1. Zakres i funkcje ekonomii

2. Potrzeby ludzkie, produkcja i praca, czynniki produkcji

3. Procesy gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze

4. Własność- klasyfikacja własności

5. Spółki handlowe według KSH

6. Granica możliwości produkcyjnych

7. Racjonalność gospodarowania

8. Rachunek ekonomiczny

9. Kategorie i prawa ekonomiczne

10. Modele ekonomiczne- zależności między zmiennymi

11. Charakterystyka gospodarki rynkowej

- dominacja prywatnej własności czynników produkcji

- rynkowa alokacja zasobów gospodarczych

- klasyfikacja rynku wg różnych kryteriów podziału

- funkcje rynku

- miejsce rynku w procesach gospodarowania

- formy rynku

- reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej

- zalety gospodarki rynkowej

- słabe strony gospodarki rynkowej

12. Główne cechy i reguły funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej

13. Wady gospodarki centralnie planowanej

Zakres i funkcje ekonomii

Ekonomia jest nauką o procesach gospodarczych. Stara się wykrywać i opisywać prawidłowości rządzące tymi procesami. Prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi nazywamy prawami ekonomicznymi.

Przedmiotem zainteresowań ekonomii jest gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi. Głównym celem działalności gospodarczej jest wytwarzanie dóbr i usług, dzięki którym ludzie zaspokajają swoje potrzeby.

Istotnym uwarunkowaniem tej działalności jest ograniczoność zasobów gospodarczych. Zasoby te obejmują: zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka.

Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to poznawcza i aplikacyjna.

Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy rozwiązywania podstawowych problemów społeczno – gospodarczych, w tym problemów typu: co, jak i dla kogo produkować.

Funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa (w tym rządu), związków zawodowych itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych

Potrzeby ludzkie, produkcja i praca, czynniki produkcji

Ekonomia bada procesy gospodarcze, tzn. procesy produkcji, podziału (inaczej dystrybucji), wymiany i konsumpcji środków zaspokajania ludzkich potrzeb.

Podobnie jak potrzeby również środki zaspokajania ludzkich potrzeb mają różnorodny charakter. Najogólniej można je podzielić na materialne i niematerialne.

Środki materialne obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka.

Środki niematerialne to np. przekazywanie wiedzy i informacji, dostarczanie rozrywek oraz porady lekarskie i prawne.

Ekonomia zajmuje się zwłaszcza tymi środkami zaspokajania potrzeb ludzi, które otrzymywane są w drodze wydobywania, przetwarzania i przemieszczania zasobów przyrody. Działalność ludzką polegającą na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokojenia potrzeb ludzkich określamy mianem produkcji, a otrzymane na skutek takiej działalności dobra – produktami. Oprócz produktów istnieją też tzw. dobra wolne, nie będące wynikiem produkcji, a więc występujące w przyrodzie w postaci nadającej się do zaspokojenia określonej potrzeby ludzkiej.

Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji. Wyodrębnia się zazwyczaj trzy podstawowe czynniki produkcji: pracę, ziemię i kapitał.

Praca jest to zespół świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na otaczającą go przyrodę i przekształca ją.

Ziemia obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię w ścisłym tego słowa znaczeniu (ziemię uprawną, grunty pod zabudowę, tereny rekreacyjne), oraz wszelkie zawarte w niej bogactwa naturalne, drogi, lasy, wody itd.

Kapitał obejmuje potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu, narzędzia, surowce i zapasy produktów oraz różnego typu środki finansowe, np. środki pieniężne i papiery wartościowe, takie jak akcje czy obligacje

Procesy gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze

Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi. Ze względu na odnawialność i rozwój ludzkich potrzeb jest to działalność ciągła. Dlatego też mówimy o powtarzających się procesach gospodarczych. Procesy te, czyli procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr, możemy określić łącznie mianem procesu gospodarowania

W procesie gospodarowania podmiotem działalności są ludzie. Są oni zwykle odpowiednio zorganizowani i tworzą podmioty gospodarcze.

