Bolesław Prus Omyłka

CZAS I MIEJSCE

Akcja utworu rozrywa się w małym mieście w Polsce, w zaborze rosyjskim (prawdopodobnie Lubartowie), tuż przed wybuchem powstania styczniowego, a także w trakcie trwania walk powstańczych, a więc w okolicach 1861 – 1863 roku.

PROBLEMATYKA

Problematyka szkicu Bolesława Prusa, pt. „Omyłka” skupia się przede wszystkim wokół sprawy powstania styczniowego. Pisarz osadzając akcję w małym polskim miasteczku, traktuje je jak swoistą soczewkę, w której ogniskuje się cała galeria różnych postaw wobec walki zbrojnej o wyzwolenie kraju. Są tu zatem portrety gorących zwolenników powstania (kasjer, Dobrzański, Władek), jak i ludzi nastawionych sceptycznie do tej kwestii. Sympatie Prusa są jednak jasno określone – paradoksalnie postacią pozytywną jest człowiek posądzany przez wszystkich o zdradę, którego jedyna wina polega tak naprawdę na braku akceptacji idei walki. Zostaje on brutalnie zamordowany przez powstańców, gdy tymczasem kasjer, będący zwykłym oszustem, cieszy się poważaniem i opowiada fałszywe historie o swoim bohaterstwie.

Prus nie pomija również kwestii ideologicznego rozłamu wśród samych powstańców – obok radykalnych czerwonych, istnieją ugodowi biali (Dobrzański), którzy obawiają się zdecydowanych kroków i w gruncie rzeczy sabotują walkę. Tak zarysowany obraz ma jednoznacznie przemówić do czytelnika: powstanie to sprawa przegrana, ponieważ polskie społeczeństwo nie jest na nie gotowe, a ewentualne straty z pewnością przewyższą zyski. Na rzecz takiej pozytywistycznej tezy Prus wysuwa bardzo silny argument – buduje sugestywną postać zasłużonego weterana powstania listopadowego i to jego czyni przeciwnikiem styczniowego zrywu. Postać niesłusznie skrzywdzonego patrioty przemawia do wrażliwości odbiorcy i dyskredytuje powstanie od strony moralnej. Okazuje się bowiem, że jest to walka, w której giną nie tylko wrogowie, ale również uczciwi obywatele. Styczniowy zryw urasta wręcz do tragicznej w skutkach „omyłki”. Społeczeństwo powinno się zatem skupić na ideałach pozytywistycznych – gospodarczej i oświatowej odbudowie kraju.

Drugim, bardzo ważnym poziomem problematycznym „Omyłki” jest proces dojrzewania. Głównym bohaterem swojego utworu Prus uczynił siedmioletniego chłopca, Antka, który patrzy na wszystkie wydarzenia z niewinnej, dziecięcej perspektywy. Chłopiec uczy się dokonywać pierwszych ocen moralnych, będąc świadkiem tragicznej omyłki, w wyniku której ginie człowiek. Mamy tu zatem do czynienia ze swoistym wtajemniczeniem w brutalną naturę rzeczywistości. Świat Antka zmieni się na zawsze, a jego dojrzałe wybory z pewnością będą ukształtowane przez te trudne doświadczenia. Prus w postaci małego chłopca niejako portretuje  dojrzewanie całego pokolenia polskich pozytywistów i wyjaśnia genezę ich postaw wobec narodowej sprawy.

STRESZCZENIE

Akcja „Omyłki” rozgrywa się w czasie powstania styczniowego. Głównym bohaterem noweli jest siedmioletni Antek, który mieszka wraz ze swoją matką i opiekunką przy ulicy Obwodowej. Matka bohatera dba o wykształcenie swoich synów, dlatego chłopiec pobiera prywatne lekcje u pana Dobrzańskiego, a jego starszy brat Władek studiuje medycynę w Warszawie.

Antek jest bardzo zainteresowany tajemniczą chatką, która znajduje się na skraju miasta. Któregoś popołudnia, kiedy w jego domu odbywa się małe przyjęcie, chłopiec przypadkiem słyszy, że w owym domu mieszka zdrajca. Tymczasem do miasta przybywa młodzieniec imieniem Leon, który szybko zaprzyjaźnia się z mieszkańcami i zaczyna bywać w mieszkaniu Antka.

Któregoś dnia chłopiec obserwuje dziwną sytuację na mieście: gromada ludzi napada na wychodzącego ze sklepu staruszka, a ten w popłochu ucieka. Antek rozpoznaje wśród tłumu kasjera, jednego z bywalców w jego domu, o którym od pewnego czasu słyszał, że stracił dobrą reputację. Bohater próbuje dowiedzieć się czegoś na temat staruszka mieszkającego w chatce i odkrywa, że na drzwiach jego domu widnieje napis „szpieg”. W półtora roku po tym wydarzeniu, zimą w mieszkaniu Antka pojawia się tajemniczy przybysz. Matka zaprasza go do środka, ale wkrótce rozpoznaje w nim „zdrajcę”. Niedługo człowiek ten zostaje odprowadzony do domu przez jakiegoś młodzieńca.

Wkrótce wybucha powstanie, a Antek i jego matka otrzymują list od Władka z wiadomością, że zaciągnął się do wojska powstańczego. Kasjer także rozgłasza w mieście, że idzie do powstania, po czym finguje swoją śmierć, a następnie powraca jako „bohater” i opowiada zmyślone historie o walkach. Któregoś dnia powstanie dociera do miasta i rozpoczyna się bitwa.

Niespodziewanie ranny Władek wraca do domu w towarzystwie starego mężczyzny („zdrajcy”). Okazuje się, że uratował on młodzieńcowi życie. Tajemniczy sąsiad rozmawia z panem Dobrzańskim i wyjaśnia mu, że nigdy nie był zdrajcą, a jego nocne wyprawy i fakt, że posiadał pieniądze wynikały z jego nocnej pracy w charakterze gałganiarza. Potem starszy człowiek opuszcza dom Antka. Wkrótce zjawia się kasjer, który opowiada, jak wydał owego „zdrajcę” powstańcom, a ci go powiesili. Matka chłopca wybiera się z synem do chatki sąsiada i wspólnie modlą się nad jego zwłokami.