ŻYCIE CODZIENNE WIKINGÓW

GENEZA WIKINGÓW   |   JĘZYK I PISMO   |   KALENDARZ   |   ORGANIZACJA SPOŁECZEŃSTWA   |   OBRZĘDY   |   IMIONA 

WOJOWNICY I ROLNICY   |   KOBIETA   |   ODZIEŻ I UCZESANIE   |   OZDOBY I SZTUKA    |   CZAS WOLNY    |   KUCHNIA

 

GENEZA WIKINGÓW

Mianem wikingów określano mieszkańców dzisiejszej Szwecji, Danii, Norwegii i Islandii, czyli 'ludzi północy'. W ciągu niespełna 300 lat, od VIII do XI w., przemierzyli oni całą Europę, dotarli do Bagdadu, Konstantynopola i Jerozolimy, założyli pierwsze europejskie osady w Ameryce Północnej. Odcisnęli swoje piętno na kartach historii Anglii, Irlandii, Rosji i Francji. Według sag islandzkich bardów z XII i XII w., również polski Wolin, pod nazwą Jumne, miał być przez pewien czas zasiedlony przez wikingów (warownia Jomsborg).

Wikingowie byli jedyną grupą etniczną w IX w. w zachodniej Europie, która grabiła kościoły i paliła miasta, przy czym jako niechrześcijanom przypisywano też im wiele zbrodni przez nich nie popełnionych. Pierwszy odnotowany przez kroniki najazd wikingów miał miejsce w roku 793, a jego ofiarą padło opactwo Lindisfarne (wschodnie wybrzeże Anglii w pobliżu granicy ze Szkocją). Gwałtowność wikińskich najazdów szybko stała się legendarna. Mnich ze splądrowanej Irlandii opisał ich jako krwiożerczy, gniewny, całkowicie pogański lud. W końcu jednak i oni przyjęli chrześcijaństwo: Dania w X w., Norwegia na początku XI w., Szwecja pod koniec XI w.

Świat poznał wikingów jednak nie tylko jako najeźdźców i łupieżców. Byli świetnymi nawigatorami i budowniczymi okrętów (w 1893 r. replika łodzi z Gokstad przebyła szlak z Norwegii do Ameryki w ciągu 28 dni, rozwijając prędkość od 10 do 11 węzłów). Przede wszystkim byli też doświadczonymi kupcami i biegłymi rzemieślnikami (broń, biżuteria, szkutnictwo, szkło). Do wikińskich ośrodków handlowych należały m.in. Birka (Szwecja), Kaupang (Norwegia), Hedeby (Dania), Jorvik (Anglia), Kijów (Ukraina).

JĘZYK I PISMO

Język

Wikingowie posługiwali się językiem staronordyckim (norse), należącym do rodziny języków germańskich. Z norse wykształciły się współczesne języki skandynawskie, wschodnio- i zachodnionordyckie. Do pierwszej grupy należą duński i szwedzki, do drugiej islandzki, norweski, farerski (język mieszkańców Wysp Owczych, Farerów) oraz wymarły już język norn (wyspy Szetlandy i Orkady, zajęte przez Szkocję w XV w.). Najbardziej podobny do norse jest współczesny język islandzki, który od przemian uchroniło odosobnienie Islandii od reszty kontynentu. Z Islandii wywodzą sie skaldowie, poeci i twórcy wspaniałych wikińskich sag. Dużo zapożyczeń ze staronordyckiego mają też dialekty szkockie (pozostałości języka norn).

Obecnie językami skandynawskimi (północnogermańskimi) posługuje się 18 mln ludzi. zamieszkujących Islandię, Wyspy Owcze, Półwysep Jutlandzki, Norwegię, wschodnie wybrzeże Finlandii i Wyspy Alandzkie. W średniowieczu używano ich poza tym we francuskiej Normandii (do 1000 roku), w północno-wschodniej Anglii (do 1100), na Orkadach (do 1700), na Szetlandach (do 1750) i Hebrydach (do 1400), w Irlandii (do 1250), na wyspie Man (do 1450), na Grenlandii (staronorweski do 1450, obecnie znowu duński), w Nowogrodzie (do 1300) i na Rusi Kijowskiej (do 1050).

