Jako, że działalność kredytowa banku komercyjnego jest znacznym obszarem jej działalności, ryzyko z nią związane jest uważane za najistotniejszy a zarazem najgroźniejszy typ ryzyka bankowego. Najogólniej ryzyko definiuje się jako zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów. Ryzyka nie można uniknąć, gdyż dotyczy przyszłości, której nie jesteśmy w stanie przewidzieć i weryfikować. Jego występowanie jest naturalne i przez cały czas jesteśmy narażeni na jego działanie.
Istnieje kilka rodzajów ryzyka bankowego, takich jak:
ryzyko rynkowe,
ryzyko operacyjne,
ryzyko płynności,
ryzyko kapitałowe,
ryzyko stopy procentowej,
ryzyko walutowe,
ryzyko kredytowe.
Ryzyko rynkowe, oznaczane także jako ryzyko cenowe, jest definiowane jako niebezpieczeństwo wystąpienia straty związanej z niesprzyjającą zmianą cen aktywów lub kontraktów w konsekwencji niekorzystnego dla banku kształtowania się czynników takich jak: stopy procentowe, kursy walutowe, ceny kursów akcji.
Ryzyko operacyjne to ryzyko strat powstających w wyniku nieprawidłowych lub zawodnych procesów, ludzi, systemów czy zdarzeń zewnętrznych. Zdarzania mogące powodować wystąpienie ryzyka operacyjnego to oszustwo wewnętrzne, np. z tytułu działań pracowników, oszustwo zewnętrzne – działania osób trzecich a także straty banku powstające w wyniku działań niezgodnych z różnego rodzaju przepisami, m.in. prawem pracy czy przepisami BHP. Ryzyko operacyjne może także powstać w konsekwencji zaniedbań pracowników, uszkodzeń aktywów materialnych, błędów systemowych i innych.
Ryzyko płynności to zagrożenie banku utratą zdolności terminowego regulowania swoich zobowiązań. Zagrożenie płynności może mieć wiele przyczyn, m.in. opóźnienia klientów w spłacie rat kapitału i odsetek, niezgodność terminów, na które pozyskano oraz zainwestowano kapitał. Zagrożeniem są również sytuacje, które mogą wystąpić nieoczekiwanie, jak np. niespodziewane wycofanie funduszy przez klientów czy roszczenia do realizacji przyrzeczonych kredytów.
Ryzyko kapitałowe jest rozumiane jako spadek wartości aktywów banku, a w konsekwencji zmniejszenie bądź utrata kapitału własnego w wyniku generowania strat banku. Ryzyko to posiada dwa aspekty. Pierwszy z nich - ryzyko gromadzenia kapitału, może być przeszkodą w spełnieniu ustawowych wymagań dotyczących kapitału własnego jak również niewystarczający kapitał może spowodować zakłócenia w funkcjonowaniu banku. Drugi aspekt to ryzyko wykorzystania kapitału i oznacza, że kapitał wniesiony przez założycieli i inwestorów jest ulokowany na ich ryzyko, a mianowicie, jeśli bank nie osiągnie zakładanej stopy zwrotu to kapitałodawcy nie uzyskają pożądanych dochodów a wręcz mogą ponieść stratę. Wiąże się to również z ryzykiem deponenta, który może stracić część środków ulokowanych w banku, przekraczających wielkość gwarantowaną.
Ryzyko stopy procentowej jest to niebezpieczeństwo wystąpienia sytuacji, w której zmiany rynkowej stopy procentowej będą negatywnie oddziaływać na kondycję finansową banku, co mogłoby spowodować spadek planowanych dochodów. Przyczyną wystąpienia tego rodzaju ryzyka jest nierównomierna elastyczność dopasowania się do zmian rynkowej stopy procentowej zarówno po stronie aktywów jak i pasywów.
Ryzyko walutowe, czyli niebezpieczeństwo, że sytuacja finansowa podmiotu pogorszy się pod wpływem niekorzystnych wahań kursu walutowego. Kurs walutowy, po którym waluta krajowa może być wymieniona na inną walutę jest zmienny przez cały czas, pod warunkiem, że nie podlega regulacjom rządowym. Banki są narażone na tego rodzaju ryzyko w związku z przeprowadzaniem operacji walutowo – dewizowych. Zmiana kursu walutowego, biorąc pod uwagę moment udzielenia kredytu i moment jego spłaty może mieć wpływ na wartość tegoż kredytu, zarówno na korzyść bądź niekorzyść kredytobiorcy. Ujemne bądź dodatnie różnice kursowe, mogące wystąpić nawet w krótkim okresie czasu, są z pewnością istotnym aspektem w procesie udzielania i spłacania kredytu w walucie obcej.
Ryzyko kredytowe jest rozumiane i interpretowane na wiele sposobów. Jednak chyba najbardziej trafnie jest ono określane poprzez zagrożenie niewypełnienia przez kredytobiorcę zobowiązań i warunków ustalonych w umowie zawartej pomiędzy podmiotem a bankiem, co może generować określone straty dla kredytodawcy. Niemniej można spojrzeć na to pojęcie w dwóch ujęciach: sensu stricto, gdzie głównie pod uwagę brane są udzielone kredyty bankowe, oraz sensu largo, które jest wersją rozszerzoną i zgodnie z tym podejściem ryzyko kredytowe obejmuje takie obszary działania jak:
kredyty i pożyczki,
przyznane, a nie pobrane kredyty,
karty kredytowe,
udzielone gwarancje i akcepty bankowe,
udzielone poręczenia,
akredytywy,
lokaty międzybankowe,
instrumenty rynku kapitałowego (np. akcje, udziały, obligacje, bony skarbowe, instrumenty pochodne, operacje dewizowe).
