„Gest w średniowiecznej Europie” Jean-Claude Schmitt

Wprowadzenie:

- kultura średniowieczna byłą nazywana kulturą gestu; ruchy i postawy ciała były ważniejsze od słów, ponieważ dominował analfabetyzm; społeczeństwo było więc silnie zrytualizowane (np. rytuał zawierania umowy)

- ważną rolę gestu zauważył kler, który uczynił z niego przedmiot refleksji teologicznej, etycznej, historycznej, politycznej

- mimo przewagi gestów, słowo pisane także było obecne w średniowieczu; przywiązywano do niego dużą wagę ze względu na rzadkość jego występowania (ponadto, słowo pisane służyło przede wszystkim do głoszenia wiary – przykładem jest Biblia); słowem pisanym posługiwał się kler, stąd wyższość stanu duchownego nad ludem (zwłaszcza, że używał łaciny, a nie języka potocznego)

- mówić o geście oznacza mówić o ciele, które postrzegano dwojako; niektóre gesty były grzeszne; inne gesty były oznaką skruchy i miłosierdzia

- każda jednostka należy do jakiejś grupy społecznej; każda grupa społeczna (np. kler) i każda wspólnota (np. studenci) posiada własne gesty, które świadczą o przynależności do tej grupy; poszczególne gesty podkreślają hierarchię panującą zarówno wewnątrz wspólnoty, jak i pomiędzy wspólnotami

- gest służy do komunikacji (wykonujemy go tylko do drugiej osoby); jest podstawą więzi społecznych; za ich pomocą komunikujemy się także z Bogiem

- we współczesnym świecie komunikacja niewerbalna także jest bardzo ważna, ale my o tym zapominamy; uważa się, że nadmierna gestykulacja jest niepoważna, bo sami nie dostrzegamy własnej; zainteresowanie mediów gestem znanego polityka itp. świadczy o wciąż ważnej roli gestu; kinezyka to nauka badająca ruchy ciał

-trzy nurty pojmowania gestu:

gest to wyraz przeżyć duchowych, emocji, osobowości; niektóre gesty są stosowne, a inne nie; w średniowieczu wierzono, że narzucając sobie dyscyplinę względem gestykulacji, może to pozytywnie wpłynąć na stan duszy;

poszukiwanie znaczenia gestu; co ktoś chciał nam przekazać wykonując taki a nie inny gest;

sposób wykonywania danego gestu.

- motus oznacza ruch; według chrześcijan ruch ciała ludzkiego miał znaczenie negatywne (wyrażał niestabilność, pokusy, rozpustę); ruch niebieski był regularny, symbolizował wieczność i Boga; z tego powodu wyżej ceniono nienaturalny bezruch, powolność (dodawały patosu władcom, biskupom itp.)

- gesticulatio oznacza wszystkie gesty, które uważano za przesadne, grzeszne, chaotyczne, próżne.

Rozdział I „Starożytne dziedzictwo”

- w antyku istniała obywatelska przestrzeń gestu, czyli miejsca publiczne, w których często wykonywano różne gesty (np. agora/forum, teatr, rynek, gimnazjum)

- słownictwo związane z gestem wywodzi się z łaciny i zostało przejęte później przez chrześcijan; gestus oznacza ruch ciała, postawę albo pojedynczy ruch ręki

- modestia to połączenie dwóch słów: miary i złotego środka, jest związane z pytaniem o moralny wydźwięk gestu; zarówno w antyku, jak i w średniowieczu jest synonimem powściągliwości

- Platon: wszelki ruch został zapoczątkowany przez duszę

- Arystoteles: człowiek ma dwie ręce, bo jest mądrzejszy od zwierząt; ludzie nie posiadają wrodzonych specjalistycznych umiejętności ani sztuki obrony, ale mają dłonie, dzięki którym potrafią stworzyć wiele rzeczy; fakt posiadania rąk świadczy o wyjątkowości człowieka

- najpopularniejszą formą literacką w początkach średniowiecza jest traktat naukowo-filozoficzny

- system Cycerona obejmuje cztery cnoty; mądrość i rozwaga, dzięki którym rozróżniamy dobro od zła; sprawiedliwość nakazująca dawać każdemu to, co mu się należy; wielkość duszy, czyli przeciwieństwo małostkowości; umiarkowanie

- według Rzymian gesty człowieka odzwierciedlają jego wnętrze; dostojnicy powinni zachowywać się (chodzić, siadać, patrzeć, gestykulować) z umiarem

- rozwój retoryki spowodował zainteresowanie Rzymian problematyką gestu; punkt szczytowy tego zainteresowania przypada na działalność Cycerona

- w starożytnym Rzymie po raz pierwszy pojawiła się idea, iż mowa gestów jest uniwersalną mową wszystkich ludzi (w średniowieczu ten pogląd nie był popularny)

- Arystoteles twierdził, że w sztuce oratorskiej ważniejsza jest treść wypowiedzi, a nie jej forma; orator powinien gestykulować z umiarem, aby nie upodobnić się do nazbyt gwałtownego aktora

- idealny orator: nie używa przesadnych gestów, dopasowuje gesty do wypowiadanych słów

- najlepsza antyczna praca o geście to „Kształcenie mówcy” Kwintyliana; inspiracja Arystotelesem (tak jak on, opisał po kolei wszystkie części ciała); najważniejszy jest ruch oczu, mimika twarzy i gestykulacja rąk; tabela zawierająca wszystkie gesty, zwłaszcza palców, wraz z opisem okoliczności, w których można je wykonywać

- na początku średniowiecza sztuki wyzwolone, w tym retoryka, ulegają uproszczeniu; dzieło Kwintyliana było znane tylko ze streszczeń; gest oznaczał jedynie ruch ciała i miał być zgodny z głosem i duszą