Pismo

Wikingowie nie byli piśmienni w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Historia i wierzenia przekazywane były ustnie z pokolenia na pokolenie, najczęściej w formie sag tworzonych przez bardów i przedstawianych pod postacią wiersza lub melorecytacji (co było nieodzownym punktem programu podczas każdej uroczystości). Do zapisywania krótkich tekstów używano alfabetu runicznego. Nosił on nazwę 'futhark' od sześciu początkowych liter, czyli run (w tzw. starym futharku jest ich 24). Najprawdopodobniej został on zapożyczony od ludów północnej Italii (alfabet alpejski) poprzez kontakty handlowe z imperium rzymskim. Najstarsze znane zapisy runiczne pochodzą z 200 r. n.e. Alfabet runiczny został wyparty przez łacinę po roku 1000.

Kształt liter - proste linie, mało łuków - ułatwiał zapis na takich tworzywach jak kamień, drewno, metal czy kość. Najdłuższy znany tekst wyryty został na kamieniu runicznym z Rok i liczy ponad 700 znaków. Pojedyncze runy ryto na kamieniach nagrobnych, broni, łodziach i domach, używano do oznaczania dróg, a także umieszczano na przedmiotach obrzędowych. Każdej runie przypisane były inne magiczne właściwości, które ułatwiały codzienne życie ( chroniły przed chorobą, dodawały odwagi wojownikom, zapobiegały powikłaniom przy porodzie), ale - jak przestrzega XIII-wieczna Saga Egila: "Niech nikt nie ryje run, aby rzucić czar, zanim się dobrze nie nauczy ich zapisywać."

O rodzajach alfabetu runicznego oraz o znaczeniu poszczególnych liter więcej w dziale RUNY.

KALENDARZ

Wikingowie rozróżniali tylko 2 pory roku - lato i zimę. Rok dzielili na 12 miesięcy, zwanych 'misseri', jednak nie pokrywają się one z dzisiejszym kalendarzem. Czas ich trwania nie był równy, niektóre liczyły kilkanaście tygodni, inne - kilka dni. Przejście jednego miesiąca w drugi wiązało się z reguły z odpowiednim rytuałem. Według Grágás (prawa islandzkiego) pierwszy dzień sumar - lata - przypadał zawsze w czwartek między 9 kwietnia a 15 kwietnia, a pierwszym dniem vetr - zimy - była zawsze sobota miedzy 11 a 18 października.

Poniżej lista nazw staronordyckich miesięcy:

LATO 1:
sumar - lato (kwiecień - maj)
i fyrsti manođr - pierwszy miesiąc
gaukmánuđr/gaukmámađr - miesiąc kukułek
sáđtíđ - czas wysiewu ziarna
harpa (znaczenie nieznane)

LATO 2:
annar manođr - drugi miesiąc (maj - czerwiec)
eggtiđ - czas zbierania jajek
stekktiđ - wyprowadzanie owiec
skerpla (znaczenie nieznane)

LATO 3:
ţriţi manođr - trzeci miesiąc (czerwiec - lipiec)
sólmánuđr/sólmánađr - miesiac słońca
selmánuđr/selmánađr - miesiac osłaniania (przed słońcem)

LATO 4:
fiorđi manođr - cztwary miesiąc (lipiec - sierpień)
miđsumar - środek lata
heyannir - czas zbierania siana

LATO 5:
tvimanođr/tvimánađr - podwójny miesiąc (sierpień - wrzesień)
heyannir - czas zbierania siana
kornskurđarmánuđr/kornshurđarmánađr - miesiąc ścinania zboża

LATO 6:
setti manođr - szósty miesiąc (wrzesień - październik)
kornskurđarmánuđr/kornshurđarmánađr - miesiąc ścinania zboża
haustmánuđr/haustmánađr - miesiąc żniw

ZIMA 1:
vetr - zima
gormanođr/gormánuđr/gormánađr - miesiąc uboju zwierząt

ZIMA 2:
ylir - jul (czas od 24 grudnia do 6 stycznia, dzisiejsze Boże Narodzenie)
frermánuđr/frermánađr - miesiąc mrozu

ZIMA 3:
mörsugr (ssanie tłuszczu (?)
jólmanođr - jul (powtarza się)
hrutmánuđr/hrutmánađr - miesiąc uderzeń (?)