Mianem podmiotu gospodarczego możemy określić każdego aktywnego uczestnika procesu gospodarowania. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi są dziś zazwyczaj przedsiębiorstwa.

W roli podmiotów gospodarczych występują także gospodarstwa domowe, pełniące funkcje zarówno konsumpcyjne jak i produkcyjne. Ważnym podmiotem gospodarczym jest również państwo. Działalność pewnych przedsiębiorstw i państw często wykracza poza ramy danego kraju, stają się więc one podmiotami gospodarczymi w skali międzynarodowej czy nawet światowej.

Proces gospodarowania polega na podejmowaniu przez podmioty gospodarcze różnych decyzji. Określamy je mianem decyzji gospodarczych czy też społeczno – gospodarczych.

Własność- klasyfikacja własności

Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych (a nie tylko deklarowanych czy zapisanych w kodeksie lub konstytucji) uprawnień, inaczej praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu (przedmiotu) własności. Na zbiór ten składają się:

• faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z obiektu własności

• bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu istotnych decyzji dotyczących wykorzystania tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim.

Własność jest zjawiskiem stopniowalnym, dlatego możemy nazwać kogoś właścicielem wyłącznym, pełnym, niepełnym, współwłaścicielem

Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje własności: własność prywatną i własność publiczną.

Własność prywatna to tego rodzaju zbiór uprawnień własnościowych do określonych obiektów, w którym prawa własności poszczególnych jednostek są – mimo pewnych ograniczeń w praktyce – ekskluzywne (wyłączne) i dobrowolnie transferowalne (przekazywalne)

Własność publiczna to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są ekskluzywne i dobrowolnie transferowalne.

Odrębnym, w pewnym sensie pośrednim, rodzajem własności, nie dającym się jednoznacznie zakwalifikować ani do własności prywatnej, ani do własności publicznej, jest własność spółdzielcza.

Wśród cech odróżniających spółdzielnie od typowych spółek prywatnych wymienia się najczęściej dwie:

• udziały w danej spółdzielni, które mogą występować w postaci środków rzeczowych oraz pracy, nie są zazwyczaj w pełni transferowalne,

• wpływ na zarządzanie spółdzielnią nie jest bezpośrednio powiązany z wielkością wniesionych udziałów. Własność może występować w różnych formach instytucjonalno – prawnych.

spółki handlowe według KSH

SPÓŁKI OSOBOWE – zaliczamy do nich spółki jawne „partnerskie”, komandytowe i komandytowo – akcyjne, cywilne. Pierwsze cztery są również spółkami handlowymi.

SPÓŁKI KAPITAŁOWE – zaliczamy do nich spółkę z o.o. i spółkę akcyjną.

Spółki osobowe nie posiadają osobowości prawnej, natomiast ich wspólnicy (udziałowcy, partnerzy, komandytariusze, komplementariusze i akcjonariusze) mogą posiadać pełne lub ograniczone prawa oraz zdolności do czynności prawnych.

SPÓŁKA CYWILNA - zwana spółką prawa cywilnego jest formą spółki osobowej.

• Podstawą prawną działania spółki jest kodeks cywilny, a także prawo działalności gospodarczej.

• Umowa spółki musi być zawarta przez co najmniej dwóch wspólników.

• Umowa spółki musi być stwierdzona pismem, chociaż brak formy pisemnej nie powoduje jednak iż umowa spółki jest nieważna. Umowa spółki reguluje wzajemne prawa i obowiązki.

• Zawiązujący spółkę wspólnicy wnoszą wkłady w postaci praw majątkowych lub świadczenia usług. Wspólnicy odpowiadają solidarnie za zobowiązania spółki. Odpowiadają oni całym majątkiem wspólnym spółki oraz majątkami osobistymi.

• Solidarność odpowiedzialności nie może być wyłączone poprzez umowę spółki.

