11. Społeczeństwo stanowe w średniowiecznej Europie

Stan jest to grupa społeczna, która wyróżnia się charakterystyczną pozycją w państwie i pełni w nim odmienne funkcje, np. pracuje, modli się, walczy. Z czasem stan stał się wyodrębnioną prawnie grupą, co oznacza, że posiadał odrębne sądownictwo oraz prawo, a część z nich cieszyła się pewnymi przywilejami, np. duchowieństwo i szlachta. Grupy nieuprzywilejowane miały wyłącznie obowiązki i żadnych praw. Struktura stanowa jest następująca:

• rycerstwo

• szlachta

• duchowieństwo

• chłopi

W społeczeństwie można było wyróżnić osoby, których nie dało się zakwalifikować do żadnego z powyższych stanów, np. artyści i prawnicy, a w Polsce byli to sołtysi i wójtowie. Początkowo stany funkcjonowały bez wyraźnych granic i można było przechodzić z jednego stanu do drugiego.

Stan duchowny:

• podział na duchowieństwo wyższe (arcybiskupi, biskupi, prałaci, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat) oraz duchowieństwo niższe (prezbiterzy)

• podział na duchowieństwo diecezjalno-świeckie oraz klasztorno-zakonne

• stan duchowny posiadał odrębne prawo, tzw. prawo kanoniczne

• stan duchowny posiadał odrębne sądownictwo, wyróżnia się: sąd papieski, sąd metropolitalny (arcybiskupa), sąd biskupa (oficjała – jest to urzędnik biskupa do spraw sądowych i musiał mieć on wykształcenie prawnicze) oraz sąd archidiakona; sądownictwo duchowieństwa było pierwszym sądownictwem stanowym i do tego instancyjnym

• wyższe duchowieństwo miało prawo do udziału w różnych organach państwowych, z kolei niższe nie miało swojej reprezentacji poza możliwością udziału w synodach

Stan szlachecki:

• wywodził się ze stanu rycerskiego w skutek nadań lennych, ponadto osiedli rycerze także przekształcali się w szlachtę

• aby zostać szlachcicem, należało: urodzić się z ojca szlachcica, uzyskać nobilitację, zostać adoptowanym lub przejść indygenę (jest to uznanie szlachectwa cudzoziemca)

• szlachta posiadała osobne prawo oraz sądy

• podział szlachty ze względu na sposób nabycia szlachectwa na szlachtę rodową i urzędniczą

• podział szlachty ze względu na status prawny i majątkowy na szlachtę wyższą (we Francji: książęta, hrabiowie, baronowie, w Niemczech: książęta Rzeszy, w Anglii: baronowie, a później lordowie, w Rosji: książęta służebni, bojarzy) oraz szlachtę niższą (we Francji: szlachta prowincjonalna, w Niemczech: szlachta krajowa, wolne rycerstwo Rzeszy, ministeriałowie, w Rosji: dzieci bojarskie, dworianie)

• podział szlachty w Polsce ze względu na kryterium majątkowe na magnaterię, szlachtę średnią, szlachtę drobną, szlachtę zagrodową oraz gołotę

Stan mieszczański:

• podział ze względu na kryteria majątkowe na patrycjat, pospólstwo i plebs

• podział ze względu na kryteria prawne na obywateli oraz mieszkańców

• stan mieszczański posiadał odrębne prawo i sądownictwo

• istniały różne typy ustrojowe miast: w zależności od sposobu uzyskania przywileju tworzącego miasto w sensie prawnym (np. królewskie, prywatne oraz biskupie), w zależności od zakresu swobód miejskich (np. miasta samodzielne o maksimum swobód oraz miasta zależne od właściciela) oraz w zależności od organizacji władz miejskich (np. francuskie miasta komunalne, francuskie miasta prewotalne oraz francuskie miasta konsularne)

• w XII-XIII wieku na zachodzie Europy miasta zaczynały się uniezależniać – w tym też okresie dochodzi do powstania samorządowego sądownictwa

Stan chłopski:

• przynależność do stanu chłopskiego wynika z urodzenia lub faktu osiedlania się na ziemi

• podział ze względu na status prawny na chłopów poddanych (zobowiązania osobiste i majątkowe) oraz chłopów wolnych (powinności ekonomiczne – dzierżawcy ziemi)

• podział ze względu na status majątkowy na bogatych oraz biednych

• stan chłopski posiadał odrębne prawo, tzn. prawo patrymonialne lub dominalne, a w dobrach królewskich obowiązywało prawo królewskie

• stan chłopski posiadał odrębne sądownictwo sprawowane najczęściej przez pana feudalnego