ZIMA 4:
ţorri (znaczenie nieznane)
miđvetr - środek zimy

ZIMA 5:
gói (znaczenie nieznane)

ZIMA 6:
einmanođr/einmánuđr/einmánađr - jeden miesiąc

 

ORGANIZACJA SPOŁECZNA

Wikingowie nie mieli jednego władcy, zbyt cenili niezależność. Na zgromadzeniach, tzw. thingach prawo głosu miał każdy wolny pełnoletni mężczyzna. Na Islandii raz w roku wszyscy zbierali się na walnym zgromadzeniu, Althingu, podczas którego załatwiano wszystkie sprawy dotyczące zarówno społeczności, jak i poszczególnych osób (np. sądy). Za zabicie wolnego człowieka należało zapłacić karę, zwaną Wergild, współmierną do wartości zabitego. Na Islandii wolny człowiek był wart 120 uncji srebra, ale opłacie podlegało także np. ucięcie komuś nosa.

Społeczeństwo dzieliło się na niewolników (zwanych thrall) i ludzi wolnych (karl), a klasę rządzącą stanowili jarlowie i królowie. Poemat Rígspula, pochodzący z VII w, przedstawia ten podział bardzo obrazowo. Treść dotyczy brzemiennej w skutki podróży, którą odbył Ríg - czyli w rzeczywistości bóg Heimdall. Najpierw przybył do biednej chaty. Mieszkało tam małżeństwo, które swojego syna, urodzonego po tej wizycie, nazwało Thrael (thrall, niewolnik). "Dorastał [on] i rozwijał się dobrze, ale skóra na jego rękach była pomarszczona, kostki u rąk sękate, palce krótkie, twarz szpetna, grzbiet pochylony, stopy duże". Nasz przystojniak ożenił się z równie urodziwą dziewczyną imieniem Thír (inne słowo określające niewolnika), która przybyła do jego domu pieszo: "Podeszwy stóp miała brudne, ramiona spalone słońcem, krzywy nos". Mieli wiele dzieci o brzydkich imionach i życiu wypełnionym ciężką pracą.

Następnie Ríg zatrzymuje się u kolejnej pary, mieszkającej w zadbanym i zamożnym gospodarstwie. Dziewięć miesięcy później rodzi się tam syn, którego nazywają Karl (rolnik, człowiek wolny). Jego policzki były rumiane, oczy błyszczące. Oswoił woły, nauczył się orać ziemię, wznosić dom, stawiać stodołę, budować wóz. Jego narzeczona przybyła konno, ubrana w sukinę z kożlej skóry. Jej imię brzmiało Snör (żona syna, synowa). Nosiła klucze - symbol dostojeństwa. Ich dzieci miały ładne imiona.

Ostatnia wizyta Ríga miała miejsce w okazałym dworze, u przepięknie ubranej pary. Zaproszono go tam do stołu. Tu także potem rodzi się chłopiec. Otrzymuje on imię Iarl (pan, hrabia): "Jasne były jego włosy i policzki, spojrzenie miał płonące jak u młodych węży". Iarl został wielkim wojownikiem. Należały do niego liczne ziemie; jeździł [konno], polował, pływał i posiadał wiele talentów. Jego żona była mądra, miała smukłe palce i jasną skórę. Nazywano ją Erna. Ich dzieci nosiły piękne imiona, a ostani z ich synów zwał się Konr ungr (konungr, król).

OD NARODZIN PO ŚMIERĆ - OBRZĘDY WIKIŃSKIE

Wkrótce.

IMIONA WIKIŃSKIE

W większości nadawano dzieciom imiona zmarłych krewnych lub bohaterów wierząc, że na drodze swoistej reinkarnacji dziecko wraz z imieniem odziedziczy po nich również cechy charakteru. W ten sposób zmarły członek rodziny będzie mógł odrodzić się na nowo i żyć tak długo, jak długo będzie żyło jego imię. Działo się tak zwłaszcza wtedy, kiedy ktoś z rodziny zmarł tuż przed urodzeniem dziecka (syn urodzony po śmierci ojca zawsze otrzymywał jego imię). Wybitni członkowie rodziny mogli doczekać się swoich imienników za życia, jako że Skandynawowie wierzyli, iż dzieci te będą obdarzone splendorem wiążącym się z osobą krewnego. Imiona dwóch pierwszych synów musiały się różnić między sobą. Bardzo rzadko były to imiona po ojcu czy wuju, częściej po dalszych krewnych (kuzyn, a najczęściej dziadek). W nadziei na wyjątkowe cechy związane z imieniem, często sięgano po te związane z bogami: bóg (Gođ-, Ás-), moc boska (Regin-), Thor (Ţór-), Frey (Frey-) czy zwierzętami - Björn (niedźwiedź), Úlfr (wilk).