• Obowiązkowemu przekształceniu muszą ulec jedynie te spółki cywilne, których przychody netto ze sprzedaży lub usług w każdym z dwóch kolejnych lat obrotowych osiągnęły równowartość w walucie polskiej co najmniej 400 tys. EURO (przedsiębiorstwo większych rozmiarów). Spółka przekształcona jest w spółkę jawną.

SPÓŁKA JAWNA – jest spółką osobową. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczeń.

• Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie.

• Umowa powinna zawierać firmę i siedzibę spółki, określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość.

• Przedmiot działalności spółki i czas trwania spółki jeżeli jest oznaczona.

• Po podpisaniu umowy spółkę zgłaszamy do Sądu Rejestrowego.

• Do zgłoszenia w Sądzie należy dołączyć złożone wobec sądu albo poświadczony notarialnie wzory podpisów uprawnionych do reprezentowania spółki.

• Zgłoszenie do sądu dokonuje się na formularzu KRS – W1. Prawo do reprezentowania spółki przysługuje każdemu wspólnikowi.

SPÓŁKA PARTNERSKA – jest to spółka osobowa utworzona przez partnerów w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą.

• Partnerami w spółce może być tylko osoba fizyczna posiadająca uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu na podstawie odrębnych ustaw.

• Wolne zawody (aptekarz, adwokat, architekt, biegły rewident, doradca podatkowy, księgowy, notariusz, radca prawny).

• Umowa spółki partnerskiej zawarta jest w formie aktu notarialnego podlega zgłoszeniu do Sądu Rejestrowego

• Partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce.

• Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie chyba, że umowa spółki stanowi inaczej. W celu zawiązania spółki partnerzy muszą zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego i zgłosić do Sądu Rejestrowego na formularzu KRS-W1.

SPÓŁKA KOMANDYTOWA – aby ją założyć potrzebny jest co najmniej jeden wspólnik jako komandytariusz i jeden wspólnik jako komplementariusz.

• Umowę zawieramy w formie aktu notarialnego i zgłaszamy do Sądu Rejestrowego.

• Komplementariusz odpowiada bez ograniczeń, a komandytariusz do sumy komandytowej.

SPÓŁKA Z O.O. – jest to spółka kapitałowa. Umowa spółki w formie aktu notarialnego. Rejestracja w Sądzie Rejestrowym. Wniosek do Sądu zgłasza Zarząd.

• Kapitał założycielski co najmniej 50 tys. Wartość nominalna udziału nie może być niższa niż 500 zł.

• Po zarejestrowaniu spółki zarząd powinien w terminie dwóch tygodni złożyć w Urzędzie Skarbowym odpis umowy spółki ze wskazaniem Sądu Rejestrowego.

• Umowa spółki może Ustanowić Radę Nadzorczą lub Komisję Rewizyjną albo oba te organy.

• W spółkach których kapitał zakładowy przewyższa kwotę wyższą niż 500 tys., a wspólników jest więcej niż 25 powinna być ustanowiona Rada Nadzorcza lub Komisja Rewizyjna.

SPÓŁKA AKCYJNA - może ją zawiązać jedna bądź więcej osób.

• Statut spółki powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.

• Osoby podpisujące statut są założycielami spółki. Akcjonariusze są zobowiązani do świadczeń określonych w statucie

• Akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki.

• Kapitał zakładowy spółki akcyjnej wynosi co najmniej 500 tys. zł, wartość nominalna akcji nie może być niższa niż 1 zł.

• Statut S.A. w formie aktu notarialnego i wpis do Sądu Rejestrowego

• Władzami spółki jest zarząd.

• Organem nadzorującym jest Rada Nadzorcza.

• Ze względu na kryteria społeczno – ekonomiczne do głównych typów własności prywatnej współcześnie można zaliczyć własność kapitalistyczną, drobnotowarową i pracowniczą, a do własności publicznej własność państwową i komunalną (municypalną).