- w sztuce rzymskiej głowa oraz ręce uzyskały bardzo ważny status; podkreślenie indywidualności; posąg pozbawiony głowy i rąk jest martwy; od IV w. przedstawiano cesarzy w zastygłej pozie z uniesioną prawą ręką (niemalże boski status); kultura chrześcijańska przejęła ten sposób prezentowania postaci (wyszczególnienie głowy, rąk, spojrzenia), aby móc podkreślić majestat cesarza Konstantyna, Chrystusa i Boga

- sztuki wyzwolone, zwłaszcza retoryka i muzyka, dostrzegają związek i podobieństwo między gestem a mową

- muzyka zajmuje się ruchem uniwersalnym; dostrzegano związek pomiędzy ruchem gwiazd a obliczeniami matematycznymi (które tworzyła muzyka); według pitagorejczyków, platończyków i neoplatończyków całym światem rządzi identyczna, muzyczna harmonia

- najważniejsze dzieło wczesnego średniowiecza to podręcznik do siedmiu sztuk wyzwolonych Marcjana Capelli; księga V dotyczy retoryki; liczne odwołania do Cycerona; ostatni rozdział jest poświęcony muzyce; rytm to chronologiczny ciąg elementów; dzieło Capelli zapoczątkowało średniowieczną refleksję nad gestem.

Rozdział II „Kult znaku”

- kler świadomie podkreślał różnicę pomiędzy duchowieństwem a szarym społeczeństwem, ponieważ uważał się za przedstawicieli Boga na ziemi; różnicę tę zaznaczały gesty, przejęte z rytuałów Cesarstwa rzymskiego; przykładem jest uroczysty wjazd biskupa do stolicy przypomina wjazd wysokich urzędników Cesarstwa; kler oczekuje od ludu gestów uniżenia i szacunku

- „pokorny skłon” to fizyczna i mentalna postawa chrześcijanina; podczas modlitwy chrześcijanin robi ukłon w stronę Boga, natomiast w życiu codziennym kłania się duchownemu

- w momencie spotkania się dwóch dostojników (świeckiego i kościelnego), dostojnik świecki jest zobowiązany wykonać pokorny ukłon

- w chrześcijańskim społeczeństwie gesty są bardzo ważne, bo podkreślają hierarchię; jeśli ktoś nie wykona gestu szacunku i uniżenia wobec duchownego, to grozi mu ekskomunika

- Biblia to źródło gestów (zwłaszcza Stary Testament, który pokazuje gesty wyrażające różne emocje, od radości do bólu), ale nie podaje interpretacji żadnego z nich; aby wyjaśnić znaczenie gestów biblijnych, chrześcijańscy uczeni muszą skorzystać z tradycji antycznej i odpowiednio ją schrystianizować

- różnica między antycznym pojmowaniem gestu a wersją schrystianizowaną polega na odmiennym postrzeganiu ciała (w antyku jest ono „obiektywne”, w średniowieczu może być źródłem grzechu)

- bardzo często w psalmach pojawiają się gesty, jakie jednostka lub grupa wykonywała w kierunku Boga (postawa wyprostowana, ręce wzniesione ku górze/postawa klęcząca)

- w Nowym Testamencie pojawia się opis dwóch różnych postaw religijnych (autorem opisu jest Chrystus); faryzeusz udaje pobożność poprzez zajmowanie najlepszego miejsca przy stole i w synagodze; celnik świadomy swej hańby pokornie klęczy w trakcie modlitwy; z dwóch postaw lepsza jest ta, która wyraża szczery szacunek

- BIBLIA PODAWAŁA OPIS GESTU, NATOMIAST IKONOGRAFIA CHRZEŚCIJAŃSKA ROZPRZESTRZENIAŁA DANY GEST W FORMIE OBRAZKA (PRZYKŁAD – ŚMIERĆ JEZUSA NA KRZYŻU)

- chrześcijaństwo, łączące w sobie Słowo i kaznodziejstwo, od początku podkreślało rolę gestykulacji w czasie wypowiedzi

- św. Tomasz z Akwinu napisał, że człowiek jest słabszy od zwierząt (nie ma sierści, pazurów itp.); wyjątkowość ludzi polega więc na postawie wyprostowanej, umiejętności rozmawiania, fakcie posiadania rozumu i RĄK

- cztery cnoty Cycerona zostały przekształcone przez Ambrożego w cnoty „kardynalne”; św. Paweł dodał jeszcze trzy (wiara, nadzieja, miłosierdzie) nazwane „teologicznymi”; wszystkie siedem cnót tworzy podstawę teologii moralnej

- na przełomie V/VI wieku zaczyna się rozkwit literatury monastycznej i ascetycznej, która zrywa z tradycją antyczną; najważniejsza cecha to skoncentrowanie na wadach ludzkich i straszenie konsekwencjami; reguły monastyczne często nawołują, aby mnisi panowali nad swoimi odruchami i nie wykonywali gestów niezdyscyplinowanych czy nieprzyzwoitych

- reguła zakonna to dokument normatywny, czyli nakazuje pewne normy, ale ich nie interpretuje

- REGUŁA ŚW. AUGUSTYNA skierowana do sióstr z Tagasty; zaleca zakonnicom „zdrową dyscyplinę”, czyli ubóstwo, modlitwę, posty, skromność i umiar we wszystkim; siostry powinny przemieszczać się w grupie, nigdy pojedynczo; każdy mnich/każda mniszka musi kontrolować swe odruchy, ponieważ żyje pod podwójną kontrolą (wspólnoty zakonnej i Boga); żaden gest nie powinien wyróżniać zakonnika ze wspólnoty, ponieważ wstępując do zakonu wyrzekał się swojego ciała i zespalał z ciałem wspólnoty (tracił indywidualność)