Poza tym istniały dwie główne zasady nadawania imion: jedną była aliteracja (wszystkie imiona zaczynały się na tą samą literę), a drugą - wariacja związana z pierwszą sylabą (np. Végeirr miał synów o imionach: Vébjörn, Vésteinn, Véţormr, Vémundr, Végestr) lub z ostatnią (Abjörn, Finnbjörn, Gunnbjörn, Hallbjörn, Ketilbjörn). Podobnie jak u Słowian, większość imion była dwuczłonowa, ale nie można było tworzyć imienia z dwóch przypadkowych elementów. Niektóre były stosowane zawsze jako pierwsze, za to inne pojawiają się zawsze jako drugie. Ponadto pewne elementy mogą być używane tylko z określonymi innymi elementami. Przykładowo imię Hallr (żeńskie: Halla) jest częścią składową wielu imion męskich, takich jak: Hallbjörn, Halldór, Hallfređr, Hallgeirr, Hallgrímr, Hallkell, Hallormr, Hallsteinn, Hallvarđr, oraz żeńskich: Hallbera, Hallbjörg, Halldís, Halldóra, Hallfríđr, Hallgerđr, Hallkatla, Hallveig, Hallvör. Nigdy jednak nie występuje w połączeniach z popularnymi końcówkami męskimi: -brandr, -fiđr, -finnr, -gautr, -gestr, - móđr, -oddr, -ólfr, -valdr i żeńskimi: -finna, -gríma, -hildr, -ný, -unn.

Przezwiska nadawano według kilku zasad: wygląd (król Harald Piękny), cechy charakteru (król Magnus Dobry), nawyki, temperament, zawód, miejsce pochodzenia, biografia czy odziedziczone przydomki.

Wikingowie nie znali nazwisk w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, tylko używali tzw. patronimików (łac. patronymicum, nazwisko utworzone na podstawie imienia ojca). Matronimik, czyli nazwisko pochodzące od imienia matki, zdarzało się bardzo rzadko. Nazwiska patronimiczne dla chłopców w Norwegii i Danii kończą się na "-sen", a w Szwecji na "-son". Dla dziewczynek to odpowiednio "-dottir" lub "-dóttir", stąd syn Sigurđra to Sigurđarson, a córka to Sigurđardóttir.

Do dzisiaj patronimiki używane są na Islandii, która z racji swojego odizolowania od reszty Europy zachowała nie tylko język najbardziej zbliżony do staronordyckiego, ale i niektóre tradycje wikińskie. Nie zmieniają się już jednak, tylko funkcjonują podobnie jak nazwiska w Polsce. W książce telefonicznej abonenci ułożeni są jednak w kolejności alfabetycznej według imion. Przestrzega się też zasady, aby dzieciom nadawać jedynie islandzkie imiona. Do niedawna nawet cudzoziemcy, chcący otrzymać islandzkie obywatelstwo, musieli przyjąć dodatkowe islandzkie imię (zachowując jednak przy tym dotychczasowe).

Poniżej lista najpopularniejszych imion wikińskich, opracowana w oparciu o książkę The Old Norse Name autorstwa G. Flecka (Geirr Bassi Haraldson), który z kolei korzystał z sagi zwanej Landnámabók (datowanej na XIII w., a opisującej Islandię w okolicach wieku XI). Sposób zapisu imion został celowo spolszczony, m.in. z braku w naszym alfabecie liter 'thorn' i 'edh' (obie wymawia się jak 'th').

Najpopularniejszym imieniem męskim w Landnámabók jest Thorsteinn (pojawia 83 razy), a kobiecym - Thurídr (58 razy).