• Własność kapitalistyczna to prywatna własność kapitału wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej opartej na regularnym zatrudnianiu pracowników najemnych i nastawionej na osiąganie możliwie największego dochodu pieniężnego.

• Własność drobnotowarowa to własność rodzin lub osób prowadzących działalność gospodarczą, nie zatrudniających regularnie pracowników najemnych.

• Własność pracownicza występuje wtedy, gdy skupiony w danym przedsiębiorstwie zasób kapitału należy do zatrudnionych w nim pracowników.

• Własność publiczna, a więc państwowa i komunalna (municypalna), to własność zasobów gospodarczych należących formalnie do państwa, poszczególnych gmin, regionów autonomicznych, miast

Granica możliwości produkcyjnych

Bardzo ważną cechą rzeczywistych gospodarek jest ograniczoność zasobów.

Z ograniczoności zasobów wynikają ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki, co w połączeniu ze stale rosnącymi potrzebami zmusza do dokonywania określonych wyborów spośród wytwarzanych dóbr. Może to być np. wybór pomiędzy dobrami przeznaczonymi na bieżącą konsumpcję, a dobrami przeznaczonymi na powiększenie zdolności wytwórczych gospodarki dzięki którym możliwa jest produkcja dóbr konsumpcyjnych w przyszłości.

Może to być też wybór między różnymi dobrami konsumpcyjnymi, między różnymi dobrami inwestycyjnymi itd. W każdym razie przy danych zasobach i danym poziomie techniki zawsze istnieje problem, jakie konkretne dobra wytwarzać i w jakich ilościach ?

Problem ten możemy zilustrować na przykładzie :

Warianty	A	B	C	D	E	F	G	H	I	J
Produkcja chleba w tys. ton	1400	1350	1300	1200	1100	960	800	600	400	0
Produkcja maszyn w tys. sztuk	0	100	140	200	250	300	350	400	440	500

Po połączeniu wyznaczonych na rys. punktów otrzymujemy tzw. krzywą transformacji, zwaną też granicą możliwości produkcyjnych (wytwórczych). Przemieszczając zasoby z produkcji chleba do produkcji maszyn (lub odwrotnie) dokonujemy swoistej transformacji jednego dobra w drugie, stąd krzywa transformacji

Równocześnie krzywa ta łączy punkty leżące na obrzeżu całej mapy punktów reprezentujących różne możliwe warianty wykorzystania zasobów gospodarczych, stąd granica możliwości produkcyjnych (wytwórczych). Znajdują się na niej więc tylko warianty ekonomicznie efektywne.

Racjonalność gospodarowania

Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno – gospodarczych oraz środków i metod realizacji tych celów.

Bardzo duże znaczenie mają stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym (i odwrotnie).

Ogólnych wskazówek do dokonywania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań w procesie gospodarowania dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako:

• jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków,

• jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.

Rachunek ekonomiczny

Porównywanie uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej efektów (np. dochodów) z ponoszonymi w związku z tą działalnością nakładami (np. wydatkami) w celu wybrania możliwie najlepszych, czyli najbardziej efektywnych ekonomicznie, wariantów decyzji nazywamy rachunkiem ekonomicznym.

Posługiwanie się rachunkiem ekonomicznym uzależnione jest od spełnienia przynajmniej trzech warunków.

• efekty działalności gospodarczej i ponoszone w związku z nią nakłady muszą być mierzalne (wymierne), tzn. dające się wyrazić w określonych jednostkach miary.

• muszą być one (tj. efekty i nakłady) wyrażone w takich samych jednostkach miary.

• trzeba dysponować możliwie jednoznacznym kryterium wyboru.

Kategorie i prawa ekonomiczne

Ekonomia stara się formułować, a więc wykrywać i opisywać, pewne ogólne prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi. Tego rodzaju wykryte i opisane prawidłowości nazywamy prawami ekonomicznymi. Są one określane jako stale powtarzające się zależności (związki) między elementami procesu gospodarowania

Ekonomia tworzy równocześnie pewne abstrakcyjne pojęcia, wyrażające ogólne własności różnych elementów i aspektów procesu gospodarowania. Te abstrakcyjne pojęcia określa się mianem: kategorie ekonomiczne.