- Kasjan to średniowieczny opat klasztoru w Marsylii, który inspirował się życiem mnichów egipskich (jego zdaniem byli lepsi od mnichów Europy Zachodniej); w swoim dziele „Ustawy życia mniszego” opisał habity egipskich mnichów, ich modlitwy i rozkład dnia; skupił się na dwóch gestach: modlitwy (ręce ku górze, następnie kładą się na ziemi i znowu wstają z rękami ku górze) i pokuty; wszystkie gesty mnisi egipscy wykonują razem, naśladując opata; niektóre gesty rąk (np. trzymanie się za ręce) są źródłem grzechu

- REGUŁA ŚW. BENEDYKTA zebrała razem nauki wcześniejszych reguł; podstawa średniowiecznego ruchu monastycznego; benedyktyński monastycyzm dzielił plan dnia między modlitwę, studiowanie ksiąg a pracę fizyczną; mnich dążący do doskonałości musi pokonać dwanaście stopni pokory (ostatni – mnich musi mieć stale spuszczoną głowę i wzrok); nowicjusz wstępując do zakonu wyrzekał się swojego ciała i zespalał z ciałem wspólnoty (tracił indywidualność)

- chrześcijaństwo to kultura Słowa, więc w trakcie chrystianizacji kultury antycznej zwrócono uwagę na retorykę starożytną; największy wpływ na przystosowanie retoryki do średniowiecza miał św. Augustyn; z traktatu o języku „De magistro” autorstwa Augustyna wynika, że słowom zwykle towarzyszą gesty, które mogą je czasami zastępować (np. można powiedzieć „mur”, ale można go także wskazać palcem); zadaniem chrześcijańskiego oratora jest głoszenie nauk Chrystusa i zachowanie umiaru w gestykulacji; zharmonizowana mowa ciała i głos oratora miały poświadczać prawdomówność jego słów

- podział św. Augustyna na znaki i byty; każdy znak jest bytem, ale nie każdy byt jest znakiem (statek to przede wszystkim byt, ale rozpatrywany jako symbol powrotu do ojczyzny staje się znakiem); byt staje się znakiem, gdy posiada dodatkowy sens; dwa rodzaje znaków: naturalne (dym sygnalizuje ogień) i konwencjonalne (w formie słów itp.); GEST TO NIE JEST ZNAK NATURALNY, CZYLI NIE JEST UNIWERSALNĄ MOWĄ LUDZKOŚCI, BO TRZEBA WZIĄĆ POD UWAGĘ RÓŻNICE KULTUROWE ITD.

- sakrament to widzialny znak niewidzialnej ofiary (łaski)

- kultura chrześcijańska opiera się na dwóch filarach: Biblii i antycznych sztukach wyzwolonych

- muzyka to jedna ze sztuk wyzwolonych, wiązana z matematyką; trzy rodzaje muzyki: świata (najszlachetniejsza, rządzi wszechświatem), ludzka (wyjaśnia relację ciało-dusza), instrumentalna (liczbowe stosunki pomiędzy dźwiękami); muzyka wyzwala duszę ze świata materialnego i zbliża nas do Boga

- Stary Testament to źródło licznych opisów tańca; taniec to forma świętowania ważnych wydarzeń społecznych w życiu Hebrajczyków (ślub, zwycięstwo), a także forma wychwalania Boga; niektóre z opisanych tańców mają charakter zmysłowy (Pieśń nad Pieśniami); przykłady biblijnego, „dobrego” tańca: taniec Miriam wyrażający radość po przejściu przez Morze Czerwone i zatopienie armii faraona oraz taniec Dawida wykonany przed Arką Przymierza; dwa rodzaje tańca: cielesny i duchowy (bliski mistycznej ekstazie); w XII wieku zdarzało się, że klerycy tańczyli wspólnie w kościele; mimo to Kościół potępił taniec jako przyczynę rozpusty i alkoholizmu.

Rozdział III „Ręka Boga”

- renesans karoliński przypada na II poł. VIII wieku, w cesarstwie Franków

- popularność Zwierciadeł władców (gatunek literacki, charakterystyczny dla literatury parenetycznej, przedstawiający idealny wzorzec osobowy); idealnego władcę wyróżniały pewne gesty, przejęte z tradycji antycznej; należało zachować umiar w ruchach ciała

- PIERWSZA NA ZACHODZIE DEFINICJA GESTU TO RUCH RĄK LUB INNYCH CZĘŚCI CIAŁA; autorem jest mnich Remigiusz z Auxerre

- w średniowieczu często wykonywano gesty o pochodzeniu antycznym, ale nadawano im nowe znaczenie

- niektóre gesty przekazywały lub poświadczały władzę; w takim razie ręka jest także symbolem i narzędziem władzy; w kulturze żydowskiej ważność dłoni byłą łączona z jej podobieństwem do prawicy samego Boga

- sztuka karolińska podkreślała ważną rolę rąk; ilustrują to dwa psałterze

- pierwszy przykład to francuski psałterz z Utrechtu; podkreślenie dramatyzmu scen i postaci poprzez drżenie ciał czy falowanie szat tych postaci; słynny obrazek przedstawia psalmistę Dawida w trakcie pisania, za jego plecami stoi drżący anioł przekazujący Dawidowi natchnienie od Boga; Bóg najczęściej jest przedstawiany w postaci ręki wyłaniającej się z chmur, która błogosławi ludziom lub przekazuje im władzę