 

IMIONA MĘSKIE

Adils, Aegir, Agnar, Agni, Aki, Alf, Alrek, An, Ansgar, Ansculv, Ansulv, Anund, Arnlaug, Arinbjorn, Ari, Armod, Arnjolf, Arnbjorn, Arnfinn, Arnvald, Arnvind, Asbjorn, Asbrand, Asgaut, Asgeir, Asgrim, Ask, Aslak, Asleik, Asmund, Asolf, Asvald, Atli, Audmund, Audolf, Audun, Aun,

Bard, Beinir, Bersi, Birger, Bjalbo, Bjam, Bjarni, Bjorn, BjornolfBodvar, Borg, Bork, Bolli, Bolvark, Bragi, Brand, Brase, Brodir, Brynjolf,

Dallak,

Egil, Eid, Eilif, Einar, Eldgrim, Ellid, Emund, Erlend, Erling, Erp, Eryk, Esbiorn, Eskil, Eydis, Eyjolf, Eystein, Eyvald, Eyvind, Finnbogi, Floki, Flosi, Fridhleif, Frodi ,

Gamli , Gard, Gardhar, Garm, Gaut, Geir, Geirmund, Geirstein, Gerbjorn, Gest, Giermund, Gili, Gilsi, Gizur, Gjaflaug, Glum, Godfred, Godred, Gorm, Grani, Grettir, Grim, Grimisdal, Gro, Gudfast, Gudfrid, Gudhleif, Gudlaug, Gudmund, Gudred, Gunlaug, Gunnald, Gunnar, Gunnbjorn, Guthurm, Gylve,

Haf, Hafgrim, Haki, Hakon, Halbjorn, Halfdan, Hall, Hallbjorn, Halldor, Hallfred, Hallgrim, Hallkell, Hallstein, Hallvard, Hamund, Harald, Hardekanut, Harek, Harjolf, Harp, Hastein, Hauk, Havard, Hedin, Helgi,Hergils, Herigar, Herjolf, Hermund, Herstein, Hjalti, Hjorleif, Hjort, Hlen, Hlodver, Hogni, Hognieg, Holmstein, Hord, Horik, Hoskuld, Hrafn, Hrafnkel, Hrapp, Hrein, Hroald, Hrolf, Hrut, Hunbogi, Hvamm, Hveinn, Hvit,

Illugi, Ingjald, Ingolf, Ingstad, Ingvar, Iostan, Isleif, Ivar, Jon, Jorund,

Kalf, Karl, Kari, Karlsefni, Ketill, Ketillbjorn, Kjallak, Kjartan, Knut, Kodran, Kolbein, Koll, Kolskegg, Kormak, Kotlell, Kvedulf, Lambi, Leif, Ljot, Lodmunnd, Lyting,

Mar, Magnu, Melkolf, Merlund, Modolf, Mord, Niels, Njal, Njor, Obland, Odd, Oddi, Oddr, Offa, Olaf, Ogmund, Ondott, Onund, Orm, Orn, Ornolt, Ospak, Osvald, Osvif, Osvir, Otkell, Otrygg, Ottar, Ozur, Ragi, Rafn, Ranulf, Ragnald, Ragnar, Rolf, Rollo, Rognvald, Runlof, Ruryk,

Saemund, Sigfus, Sigmunt, Sigtrygg, Sigurd, Sigvat, Sjusta, Skammkell, Skapti, Skarf, Skarphedin, Skeggi, Skidi, Skiun, Skjold, Skokkolf, Snaebjorn, Snorrri, Sofi, Solmund Solv, Sorli, Spjallbude, Starkad, Storolf, Sturla, Styr, Styrbjorn, Starkad, Stein, Steingrim, Steinthor, Stigandi, Styr, Sumarlidi, Surt, Svan, Svart, Sveinung, Sven, Sverri, Svertig,

Teit, Therarinn, Thidrand, Thjodol, Thjostolf, Thoralf, Thorarin, Thorberg, Thorbjorn, Thorbrand, Thord, Thore, Thorer, Thorfinn, Thorgal, Thorgeir, Thorgest, Thorgils, Thorgrim, Thorhal, Thorhild, Thorkell, Thorlak, Thorleif, Thorleik, Thorlof, Thormod, Thorny, Thorolf, Thorrad, Thorir, Thorodd, Thorrod, Thorstan, Thorstein, Thorvald, Thorvi, Thorvor, Thrugot, Tjordek, Tjorvi, Tofi, Toke, Torf, Torfi, Tosti, Trandill, Tubbe, Tyrker,