Ustalanie istotnych, stale powtarzających się związków i zależności między kategoriami ekonomicznymi jest równoznaczne z formułowaniem praw ekonomii, a łączenie tych praw w zwarte, powiązane ze sobą logicznie systemy z konstruowaniem teorii ekonomicznych.

Niektóre prawa ekonomiczne działają tylko w ściśle określonych warunkach, inne zaś wydają się mieć charakter uniwersalny.

• Przykładem prawidłowości pierwszego typu jest prawo popytu i podaży, zgodnie z którym na konkurencyjnym rynku występuje tendencja do ustalania się cen produktów na poziomie równoważącym popyt na nie z ich podażą.

• Przykładem prawidłowości drugiego typu może być prawo malejących przychodów, zgodnie z którym po przekroczeniu pewnego stosunku między nakładem zmiennego czynnika produkcji i nakładem czynnika stałego dalsze zwiększanie nakładu czynnika zmiennego prowadzi do coraz mniejszych przyrostów produkcji.

Prawa ekonomiczne mają charakter prawidłowości typu statystycznego

Modele ekonomiczne- zależności między zmiennymi

Założenia upraszczające przyjmuje się m.in. po to, aby uchwycić podstawowe zależności występujące w badanej rzeczywistości gospodarczej i uzyskać jej uproszczony, ale równocześnie przejrzysty obraz. Ten uproszczony obraz gospodarczej rzeczywistości to tzw. model ekonomiczny. Pokazuje zależności między różnymi zjawiskami ekonomicznymi. Na przykład model rynku może pokazywać zależności między popytem, podażą i ceną, a model inflacji zależności między poziomem cen i ilością pieniądza w obiegu.

Analogicznie do podziału ekonomii na mikro- i makroekonomię możemy wyodrębnić modele mikro- i makroekonomiczne.

W modelach ekonomicznych istotną rolę odgrywają zależności między zmiennymi.

• Zależności o charakterze funkcjonalnym, w których jedna zmienna określa inną zmienną.

• Zależności o charakterze definicyjnym, zwane tożsamościami, w przypadku których jedną zmienną określa się w kategoriach innych zmiennych.

Wśród zmiennych występujących w modelach ekonomicznych można wyodrębnić dwie grupy: zmienne w postaci zasobów i zmienne w postaci strumieni.

• Zasoby przedstawiają wartości pewnych wielkości ekonomicznych w danym momencie (inaczej, stan czegoś w danym momencie), np. wartość majątku danej osoby, rodziny lub firmy, wartość zapasów danego przedsiębiorstwa, wartość jego kapitału, oszacowane pokłady węgla czy ropy naftowej w danym kraju, dług publiczny czyli wszystkie te wielkości w jakimś momencie.

• Strumienie wyrażają wartości pewnych wielkości ekonomicznych w jakimś okresie, np. wydatki danej rodzinny produkty i usługi w ciągu miesiąca czy roku, produkcja, sprzedaż lub inwestycje danej firmy w pewnym okresie, wpływy państwa z podatków lub handlu zagranicznego w danym roku, jego wydatki i inwestycje w tym roku itd.

W odróżnieniu od zasobów strumienie muszą mieć określony wymiar czasowy. Bez określenia wymiaru czasowego nie miałaby np. większego sensu informacja o wielkości sprzedaży danej firmy, dochodach i wydatkach danej rodziny, dochodach i wydatkach budżetu państwa itd.

Inny podział zmiennych, z którymi spotykamy się dość często to ich podział na endogeniczne i egzogeniczne.

• Zmienne endogeniczne to zmienne określone w ramach danego modelu, inaczej zmienne, których wartości możemy określić na podstawie zależności między elementami modelu.

