, cmentarzyska i pojedyncze groby, z obstawą lub bez, bogate i ubogie, pochówki o układzie przypadkowym lub z góry zaplanowanym. Zależne jest to od kultury a i czasem fazy w jej obrębie. Temat ten przedstawię na przykładzie siedmiu, według mnie reprezentatywnych, kultur bytujących na ziemiach polskich, mianowicie: kultury Chłopice – Vesele, kultury Mierzanowickiej, kultury Strzyżowskiej, kultury Unietyckiej, kultury Iwieńskiej, kultury Przedłurzyckiej i kultury Trzcinieckiej.

Kultura ChŁopice – VESELE

Kultura ta datowana na schyłek eneolitu i wczesny brązu obejmowała tereny środkowego i górnego dorzecza Wisły, górnego dorzcza Warty i Odry jak równierz dorzecze Bugu, Wołyń, górne Podniestrze, Morawy i Słowację (J. Kmieciński 1988, s. 430)

Pochówki tej kultury nie tworzyły większych skupisk więc tródno mówić w jej przypadku o cmentarzyskach. Wyjątkiem jest cmentarzysko w miejscowości Vesele na Słowacji gdzie znaleziono 32 groby. (W. Hensel 1978, s.35)

Zmarłych chowano w płaskich grobach szkieletowych, umiejscawianych najczęściej na wzniesieniach. Spotyka się jednakrze groby kurhanowe jak i z obstawą kamienną (na Wołyniu), znany jest też jeden grób ciałopalny jamowy z Wierzbnika. (W. Hensel 1978, s.39)

Zmarłych chowano w jamach o zróżnicowanym zarysie, układano ich skurczonych na boku prawym mężczyzn i lewym kobiety. Obie ręce składane były na biodrach lub piersiach, czasami tylko jedna z nich była złożona na piersiach. Ciała były orientowane według kierunków świata. Mianowicie ci ze zmarłych którzy byli ułożeni na prawym boku głowę mieli skierowaną na W, SW, S, a ci na lewym boku na E, NE, N. Groby są skromnie wyposażone, zazwyczaj w jedno naczynie złożone przy biodrach u mężczyzny i przy twarzy u kobiet. Wkładano również różne wyroby kościane i krzemienne. (W. Hensel 1978, s.39)

KULTURA MIERZANOWICKA

Występowała ona w Małopolsce, na Wyżynie Lubelskiej, Kotlinie Sandomierskiej i Pogórze Karpackie (W. Hensel 1978, s. 48). Datowana jest na brąz A1 początek A2 (J. Kmieciński 1988, s.432).

Cmentarzyska zakładane były w pobliżu osad zazwyczaj na tych samych wzniesieniach o południowej lub wschodniej stronie. były one durze obejmowały od 150 do 300 grobów. Poszczególne pochówki ulokowane były w odległości kilku metrów od siebie. Czasem groby na cmentarzysk były pogrupowane w skupiskach po kilkanaście sztuk. Pochówki były zazwyczaj płaskie, w Żernikach kilka grobów było otoczonych kamieniami(W. Hensel 1978,ss.54 - 56).

Ciało wkładano do prostokątnych jam grobowych, czasem w trumnach z pni drzew. Zmarłych chowano pojedynczo choć zdarzają się groby podwójne (Iwanowice, dwóch braci) w grobie leżą na boku z podkurczonymi nogami, mężczyźni leżeli na boku prawym z głową na W a kobiety na lewym z głową na E z twarzą zawsze na południe. Ręce zgięte były tak że dłonie znalazły się pod policzkami(czasem tylko jedna). Wyposażenie jest ubogie, czasem brak go zupełnie. Najczęściej w grobach znajdują się paciorki z muszli które mogą być pozostałością po całunie. Znajdywane są także szpile kościane(u kobiet) i kościane medaliony, szable dzika, krzemienne grociki strzał (u mężczyzn) kości zwierzęce ze śladami cięć (wyposażenie w mięso?) męskie pochówki zazwyczaj były bogatsze w inwentarz (W. Hensel 1978, ss. 56 - 62).

KULTURA STRZYŻKOWSKA

Obejmowała ona tereny wschodniej części Wyżyny Lubelskiej i południowo wschodni Wołyń(W. Hensel 1978, s. 68).Datuje się ją na wczesną i środkową część pierwszego okresu epoki brązu(J. Kmieciński 1988, s.438).

Cmentarzyska umiejscawiane były na zboczach wzniesień. Były niewielkich rozmiarów, po kilkanaście grobów rozlokowanych w odległości od jednego do kilkunastu metrów od siebie. Pochówki były płaskie lecz na Wołyniu spotykamy czasem kurhany, szkieletowe o zróżnicowanym charakterze bez załważalnego specjalnego orientowania zwłok. Formy grobów również były zróżnicowane: jamy owalne i prostokątne, z obstawą kamienną lub bez(W. Hensel 1978, ss. 70 - 71).

Ciało ułożone było na wznak z rękami wyciągniętymi wzdłuż lub zgiętymi na klatce piersiowej. Zdarzają się wypadki ułożenia na którymś z boków. Groby są zasadniczo pojedyncze lecz zdarzają się i pochówki mnogie dwuosobowe(W. Hensel 1978, s. 72).

Wyposażenie jest wielce zróżnicowane na poszczególnych stanowiskach. Przeciętny grób zawierał od jednego do pięciu naczyń ceramicznych, wyroby krzemienne np.: siekiery, sierpy, sztylety. Wyroby kościane igły, szpile, paciorki fajansowe, ozdoby miedziane i wisiorki z muszli(W. Hensel 1978, ss. 72 - 74).