- drugi przykład to francuski psałterz ze Stuttgartu; ręce postaci są nieproporcjonalnie duże i nadają scenom dynamizmu; Bóg najczęściej jest przedstawiany w postaci ręki, która błogosławi, wskazuje na coś lub po prostu potwierdza obecność Boga

- sztuka ottońska jednocześnie naśladowała i różniła się od karolińskiej; najważniejsza różnica dotyczy sposobu przedstawiania gestów; obrazki karolińskie były dynamiczne, a ilustracje ottońskie są statyczne; przykładem jest ewangeliarz Ottona III ilustrujący życie Chrystusa; najważniejszym gestem jest błogosławieństwo udzielane przez Chrystusa uzdrowionym przez siebie chorym; inna ilustracja to Mojżesz obserwujący bitwę Hebrajczyków z Amalekitami – gdy trzyma ręce wzniesione, to wygrywa armia hebrajska, zatem Aaron i Chur podtrzymują mu te ręce; motyw podtrzymywania rąk pojawiał się później przy okazji przedstawiania koronacji władcy

- w epoce karolińskiej nastąpił rozwój liturgii; na mszę mówiono ministerium, oficjum, misterium, sakramentum, co podkreśla sakralny charakter obrządku; ksiądz odprawiający mszę korzystał z wielu ksiąg naraz, ale zwykle tylko jedna zawierała wskazówki względem stosownych gestów

- ceremonia namaszczenia i koronacji króla/cesarza przyjęła ostateczną formę pod koniec VIII wieku po kodyfikacjach karolińskiej i ottońskiej; pierwszego namaszczenia we Francji dokonano przy okazji koronacji Pepina, skorzystano z oleju przechowywanego w Świętej Ampułce od czasów ochrzczenia Chlodwiga; od IX wieku opis rytuału namaszczenia i koronacji znajduje się w księgach zwanych „ordines”

- wyjątkowość miniatury ukazującej koronację Ottona III; cesarz stoi z rozpostartymi ramionami przed Maryją, która jedną ręką dotyka jego korony, a w drugiej trzyma berło dla cesarza; niezwykły charakter tej sceny polega na zobrazowaniu źródła nadnaturalnej mocy cesarza

- wyjątkowość portretu Ottona II; cesarz znajduje się w mandorli (owal, w którym zazwyczaj umieszczano postać Jezusa) otoczonej przez czterech ewangelistów; niżej zostały przedstawione osoby ze społeczeństwa (wojownicy, duchowni), a wyżej ręka Boga nakładająca cesarzowi koronę; po raz pierwszy ukazano cesarza w mandorli, dotychczas zarezerwowanej dla osoby świętej czy boskiej – szczytowa forma władzy teokratycznej

- expositio to zjawisko medytowania, interpretowania i alegoryzowania liturgii

- dziełem podejmującym to wyzwanie jest „Liber officialis” Amalarego z Metzu; dwie cechy dzieła: rememoratio, czyli wszystkie gesty liturgiczne są przypomnieniem/odtworzeniem gestów Chrystusa i moralisatio, czyli funkcją każdego elementu mszy jest moralne pouczenie

- Raban Maur jest autorem dzieła „De universo”, w którym opisał pozycje i postawy człowieka; zawsze dobre są stanie (wiara), kroczenie (podążanie ku Bogu), siedzenie (pokora); zawsze grzeszne są leżenie (uległość), schodzenie (grzeszenie); ambiwalentne są bieganie (czynienie dobra/zła), wspinanie (podążanie ku Bogu/pycha)

- chóry mnichów były kojarzone z obecnością aniołów; kolorowe światła rzucane przez witraże oraz śpiew mnichów tworzyły wrażenie boskości; każdy mnich był cząstką wspólnoty, a nie pojedynczym śpiewakiem

- na pewnej szkatułce znajduje się mandorla, w której przedstawiono tańczącego Chrystusa; zamiast stać nieruchomo, Jezus ukazany z profilu podskakuje w stronę ręki Boga, na co patrzą w osłupieniu apostołowie

- największe wrażenie wywoływały gesty opętanych; „demoniacy” nie panują nad swoim zachowaniem, kontrolę nad ich ruchami sprawuje diabeł; hagiografia przy okazji opisywania cudów dostarcza makabrycznych opisów męki opętanego; „demoniacy” spełniali kilka funkcji w społeczeństwie: potwierdzali złe skutki grzesznego życia, potwierdzali niezwykłą moc uzdrawiających ich świętych, wyjawiali publicznie jakieś ukryte prawdy

- potępienie indywidualnych gestów skutkuje stopniowym zanikiem słowa „gestus” oznaczającego gest, za który jest odpowiedzialny człowiek; gesta oznacza czyny i ich opisanie, historię; historia średniowieczna prezentowała koncepcję ukierunkowanego czasu, zbiorowego działania ludzi popychanych ukrytą wolą Boga; dzieła opisujące tego właśnie typu historie również określano jako gesta; dominacja gesta nad gestus wynika z tego, że gestus należał do pojedynczego człowieka, a gesta to ruch, historia całej zbiorowości kierowanej wolą Boga; dominacja gesta trwała do XII wieku.