• Zmienne egzogeniczne to zmienne determinowane przez czynniki (siły) zewnętrzne w stosunku do modelu, a więc zmienne, których wartości możemy traktować jako dane. Zmienna, która w jednym modelu jest zmienną endogeniczną, w innym modelu może być zmienną egzogeniczną.

Charakterystyka gospodarki rynkowej

Charakterystyka gospodarki rynkowej

Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwoma zasadniczymi cechami:

• dominacją prywatnej własności czynników produkcji

• rynkową alokacją zasobów gospodarczych.

Dominacja prywatnej własności czynników produkcji

• W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem własności prywatnej. W tym sensie mówimy tu o dominacji własności prywatnej.

• Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysoko rozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje z kolei w wielu różnych formach. Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.

• Tak więc dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj dominację kapitalistycznej własności akcyjnej. Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują własność drobnotowarowa i pracownicza). Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza.

• Istotne znaczenie mają zwłaszcza niektóre formy własności drobnotowarowej w postaci np. rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych.

• W krajach wysoko rozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek.

Rynkowa alokacja zasobów gospodarczych

• Rynek w najbardziej ogólnym sensie tego słowa, jest to samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (w tym decyzje) podmiotów gospodarczych. Te zachowania przesądzają o alokacji (tzn. rozmieszczeniu i wykorzystaniu) zasobów gospodarczych. Głównym elementem tego mechanizmu są interakcje między cenami i dochodami, z jednej strony, a popytem i podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty gospodarcze transakcje kupna i sprzedaży tych dóbr.

Warunki istnienia dojrzałego rynku:

• dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,

• swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,

• istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek,

• integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku.

Najważniejsze funkcje rynku:

• Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr,

• Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych,

• Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału),

• Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce. Parametry rynkowe (ceny, stawki płac, stopy procentowe itd.) dostarczają podmiotom gospodarczym (uczestnikom rynku) ważnych sygnałów. Reakcją na te sygnały są działania uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzymywanie się stanów równowagi w gospodarce,

• Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb.

Rynek – pełniąc przedstawione wyżej funkcje – jest równocześnie podstawowym mechanizmem rozwiązywania trzech kluczowych problemów każdej gospodarki, tzn.: co, jak i dla kogo produkować.

• Przy rozwiązywaniu pierwszego z tych problemów (co produkować?) istotne znaczenie mają przede wszystkim zachowania konsumentów.

• Rynek uzgadnia popyt konsumentów i podaż producentów, godząc przy okazji subiektywne upodobania konsumentów z obiektywnymi ograniczeniami, jakie wynikają z dostępnych zasobów i znanej technologii.

• Te obiektywne ograniczenia mają też, bardzo istotne znaczenie dla drugiego z wyżej wymienionych problemów (jak produkować? ), ale równie ważne a może nawet ważniejsze, z tego punktu widzenia jest istnienie efektywnej konkurencji między producentami.

• Trzeci z omawianych problemów (dla kogo produkować? ) rozwiązywany jest przede wszystkim dzięki kształtowaniu się relacji popytu i podaży na rynkach czynników produkcji.

Reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej

• Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi.

• Własność prywatna wiąże się ze swobodą prowadzenia działalności gospodarczej przez poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują ją na własną odpowiedzialność, angażując w tym celu własny majątek i ponosząc związane z tym ryzyko. Własność prywatna, wyzwala też stosunkowo najsilniej działające bodźce ekonomiczne, skłaniające do podejmowania działalności gospodarczej.

• Własność kapitalistyczna wyzwala też, zwłaszcza w warunkach efektywnej konkurencji między przedsiębiorstwami, silne bodźce do optymalizacji skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji.

• Podstawowe podmioty gospodarcze, tzn. przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, działają w gospodarce rynkowej samodzielnie i kierują się zasadą samofinansowania.

• Podmioty gospodarcze występują na rynku zarówno w roli sprzedawców, jak i nabywców. Dobrowolne umowy (kontrakty) między nimi zawierane są przy użyciu pieniądza, wg. cen kształtujących się na ogół swobodnie na rynku.

