Gospodarstwem domowym w Systemie Rachunków Narodowych jest każda grupa osób, które mieszkają razem i podejmują wspólne decyzje ekonomiczne dotyczące m.in. spożycia, oszczędności oraz ilości świadczonej pracy. Obok przedsiębiorstwa i rządu jest to kolejny podmiot decyzyjny w gospodarce.
Niektóre gospodarstwa domowe składają się tylko z jednej osoby, podczas gdy inne są tworzone przez rodziny lub grupy nie spokrewnionych osób. Każdy z nas należy zatem do jakiegoś gospodarstwa domowego.
Gospodarstwa domowe pełnią wiele istotnych funkcji w gospodarce:
sprzedają albo wynajmują przedsiębiorstwom i rządowi czynniki produkcji – pracę i kapitał, a w zamian otrzymują dochody za ich wykorzystanie;
płacą podatki rządowi i otrzymują od niego różne świadczenia;
to co im pozostanie (tzw. dochód do dyspozycji) umożliwia zakupy dóbr od firm. Część dochodu, której gospodarstwa domowe nie zużyją w danym okresie, stanowi ich oszczędności.
Najważniejszą decyzją ekonomiczną gospodarstw domowych jest wybór rodzaju i ilości pracy, którą chcą dostarczyć. Gospodarstwa domowe starają się uzyskać najwięcej korzyści ze środków i możliwości, którymi dysponują. W nowoczesnym społeczeństwie za świadczenie pracy otrzymuje się dochód (płacę), ale alternatywą do pracy jest czas wolny. Gospodarstwo domowe ceni jedno i drugie, gdyż oba są źródłem korzyści. Gospodarstwa domowe - zgodnie ze swoimi preferencjami – wybierają proporcje pomiędzy czasem przeznaczanym na pracę i na odpoczynek w taki sposób, aby osiągnąć największy poziom zadowolenia (w języku ekonomicznym określa się to maksymalizacją poziomu użyteczności).
Te decyzje dotyczą jednego okresu, ale gospodarstwo domowe przeciwstawia także dzisiejszą konsumpcję dóbr i usług oszczędzaniu, które jako decyzja o odroczeniu konsumpcji, umożliwia ich spożycie w przyszłości. Gospodarstwo domowe musi więc podejmować międzyokresowe decyzje o swojej konsumpcji. Podobnie jak w przypadku wyboru indywidualnej podaży pracy, w ekonomii zakłada się, że stara się ono osiągnąć jak najwyższy poziom zadowolenia.
Klasyfikacja gospodarstw domowych:
według liczby osób w gospodarstwie:
jednoosobowe- osoba utrzymująca się samodzielnie, tj. niełącząca swoich dochodów z dochodami innych osób, bez względu na to, "czy mieszka sama, czy z innymi osobami",
wieloosobowe- zespół osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących się; część wspólnego majątku, część wspólnych dochodów oraz wydatków;
według kryterium aktywności zawodowej i źródeł dochodów:
podsektor gospodarstw indywidualnych- gospodarstwa domowe osób fizycznych pracujących najemnie,
gospodarstwa osób fizycznych mających niezarobkowe źródło dochodów np. emeryci,
podsektor gospodarstw domowych pracodawców i pracujących na własny rachunek w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie,
podsektor gospodarstw domowych pracodawców i pracujących na własny rachunek poza gospodarstwami indywidualnymi w rolnictwie
według fazy rozwojowej gospodarstwa domowego:
gospodarstwa samotnej, młodej osoby,
gospodarstwa młodego małżeństwa bez dziecka,
gospodarstwa młodego małżeństwa z dzieckiem bądź dziećmi,
gospodarstwa małżeństwa w wieku 30-45lat, z dziećmi w wieku szkolnym (6-19lat)
gospodarstwa małżeństwa w wieku średnim (46-60lat) z dorastającymi i usamodzielniającymi się dziećmi,
gospodarstwa małżeństwa w starszym wieku po usamodzielnieniu się dzieci i opuszczeniu przez nie domu rodzinnego,
gospodarstwo samotnej starszej osoby (na ogół po śmierci małżonka).