Rozdział 4 ROZRÓŻNIENIE

-od XI w. nowe gesty w piśmiennictwie, znów pojawienie się słowa „gestus”

-kultura średniowieczna łączy nierozdzielnie rzeczy z ich nazwami (przywiązywanie wielkiej wagi do słów pisarzy i historyków)

-zmiany w użyciu słowa mogą być konsekwencją ewolucji zwyczajów społecznych

-XII w. – gest znów ciekawym tematem refleksji

-„gestus” – ruch ciała lub znak(XI w.); działanie lub poruszenie ciała(XII w.);

-XIII wiek – rozróżnienie gestire – pożądanie (po stronie grzechu) oraz gestus (konotacja pozytywna)

-gesty występują też w przysłowiach, przypominających, że gest jest zwierciadłem duszy

-gesty w wizjach i snach (np. miejsce Matki Bożej w hierarchii niebios, przesądza o klasyfikacji charakterystycznych dla niej gestów)

-gest w tekstach o zwierzętach (odniesienia do starożytnych bajek Ezopa) , wykorzystywanie postaw ludzi i zwierząt w inicjałach, zwierzęta dzięki „gestom i głosom” porozumiewają się między sobą niemal równie dobrze, jak ludzie (krok w kierunku relacji człowiek-natura)

-na razie jednak gest pozostaje przede wszystkim sprawą ludzką

-„gesticulatio” – negatywna pochodna „gestus” i wyraża, tj. w starożytności, ideę gestu przesadnego i niemoralnego. Przypisuje się ją dlatego najniższym kategoriom społecznym (zwłaszcza histrionom i prostytutkom)

- zły przykład gestykulacji dają diabły mające umiejętność naśladowania (potępiony został gest naśladowania, oszukańczej imitacji) np. heretycy, hipokryci, faryzeusze

-funkcją dobrego gestu jest pokazanie ludziom, co człowiek ma ukryte we wnętrzu

-pozytywne wzory gestów rozwijają się wyraźnie w XII wieku

-powstrzymanie się od gestów jest znakiem absolutnej doskonałości

-Chrystus był wzorem również w sferze gestów (np. w wizjach: Dzieciątko Jezus „biło rączkami, pokazując w ten sposób gestem swego chwalebnego ciała radość serca”)

-przykład dobrych królów: „elegancja gestów” króla Alfreda, „gesty dowodzące umiejętności wojskowych” Ryszarda Lwie Serce

-w XII w. języki miejscowe, romańskie i germańskie stają się językami piśmiennictwa

-w XII w. myślenie i pisanie o gestach jest nadal przede wszystkim zajęciem ludzi Kościoła, gesty środkiem zróżnicowania społecznego (reforma gregoriańska dzieliła społeczeństwo chrześcijańskie na kler i laików) gesty potwierdzały tożsamość, dzięki gestom kler odróżnia się od świeckich i afirmuje swą wyższość

- niektóre statuty synodalne nakazywały duchowieństwu np.: postawę i gesty dojrzałe i poczciwe, postawę, która przystoi ich stanowi, zakazywały np.: gestów wstydliwych, jak śmiechy czy czkawka, wystrzeganie się pychy w geście, postawie i słowach

(zaleceniom tym towarzyszył zamysł pedagogiczny dla młodych kleryków)

-rosnąca od XI i XII wieku liczba zakonów rodziła rywalizację i poczucie własnej odrębności (podobnie gesty, symbole, ubiór, jego krój i kolor służyły wyróżnieniu się spośród innych)

-konflikty między mnichami czarnymi z Cluny i białymi cystersami z Clairvaux dotyczyły również kwestii gestów (jeśli biali mnisi spotkają czarnych mnichów lub odwrotnie, porozumiewają się tylko „mową gestów” np. milkną, przyglądają się podejrzliwie, śmieją się, dają wyraz swemu osłupieniu)

-potrzeba przystosowania pierwotnych reguł: zakonnej św. Benedykta i kanonicznej św. Augustyna do lokalnych warunków; od XII w. rozwija się nowy typ piśmiennictwa normatywnego, „consuetudines” (mają one precyzować praktyki i podkreślać odrębność poszczególnych zakonów), mają charakter nakazów.

- nowicjuszy trzeba uczyć wszystkiego od początku: statecznego chodzenia, pochylania się przed ołtarzem, układania rękawów we właściwy sposób, siadania i podnoszenia się, jaki i kiedy wchodzić i wychodzić z chóru, patrzenia w ziemię

-kanonicy regularni byli bardzo wrażliwi na kwestię gestu, lokalizowali swe siedziby w miastach lub w ich pobliżu, co oznaczało bliski kontakt ze światem laików, przyjęli regułę augustiańską, żaden ich gest nie miał obrażać wzroku drugiej osoby, zachowywać dyscyplinę ciała, wygląd miał być skromny i pokorny, w wirydarzu bracia mają zachować ciszę, trzymać się jeden koło drugiego, nie dawać sobie znaków, przytrzymywać szaty przy sobie, nie wyciągać nóg bez umiarkowania, nie zakładać uda na udo, nie siadać okrakiem na murku, nie ukrywać twarzy w kapturze

- w XII wieku rozkwit nowego typu literatury religijnej – „instrukcji” dla nowicjuszy (pedagogika gestu zajmowała w nich ważne miejsce); wiele z nich zalicza się do literatury budującej ducha; uwaga była skupiona przede wszystkim na wnętrzu, na „ruchach duszy”

• Dziełko cysterskie, przypisywane św. Bernardowi – przeznaczone dla młodej zakonnicy, zawiera wiele rad dotyczących „ćwiczeń cielesnych”, zachowania przy stole czy sposobu kładzenia się do łóżka; (ręce daleko od ciała, zakonnicy śpią ubrani, krok ma być dojrzały, oczy nienadmiernie ruchliwe, młodej zakonnicy nie przystoi siadać bokiem, nawet gdyby była sama, jej anioł stróż nadal by jej pilnował);