• Ceny dóbr konsumpcyjnych oraz ceny czynników produkcji ustalają się zwykle na poziomie równoważącym popyt z podażą. Ta tendencja do ustalania się równowagi rynkowej jest, podobnie jak zasada samofinansowania, kolejną bardzo istotną zaletą gospodarki rynkowej i samego rynku.

• Więzi między podmiotami gospodarczymi w gospodarce rynkowej – mimo bardzo zróżnicowanej siły ekonomicznej poszczególnych osób i jednostek gospodarczych mają charakter przede wszystkim ekonomiczny.

• Członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej swój wkład w postaci przede wszystkim pracy oraz ewentualnie zaoszczędzonych środków pieniężnych i ziemi, starając się osiągnąć z tego tytułu możliwie największe dochody, za które następnie, już jako konsumenci, nabywają określone dobra konsumpcyjne mogące zaspokoić ich potrzeby.

• Przedsiębiorcy wnoszą do działalności gospodarczej wkład głównie w postaci kapitałów (a także własnej pracy, inicjatywy, pomysłowości itd.) i to przede wszystkim oni ponoszą związane z tą działalnością ryzyko. Nabywają środki niezbędne do uruchomienia działalności gospodarczej i prowadzą ją w sposób zapewniający im możliwie największe dochody.

• Można powiedzieć, że kapitaliści kierują się przede wszystkim kryterium rentowności, tzn. porównują oczekiwane zyski z danej działalności z przewidywanymi na nią nakładami. Ostatecznym weryfikatorem trafności podjętych decyzji jest rynek. Dopiero na rynku, po dokonaniu się określonych transakcji kupna – sprzedaży, okazuje się, jaka jest faktyczna opłacalność poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej.

Zalety i słabości gospodarki rynkowej

Istotne zalety gospodarki rynkowej:

• tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,

• efektywny system motywowania,

• duża innowacyjność gospodarki,

• dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej,

• tendencja do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej,

• duża elastyczność gospodarki,

• dobre zaopatrzenie sklepów.

W teoretycznej analizie słabości gospodarki rynkowej wskazuje się na kwestie, których rynek nie rozwiązuje wcale lub też rozwiązuje źle. Są to następujące kwestie:

• Czynniki ograniczające działanie rynku w praktyce,

• Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych. Z efektami zewnętrznymi mamy do czynienia wtedy, gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub na całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności (negatywne efekty zewnętrzne) albo korzystają bez ponoszenia odpowiednich wydatków z rezultatów działalności innych podmiotów (pozytywne efekty zewnętrzne).

Tego typu efekty mogą występować zarówno w sferze produkcji, jak i w sferze konsumpcji.

1. negatywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji, zwane też czasami zewnętrznymi kosztami produkcji,

2. pozytywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji, zwane też zewnętrznymi korzyściami produkcji,

3. negatywne efekty zewnętrzne w sferze konsumpcji,

4. pozytywne efekty zewnętrzne w sferze konsumpcji.

• Istnienie tzw. dóbr publicznych. Cechą szczególną dóbr publicznych nie jest to, że są dostarczane przez państwo (firmy państwowe), ale to, że płynące z nich korzyści nie mogą być ograniczone do jednej osoby czy jednego gospodarstwa domowego. Przynoszą one więc duże korzyści (pożytki) społeczne w porównaniu z korzyściami prywatnymi, co powoduje, że są społecznie pożądane, a prywatnie mało opłacalne. Czyste dobra publiczne odróżniają od dóbr prywatnych dwie cechy:

1. korzystanie z nich przez jedną osobę nie wyklucza korzystania z nich przez inne osoby,

2. gdy są one już dostarczane, w praktyce nie ma możliwości wyłączenia kogokolwiek z korzystania z nich, w tym także osób, które nie chcą wnosić za to żadnych opłat

• Występowanie zjawisk destabilizujących gospodarkę,

• Tendencja do powstawania dużych, nie zawsze akceptowanych społecznie, różnic dochodów i majątku.