Ryzyko klasyfikuje się ze względu na elementy bilansu. Mówimy tutaj o ryzyku aktywnym (czynnym), które rozumiane jest jako zagrożenie braku spłaty kredytu wraz z odsetkami w terminie i wysokości określonych przez umowę kredytową. Bank jest podmiotem czynnym, który w dużym stopniu determinuje to niebezpieczeństwo, natomiast jego znaczna część ma charakter zewnętrzny, co oznacza brak całkowitej kontroli. Wspomnieć należy, iż ryzyko to dotyczy również operacji pozabilansowych, takich jak poręczenie, gwarancja czy akredytywa, które nie są zawarte w aktywach, natomiast stanowią element operacji bankowych, gdzie bank występuje w roli strony czynnej. Ryzyko pasywne (bierne) występuje w postaci niebezpieczeństwa wcześniejszego, niż jest to ustalone w umowie, wycofania zdeponowanych środków przez klienta. Objawia się także jako zagrożenie braku możliwości uzyskania kredytów refinansowych od instytucji finansowych. Wpływ banku jest tu więc w dużym stopniu ograniczony, co potwierdza bierny charakter instytucji.
Kolejnym aspektem jest wyróżnienie ryzyka zważywszy na podmiot. Ryzyko indywidualne (jednostkowe), dotyczy pojedynczego kredytu wynikającego z jednej umowy kredytowej, gdzie możliwą stratą jest równowartość udzielonego kredytu. Z kolei ryzyko portfelowe (ogólne), jest uzależnione od wysokości jednostkowych kredytów, a im mniejsza jest zależność pomiędzy nimi, tym mniejsze jest ryzyko, że składniki wpływające na brak spłaty jednego kredytu będą równocześnie powodowały problemy w spłacaniu kolejnych.1 Ryzyko łączne jest głównym czynnikiem w ocenie odporności banku na ryzyko. Wydawać by się mogło, że dokładna analiza każdego klienta eliminuje zagrożenie braku spłaty udzielonych kredytów, jednak w rzeczywistości jest inaczej. Jest to spowodowane możliwością pogorszenia się sytuacji finansowej dłużników, a także prawdopodobieństwem nieprawidłowej oceny kondycji majątkowej klientów przez pracowników banku, nie wspominając o umyślnych fałszerstwach.
Istnieje kilka zależności pomiędzy niektórymi czynnikami a ryzykiem kredytowym. Pierwszym czynnikiem jest długość okresu kredytowania, czyli bardziej ten okres jest wydłużony, tym większe ryzyko występuje. Firmy funkcjonujące na rynku od dłuższego czasu ponoszą mniejsze ryzyko niż dopiero powstające przedsiębiorstwa, dlatego też istotne znaczenia ma okres istnienia podmiotu gospodarczego. Kolejną zależność można zaobserwować analizując stosunek pomiędzy wielkością zadłużenia firmy a jej majątkiem. Im wyższa proporcja całkowitego zadłużenia przedsiębiorstwa w stosunku do majątku firmy, tym wyższe ryzyko kredytowe. Ostatnie powiązanie, to relacja zysków netto do wielkości kredytu, która może wskazywać na zdolność firmy do spłaty kredytu.
Aby bank mógł swobodnie funkcjonować nie martwiąc się o wystąpienie negatywnych skutków ryzyka kredytowego potrzebne jest skuteczne zarządzanie tym ryzykiem. Proces ten obejmuje kilka etapów. Etap pierwszy, identyfikacja, czyli dokładnie rozpoznanie i ustalenie przyczyn występowania a także określenie rodzajów ryzyka kredytowego jest podstawą i fundamentalną fazą w zarządzaniu ryzykiem. Pozwala przejść do kwantyfikacji, która służy do pomiaru skali ryzyka za pomocą różnych metod, których obliczenia pozwalają na zakwalifikowanie go do określonej grupy ryzyka (np. metoda punktowa, dzięki której ryzyko można zaliczyć do jednej z grup takich jak: grupa znikomego, małego, przeciętnego lub dużego ryzyka). Kolejny krok w procesie zarządzania to sterowanie ryzykiem kredytowym. Polega ono na prawidłowym doborze narzędzi i instrumentów, które pozwolą właściwie ustalić drogę działania w stosunku do ryzyka. Instrumenty, o których mowa dzielimy na te, które przeznaczone są do sterowania ryzykiem jednostkowym (są to m.in.: ocena zdolności kredytowej, zabezpieczeń, czy też ograniczenie wysokości udzielonego kredytu), i na te, które sterują ryzykiem łącznym (czyli dywersyfikacja, rezerwy na ryzyko i rezerwy celowe, monitoring portfela kredytowego, transfer i modelowanie ryzyka oraz działania organizacyjne i kadrowe, np. szkolenia). Ostatnim etapem jest kontrola. Ma ona spełniać funkcję weryfikacji wcześniejszych etapów, głównie sterowania ryzykiem, a także, w przypadku pojawienia się jakichkolwiek odchyleń i nieprawidłowości, reagowanie na taką sytuację poprzez właściwie dobrane działania.