• „Liber de modo bene Vivendi”- traktat, również przypisywany św. Bernardowi – pouczenia zakonnicy o „sposobie dobrego życia”, a więc jak należy przygotować się do chrześcijańskiej śmierci i jak zadbać o zbawienie duszy. Jeden z rozdziałów mówi o skromnym ubiorze (strój jest oprawą gestu i wzmacnia jego efekt), krok zalicza do szerokiej kategorii gestu (w geście ciała pojawia się dusza. Gest jest znakiem rozumu. Krok ma nie stwarzać wrażenia lekkości, nie obrażać niczyjego wzroku)

• Anonimowy traktat „dla młodzieńców” z klasztoru – klasyfikuje gesty według tego, jakie skłonności duszy pokazują (dusza zbyt swawolna, dumna bądź niezdyscyplinowana / poważna, stała, czysta i dojrzała) Gesty to żywe obrazy, spektakl

-środek jest znakiem umiaru, umiar jest znakiem cnoty

- model duchowej drabiny św. Bernarda (12 stopni pokory i 12 stopni pychy) „człowiek zdeprawowany mruga okiem, pociąga nogami, mówi palcem”; „po zuchwałym ruchu ciała poznajemy, że zło właśnie opanowało duszę”, „szalone rozradowanie, jest podejrzane zwłaszcza w klasztorze, gdzie powinny królować łzy skruchy i gdzie nie ma miejsca na śmiech”

-śmiech przez św. Bernarda jest potraktowany pozytywnie w kazaniach o Pieśni nad Pieśniami (musi być on jednak zmieszany z powagą i w pełni obyczajny)

-opozycja między „dobrymi” a „niecnymi” gestami charakteryzuje całą literaturę monastyczną; analiza gestu w sztuce:

• Miniatury z tzw. Modlitewnika Hildegardy z Bingen (druga poł. XII w.) – sceny z NT i ST oraz sceny cudów Chrystusa; każda miniatura składa się z dwóch części, umieszczonych jedna nad drugą – górna przedstawia 8 błogosławieństw („Błogosławieni ubodzy w duchu”, „Błogosławieni cisi”, „Błogosławieni, którzy się smucą”…) dolna – 8 przekleństw („Przeklęci dumni”, „Przeklęci gniewni”, „Przeklęci skąpcy”…) Pojawia się na nich błogosławiąca ręka Boga (pokazuje wewnętrzną część dłoni), gesty postaci „górnych” skierowane są do Boga, harmonijne, stopy mają bose, postaci „dolne” wykonują gesty gwałtowne, noszą buty – mocno stąpają po ziemi, towarzyszą im „złe głosy” (przekleństwa) (np. obrazowane przez podziurawione flety z umieszczoną na czubku maską diabła)

• Nieco późniejsze obrazy rękopisu wiedeńskiego – brak podziału na dwie części, dynamiczniejszy ruch postaci, większa różnorodność gestów i ich znaczeń, brak materialnego przedstawienia głosu, ważna jest aktualizacja postaci (ludzie wzięci ze współczesnego świata, a nie ponadczasowe figury); przypisywanie wad i cnót różnym stanom społecznym (pycha-rycerze, rozpusta-kler, chęć posiadania-chłopi)

Rozdział 5 DYSCYPLINA NOWICJUSZY

-nowa kultura filozoficzna i naukowa rodziła się w szkołach miejskich, kapitulnych i katedralnych, z których wyrósł na początku XIII wieku uniwersytet

-„modestia” – cnota chroniąca maniery, każdy ruch i działanie przed uchybieniem i przesadą

-zewnętrzne ruchy ciała tłumaczą się wewnętrznymi ruchami duszy

-Hugon od Świętego Wiktora (XII wiek) – jego twórczość oddziaływała silnie na literaturę religijną następnych pokoleń, najsłynniejszym dziełem był dialog autora z własną duszą;

• w dziele „De Institutione Novitiorum”- pokazanie nowicjuszom „drogi wiecznej szczęśliwości”,

• pojęcie dyscypliny- uporządkowany ruch wszystkich członków ciała, dyspozycja właściwa w każdej postawie i w każdym działaniu, użyteczna dla zbawienia, użyteczność dyscypliny, a właściwie jej konieczność wynika z dialektyki tego, co wewnętrzne i tego, co zewnętrzne;

• Zdyscyplinowanie ciała i gestu nie jest już tylko wyrazem cnotliwości duszy, ale instrumentem moralnej edukacji nowicjusza;

• Dyscyplina przejawia się w czterech dziedzinach: w stroju, w gestach, w mowie i przy stole.

• Definicja słowa gestus – gest jest ruchem i konfiguracją członków ciała, przystosowanymi do każdego działania i każdej postawy, ale również mającymi je na względzie według miary i odmian (nowością było wpisanie w ruch „działania”, a nawet „postawy”)

• Gest jest wskazówką i znakiem

• Wymiar estetyczny gestu – dopiero spojrzenie drugiej osoby tchnie w gest życie, gest znajduje się w zasięgu oczu Boga i jest widowiskiem dla innych (budzi podziw, podnosi na duchu lub wywołuje skandal)

• „całość gestu” – ciało nie jest dzielone na poszczególne członki

• Wielość idei gestu:

• Idea stosowności (bądź niestosowności), dostosowania (bądź niedostosowania) gestu jako znaku do tego, co oznacza;

• Idea celowości: gest zmierza do spowodowania pewnej postawy lub działania

• Idea miary: podstawowe pojęcie moralne; umiar gestu może być rozumiany jako ograniczenie, co przeciwstawia go brakowi umiaru, przesadności, gestykulacji; powinien być rozumiany jako złoty środek

• Idea moralności gestu, według której jest on elementem zmieniającym i określającym ruch

• 6 rodzajów negatywnych gestów i odpowiadających im cech według Hugona:

• Miękki – wyuzdanie

• Rozluźniony – niedbałość

• Niespokojny – niecierpliwość

• Bezwstydny – pycha

• Powolny – lenistwo

• Pospieszny – niestałość

• Gest cnotliwy Hugon definiuje, opisując, czym nie powinien być: należy: śmiać się bez pokazywania zębów, spoglądać, nie wbijając wzroku w jeden punkt, mówić, nie wyciągając rąk, nie rozczapierzając palców, nie zaciskając warg, nie zadzierając głowy, nie podnosząc brwi. Należy wystrzegać się chwiejnego kroku i wymachiwania członkami. Gesty złotego środka (cnotliwe): wdzięczny i twardy, spokojny i dojrzały, poważny i żywy.