Cechy i reguły funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej

Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczymi cechami:

1. Dominacją państwowej własności czynników produkcji,

2. Nierynkową alokacją zasobów gospodarczych.

• Państwowa własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a najmniejszym do pracy.

• Oprócz sektora państwowego w krajach „realnego socjalizmu” występował sektor spółdzielczy, a także, choć w znacznie mniejszym zakresie, sektor prywatny.

• Obydwa te sektory miały dość szczególny charakter. Ten szczególny charakter sektorów spółdzielczego i prywatnego był związany głównie z trzema czynnikami:

1. Z różnego typu ograniczeniami praw własności poszczególnych spółdzielców i właścicieli prywatnych,

2. Z funkcjonowaniem spółdzielczych i prywatnych jednostek gospodarczych w otoczeniu zdominowanym przez sektor państwowy,

3. Z występowaniem dość wyraźnej tendencji do upodabniania się tych dwóch sektorów do sektora państwowego.

Z dominacją państwa i państwowej własności czynników produkcji związane były zasadnicze cechy systemu funkcjonowania gospodarki w krajach „realnego socjalizmu”:

• centralizacja zarządzania gospodarką i planowania,

• nakazowo – rozdzielczy charakter systemu,

• administracyjne kształtowanie cen produktów i czynników produkcji,

• hierarchiczna podległość kierownictw instytucji i organizacji gospodarczych biurokracji partyjno – państwowej,

• centralizacja uprawnień do tworzenia i reorganizacji jednostek gospodarczych,

• niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi,

• brak działających na zasadach komercyjnych instytucji finansowych,

• duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących gospodarce światowej,

• funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach „miękkiego” ograniczenia budżetowego.

• Z wymienionych wyżej cech systemu funkcjonowania gospodarki centralne planowanej wynikała nierynkowa alokacja zasobów gospodarczych.

• Głównym regulatorem gospodarki był nie rynek, lecz plan centralny.

• Hierarchicznej strukturze zarządzania gospodarką odpowiadała hierarchiczna struktura planów.

• Istotną cechą systemu planowania był prymat planowania rzeczowego nad planowaniem finansowym.

• Typowa procedura tworzenia planów wyglądała następująco: na podstawie dostępnych informacji, w tym napływających z dołu sprawozdań z wykonania planów w okresie poprzednim, powstała koncepcja planu centralnego na okres przyszły oraz wytyczne do planów szczebli niższych i jednostek wykonawczych, na podstawie których tworzyły one swoje projekty planów. Te projekty korygowano następnie na szczeblu centralnym. Powstawał plan centralny, z którego wyprowadzono obowiązkowe (dyrektywne) zadania i wskaźniki dla szczebli pośrednich (np. zjednoczeń) oraz przedsiębiorstw.

• Dominującym podmiotem w gospodarce centralnie planowanej było państwo.

• Działające w tych warunkach przedsiębiorstwa pozbawione były ekonomicznej samodzielności. Podobnie jak inne podmioty, nie dysponowały one obiektywną informacją płynącą z prawdziwego rynku, ponieważ takiego rynku po prostu nie było.

Wady gospodarki centralnie planowanej

Ważniejsze wady gospodarki centralnie planowanej:

• Nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych.

• Nieefektywny system motywacyjny.

• Niska innowacyjność gospodarki.

• Brak dyscypliny finansowej w przedsiębiorstwach,

• Brak tendencji do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej.

• Mała elastyczność gospodarki.

• Permanentne niedobory dóbr, zarówno inwestycyjnych jak i konsumpcyjnych.

• Zanik przedsiębiorczości i rozmycie odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

• Zniekształcone, nieobiektywne informacje gospodarcze

• Niekontrolowany rozrost administracji gospodarczej i biurokracji partyjno – państwowej, a także związane z tym wysokie koszty funkcjonowania systemu społeczno – gospodarczego.