KULTURA UNIETYCKA

Osadnictwo tej kultury lokalizuje się na obszarze polski na środkowym i dolnym Śląsku i w południowej Wielkopolsce(J. Kmieciński 1988, s. 414). Datowana jest na lata 2200 – 1700 p.n.e.(W. Mizerski 2004, s.21). podzielna została przez badaczy na pięć faz przyczym obrządek pogrzebowy dzieli się na trzy fazy odpowiadające I i II, III i IV, i V fazie chronologicznej ( W. Hensel 1978, ss. 81 - 83).

Fazy I i II.

Cmentarzyska składały się z grobów płaskich z jamami kształtu owalnego. Ciało leżało na boku najczęściej prawym, z mocno podkurczonymi nogami, twarz zwrócona na wschód a głowa na północ lub południe. Ręce były zgięte w łokciach i obie ułożone w kierunku twarzy lub tylko jedna a druga wyciągnięta wzdłuż ciała. Groby są jednoosobowe lecz zdarzają się pochuwki mnogie dwuosobowe. Pochówki są szkieletowe poza jednym przypadkiem, mianowicie we Wrocławiu – Oporowie natrafiono na grób w którym była spalona czaszka aczkolwiek szkielet postkranialny były nienaruszony (W. Hensel 1978, s. 85).

Wyposażenie składa się z 1 – 3 naczyń ułożonych przy głowie lub nogach. Czasem są wyroby krzemienne, kościane i metalowe. W starszych grobach bywają durze kaminie przy głowie, nogach lub w narożnikach ( W. Hensel 1978, s. 85).

Faza III i IV

Cmentarzyska lokowane na wzniesieniach w pobliżu osad. Obrządek szkieletowy, grzebano pojedynczo na prawym boku z bardzo mocno podkurczonymi nogami, a rękami skierowanymi ku gurze, orientowano na osi N – S. Była obstawa z kamieni(W. Hensel 1978, ss. 93 - 94).

Wyposażenie składało się ceramiki szpil kościanych, ozdób metalowych i kości bydlęcych i kozich (W. Hensel 1978, ss. 93 - 94).

Faza V

Groby są głównie płaskie choć zdarzają się kurhany(Szczepankowice), owalne lub prostokątne ze zróżnicowaną obstawą kamienną zasadniczo pojedyńcze i szkieletowe z kilkoma wyjątkami. Zmarli orientowani są na osi N – S z głową na S twarzą na E i w pozycji bardzo mocno podkurczonej na prawym boku i z rękami zgiętymi ku gurze(W. Hensel 1978, ss. 98 -101)..

Wyposażenie składa się z ceramiki, przedmiotów metalowych, kości bydlęce(W. Hensel 1978, s. 99).

KULTURA IWIEŃSKA

Zajmowała obszar Kujaw i wschodniej Wielkopolski jak również południową część Pomorza gdańskiego(W. Hensel 1978, s. 118). Powstała około połowy pierwszego okresu epoki brązu (J. Kmieciński 1988, s. 425).

Cmentarzyska, o ile można o nich mówić, zakładano na wzniesieniach, jamy były małe, ciało wkładano do nich skurczone. Wyposażenie było skromne. Składało się głównie z ceramiki w ilości 1 – 2 naczyń, żadko spotyka się wyroby kościane lub metalowe(W. Hensel 1978, ss. 118 - 119).

KULTURA PRZEDŁURZYCKA

Występowała na Śląsku, w Wielkopolsce na Łużycach i wschodnią Brandenburgię. Datowana jest na II i początek III okresu epoki brązu(J. Kmieciński 1988, s. 467).

Groby tej kultury występują w formie kurhanów jak i grobów płaskich. W obu tych przypadkach w pochówkach występuje obstawa kamienna przyczym w kurhanach przybiera często postać kręgów w których centrum złożone było ciało. Pochówki nawet jeśli były ciałopalne miały formę szkieletowych. Otóż spalone szczątki rozsypywano na długości ciała nie spalonego w jamie o normalnych rozmiarach. Pod koniec tej kultury pojawił się obrządek popielnicowy(W. Hensel 1978, ss. 143 – 146,148).

Wyposażenie jest odmienne w dużym stopniu od występującego we wcześniejszych kulturach, mianowicie spotykana jest duża ilość wyrobów brązowych i mało ceramiki spotyka się również wyroby kamienne i broń w postaci mieczy, szyletów i strzał(W. Hensel 1978, s. 146)..

KULTURA TRZCINIECKA

Występowała we wschodniej i środkowej Polsce w czasie drugiego okresu epoki brązu(J. Kmieciński 1988, s. 441).

Obrządek był szkieletowy, a u schyłku tej kultury ciałopalny. Groby były płaskie jak i w formie kurhanów, zazwyczaj jednoosobowe lecz zdażały się i pochówki dwudziestoosobowe dochodzące do nawet pięćdziesięciu dwóch osobników(Żernik Górny). Wyposażane występowało tylko w nielicznych grobach w postaci naczyń i drobnych ozdób brązowych(W. Hensel 1978, ss. 175 - 176).

SPIS LITERATURY

W itold H ensel, Prahistoria Ziem Polskich 1978, ss.30 – 176

J erzy K mieciński, Pradzieje Ziem Polskich 1988, ss. 414 – 475

W itold M izerski, Tablice Historyczne 2004, s.21