• Postaci winne niestosownego zachowania według Hugona:

• Ci, którzy nie umieją słuchać, bez otwierania ust

• Ci, którzy wyciągają języki i kręcą nimi wokół ust (najgorsi ze wszystkich)

• Ci, co pokazują palcem, unoszą brwi, przewracają oczami i udają wielki wysiłek

• Ci, co wyciągają głowy, targają włosy, śpią na boku z wyciągniętymi stopami

• Ci, co wykręcają szyje, alby nadstawiać uszy,

• Ci, którzy przymykają na zmianę jedno lub drugie oko

• Ci, co mówiąc otwierają usta do połowy

• Ci, co chodzą, wymachując rękami niczym wiosłami

• Pewne zachowania są skandaliczne, ponieważ degradują „człowieka stworzonego na obraz Boga” i obalają w ten sposób plan Stworzenia

• Każda część ciała ma spełniać swój obowiązek i nie wkraczać w kompetencje innej części oraz wywiązywać się ze swej powinności ze stosowną skromnością i umiarem (Ciało jest jak państwo, którego każdy człon otrzymuje własne zadanie); inne metafory: 1. Człowiek wraz z wszystkimi częściami swojego ciała jest mikrokosmosem, zredukowanym obrazem wszechświata 2. Ciało ludzkie jest obrazem „ciała Chrystusa”, społeczności chrześcijańskiej (tj. w 1 liście do Koryntian św. Pawła) 3. Członki są dla ciała tym, czym różne stany społeczne dla królestwa lub republiki

• Jeśli król równa się rozumowi, który włada gestami, to jest wzorem gestykulacji (przykład Karola Wielkiego)

• Spowiednik ma przyglądać się gestom człowieka, aby odkryć najtajniejsze myśli (Spowiedź od IV Soboru Laterańskiego – 1215 jest obowiązkiem)

• Jakość i sposób mówienia tworzą trzy elementy: gest, dźwięk i sens; Gest osoby mówiącej ma być „skromny i pokorny”, dźwięk słów „niski i cichy” a sens „prawdziwy i łagodny”

• Gestowi przyznaje dwie specyficzne cnoty: umiar i przeciwieństwo pychy

• Dyscyplina przy stole: zaleca się milczenie, kontrolowanie spojrzenia i „powstrzymywanie się”

• Hugon pisze głównie dla nowicjuszy, ale też dla wszystkich ludzi

- Piotr Kantor (koniec XII w.) – egzegeta, twórca pierwszego kompletnego komentarza do Biblii, teolog, silnie oddziaływał na przyszłych scholastyków

• Pragnie rozwiązania licznych problemów, jakie rodzi potrzeba dostosowania religii chrześcijańskiej i Kościoła do nowych warunków gospodarczych, społecznych i politycznych

• Wywód poświęca wstrzemięźliwości i umiarkowaniu ruchów

-Alan z Lille (początek XIII wieku) – autor kazań i dzieł praktycznych przeznaczonych dla spowiedników i kaznodziei, potępiający herezje

• Opisuje spotkanie dwóch alegorycznych postaci, Natury i Wstrzemięźliwości

-1215-powstaje Uniwersytet Paryski, w latach 1230-40 powstaje anonimowy podręcznik przeznaczony dla mistrzów i studentów „Disciplina scolarium”

-W XIII wieku różne nurty moralistycznej literatury zalecają jako cnotę gest idealny, będący wyrazem wewnętrznej harmonii

-właściwie sterowane ciało może stać się miejscem i jedną z dróg zbawienia

Rozdział 6 LAICY I DUCHOWNI

-Chretien de Troyes „Opowieść o Graalu”(XII wiek) – Percewal początkowo nic nie wiedział o rycerstwie, ponieważ jego matka, która straciła już swego męża i dwóch synów, trzymała go z dala od żołnierskich zajęć; Chłopak, kiedy opuszcza matkę, musi nauczyć się wszystkiego, włącznie z gestami; przejście od dzikości do stanu rycerskiego odpowiada kościelnemu przeistoczeniu bezładnego „życia w świecie” w klasztorny rygor. Percewal jest w rycerstwie tym, kim nowicjusz w konwencie Świętego Wiktora (to literackie świadectwo pozwala odróżnić gesty laików od gestów duchowych i co je upodabnia)

-inne gesty wykonują wojownicy, inne ludzie Kościoła, a inne osoby pracujące fizycznie

• Wśród gestów wojowników pierwszym jest pasowanie – u Percewala: zaczyna się od zmiany szat, dostaje nowe od swojego pana, pan przypina mu miecz, całuje i odbiera przysięgę lojalności oraz obietnicę, że nie będzie mówił za dużo, że służyć będzie kobietom i sierotom, że często będzie chodzić do kościoła, alby się modlić, na koniec pan kreśli znak krzyża nad głową nowego rycerza; inne źródła mówią (Speculum Juris Wilhelma Duranda, że główną rolę w tej ceremonii odgrywa ksiądz bądź sam biskup)