W ramach gospodarstw domowych realizowane są następujące funkcje:
ekonomiczne:
produkcyjna (wytwarzanie dóbr i usług)
konsumpcyjna (wydatkowanie dochodów oraz spożycie dóbr i usług, zaspokajające potrzeby członków gosp.domowego)
społeczne:
Celem głównym działalności gospodarstw domowych jest zaspokajanie wspólnych oraz indywidualnych potrzeb członków gospodarstwa domowego.
Funkcję celu gospodarstwa domowego podzielono na:
funkcję wytwórczo-zaopatrzeniową, w ramach której można wyodrębnić 3 rodzaje działalności gospodarstw domowych:
produkowanie dóbr i usług np. budowanie domu,
nabywanie na rynku głównych dóbr konsumpcyjnych oraz przedmiotów wymagających przetworzenia i przygotowania do spożycia,
pozyskiwanie dóbr konsumpcyjnych w inny sposób niż ich wytworzenie lub nabywanie, a szczególnie poprzez system świadczeń i ubezpieczeń społecznych np. usługi medyczne, darowizna.
funkcję konsumpcyjną, która polega na procesach zaspokajania potrzeb, czyli zużywaniu określonych dóbr materialnych oraz usług w celu zaspokajania potrzeb jego członków. W ramach tej funkcji wyróżnić można dwa rodzaje zadań:
zadania sprzyjające rozwojowi fizycznemu członków gospodarstw tj. prawidłowe wyżywienie, warunki mieszkaniowe, wypoczynek oraz opieka socjalna,
zadania sprzyjające rozwojowi intelektualnemu członków gospodarstw domowych tj. prawidłowy proces wychowania, edukacji i podnoszenia kwalifikacji, czyli kształtowanie systemu wartości i rozwoju osobowości członków gospodarstwa domowego.
Cechami charakterystycznymi gospodarstw domowych są:
zdolność do podejmowania określonych decyzji (w tym decyzji ekonomicznych),
dążenie do uzyskania maksymalnej satysfakcji oraz zapewnienie członkom gospodarstwa domowego maksymalnej korzyści i nabywanych dóbr.
W teorii zasada ta nosi nazwę racjonalności postępowania. Opiera się na trzech założeniach:
gospodarstwa domowe mają swoje preferencje i w pewnych granicach potrafią określić swoje dążenia
są zdolne do uporządkowania tych dążeń nadając im hierarchiczny układ
dokonują koniecznych wyborów kierując się zasadą maksymalizacji swojej użyteczności (zadowolenia).
Na strukturę i zachowania gospodarstw domowych istotny wpływ wywiera środowisko, czyli otoczenie, w którym gospodarstwo funkcjonuje. Wyróżnia się:
otoczenie geograficzne,
otoczenie gospodarcze,
otoczenie społeczno-kulturowe.
Otoczenie geograficzne – przestrzeń wokół miejsca zamieszkania gospodarstwa domowego, tj. ukształtowanie terenu, środowisko przyrodnicze i sztuczne oraz klimat.
Otoczenie gospodarcze – przestrzeń otoczona przez różne instytucje, jak: państwo (dobra publiczne, podatki), sektor ubezpieczeń (odszkodowania, składki), sektor bankowy (kredyty, depozyty), przedsiębiorstwa (płaca,praca), rynek dóbr konsumpcyjnych (dobra konsumpcyjne, dochody), rynek kapitałowy (zysk z inwestycji, oszczędności), organ użyteczności publicznej (potrzeby, pomoc społeczna), samorządy (podatki lokalne, dobra publiczne).
Otoczenie społeczno-kulturowe:
w wymiarze bliższym: sąsiedzi, grupa towarzyska, administracja lokalna, instytucje religijne;
w wymiarze dalszym: instytucje administracji regionalnej, państwowej, instytucje kultury,szkoły wyższe.