-gesty ceremonii pogrzebowej

• Przy śmierci książęcej: gest łez powierzono kobietom, gest ust- niemal siłą zmuszano umierającego, by bez przerwy jadł, co służyć miało podtrzymywaniu sił, gdy śmierć nadchodziła, nie mniej niż stu biedaków zapraszano do jedzenia, by skorzystali z miłosierdzia zmarłego, a on w zamian przyspieszał chwilę swego zbawienia

• Sakramentarz biskupa Ivrei Warmundusa z XI wieku – ta seria ilustracji stanowi cenną dokumentację studiów nad gestami żałoby i pogrzebu. Kobiety na obrazach wykonują gest gwałtowne (trzyma się za policzek, bije w piersi, rwie włosy z głowy, podnosi ręce do nieba lub wyciąga je ku zmarłemu), od tych kobiecych gestów różnią się bardziej techniczne czy liturgiczne gesty mężczyzn (grabarzy, tych, co myją ciało, księży i ich akolitów)

• Podobnie jak szaty, rysy twarzy i przedmioty, gesty służą zaznaczeniu ról społecznych: kler czyni gesty święte (błogosławi, udziela komunii, śpiewa), laicy – techniczne (myją zmarłego, przykrywają go, niosą, grzebią), gesty kobiet (żony czy płaczki) wyrażają ból

-Nowym zjawiskiem jest zainteresowanie gestykulacją dziecięcą (Piotr Alfons(XII w.), Rajmund Lulle (XIII w.), Erazm (XVI w.) – pisali o gestach dzieci) (pierwszy – aby zostawić dziecku czas na zabawę, drugi- zainteresowanie kształceniem dzieci i ich fizycznym rozwojem, trzeci- pojęciem naczelnym przestała być dyscyplina, a stała się dworność)

-Gesty zdradzają nikczemność lub dowodzą dworności

-piękne gesty, umiar i właściwa mowa są koroną niewieściego zachowania

-w społeczeństwie nędzy, należy: jeść tyle ile się da – „gdy jesteś u przyjaciela pochlebiasz mu, a gdy u wroga – zepsujesz mu krew”

-Tomasz z Akwinu ustala pewną równorzędność między władzą Boga nad wszechświatem, królewskim panowaniem nad ludźmi oraz rządami rozumu nad ciałem i duszą; rozum człowieka, a zwłaszcza władcy, odgrywa taką samą rolę jak instynkt u zwierząt

-Idzi Rzymianin – również porównuje człowieka ze zwierzęciem; natura ludzka, tak jak instynkt zwierzęcy nie wystarczy aby człowiek działał tak, jak należy; dlatego gesty muszą zostać podporządkowane dyscyplinie; natura ciała stawia opór nakazom rozumu, w efekcie gest podlega dwóm porządkom – naturze i kulturze

-XIII wiek – odnowa antycznej fizjonomiki oraz rozwój chirurgii w końcu tego stulecia i na początku następnego (celem fizjonomiki jest ustalenie temperamentu ludzi: choleryk, sangwinik, melancholik, flegmatyk oraz ich naturalnych obyczajów i skłonności na podstawie cech fizycznych, wyglądu, a przede wszystkim rysów twarzy) W 1215 IV Sobór Laterański zakazuje duchownym puszczania krwi i praktykowania medycyny – profesjonalizacja zajęć lekarskich, w tym chirurgii(rządy członków ciała metaforą dobrych rządów)

-ruch ciała sprowadzony do mechaniki, różne części ciała odpowiadają maszynie – myśl o geście prowadzi do rozwoju technicznego

-praca fizyczna miała charakter negatywny:

• W starożytności była zajęciem nikczemnym, a więc niewolniczym

• W Biblii to skutek grzechu pierworodnego, kara i pokuta

• Z etymologicznego punktu widzenia francuskie słowo travail (praca) znaczy „tortura”

-jeszcze w XII wieku środowisko monastyczne traktuje narzędzia jako instrumenty diabła, służące piekielnej „robocie” i gestykulacji

- Kościół lęka się także, by praca, która wytwarza jedynie dobra materialne, nie pochłaniała czasu, który należy poświęcać Bogu i myślom o dobrach duchowych

- Cystersi dokonują rozróżnienia między ascetyczną pracą mnichów chórowych i pracą produktywną, jaką wykonują konwersi w oddalonych od zakonu zabudowaniach gospodarskich. Co się tyczy samego klasztoru, to podkreślają wartość pracy rąk, pierwotnie nakazanej przez „Regułę świętego Benedykta”; Odczytując Pismo na nowo, odnajdują w nim uzasadnienie dla uświęcenia pracy fizycznej „Prorok Jeremiasz powiedział: Wraz z dłońmi wznieśmy i serca. Kto modli się i pracuje, wznosi do Boga serce i ręce”

-w XII wieku artyści pokazują coraz częściej zmiany co do pracy

• Sławne są narracyjne inicjały cysterskiego rękopisu Moralia In Job (1111 r.) Grzegorza Wielkiego – w litery I, Q lub S układają się ciała mnichów, konwersów lub innych robotników, którzy ścinają drzewa, rąbią pnie, koszą i młócą zboże, a także przedmioty i narzędzia ich pracy – pień drzewa, ziarno zboża, cep

• Późniejsze o 100 lat miniatury Biblii paryskiej z Pierpont Morgan Library są zmienione. Praca postaci biblijnych jest rzeczywista: Adam kopie, Ewa przędzie, ich synowie – Kain i Abel –zbierają chrust, murarze trudzą się, budując wieżę Babel;