Ulf, Ulfar, Ulfberht, Ulfheidik,

Vakr, Valbrand, Valdemar, Valgard, Valthjolf, Vandil, Vandrad, Vermund, Vestar, Vestein, Vifil, Vigdisk, Vingor,

Yngvar, Yngvi

IMIONA ŻEŃSKIE

 

Aldis, Alfdisa, Alofa, Arngud, Asgerd, Astrid, Asvor, Aud,

Bergthora, Berthora, Biorgej, Blenda, Bodvilda, Borga, Brynhilda,

Freydhis, Frigerda,

Gjaflauga, Gerda, Grima, Grjota, Groa, Gudhirda, Gudgruna, Gudny, Gudfinna, Gudrid, Gudrun, Gunhilda, Gyda,

Halla, Halldis, Hallberga, Hallgerda, Hallveiga, Hekia, Helg, Herdis, Hervor, Hilda, Hildigunn, Hrafnhilda, Hrefna, Hrodna,

Inbjorga, Ingibiorga, Ingunn, Jofridd, Joreid, Jorunn,

Kadlin,

Nidbjor,

Olof, Ormiga, Osk,

Rafarta, Ragnheida, Rangveig, Reginleifa,

Sigrida, Svanlaug,

Tharlauga, Thora, Thorbjorga, Thordis, Thoreja, Thorgerda, Thorguna, Thorhalla, Thorhilda, Thorlauga, Thorkatla, Thoroda, Thorunn,Thorvor, Thurid, Thyria,

Ud, Unn,

Valborga, Valgerd,

Yngvild

 

PIRACI I FARMERZY

Wkrótce.

KOBIETA

Wikińska kobieta była traktowana z wielkim szacunkiem. Bicie i poniżanie kobiet było uznawane za czyn naganny. Kobieta nie była uznawana za własność mężczyzny, ale za równą mu według prawa. Jak na tamte czasy, była też bardzo niezależna: podczas nieobecności mężczyzn prowadziła gospodarstwo i zarządzała dobytkiem. Mogła także rozwieść się z mężem. Kobiety często były wykształcone, znały poezję, umiały czytać i pisać. Jedyne, czego były pozbawione, to prawa głosu podczas wieców (thingów).

Dziewczęta wychodziły za mąż bardzo szybko, między 12 a 16 rokiem życia. Wszystko, co wnosiły do małżeństwa, było ich własnością i nie stawało się częścią majątku męża - w tym także posag, który w zależności od zamożności rodziny obejmował z reguły len, wełnę, kołowrotek, krosno oraz łóżko. Nie mogły jednak same wybrać sobie męża, ale miały prawo zażądać rozwodu, gdy ten krzywdził ją albo dzieci, nie umiał zadbać o utrzymanie domu, był niewierny, leniwy czy też znieważył jej rodzinę. Rozwód przebiegał następująco: po wezwaniu świadków, żona musiała ogłosić przy drzwiach do domu oraz przy łóżku, że rozwodzi się z mężem. Po śmierci męża następny często rekrutował się z najbliższej rodziny zmarłego (kwestia zatrzymania posagu). Dopuszczalna była też poligamia (król Harald Pięknowłosy miał dziewięć żon), ale pod warunkiem, że wszystkie żony będą mieć zapewniony ten sam standard życia.

Do obowiązków kobiet zaliczało się zarządzanie domem - bogatsze nosiły przy pasku pęki kluczy od skrzyń oraz budynków w domostwie jako symbol swojego statusu. Głównym zajęciem było przygotowywanie posiłków oraz wyrabianie masła i sera, zadbanie o dostateczne zaopatrzenie na zimę i opieka nad zwierzętami. Pomagały im w tym dzieci oraz - w przypadku bogatszych rodzin - także niewolnicy. Podstawowym zajęciem kobiet w tamtych czasach było jednak szycie i haftowanie. Poświęcały temu kilka godzin dziennie, tkając materiały, szyjąc i ozdabiając odzież.

Dzieci wolnych kobiet były chronione przez prawo i uznawane za własność matki. Po rozwodzie rodziców miały prawo do dziedziczenia po ojcu, ale nie mogły zostać przez niego zabrane wbrew woli matki. Inaczej wyglądała sprawa z niewolnicami. Ich dzieci stawały się własnością pana, czyli następnymi niewolnikami. Jeśli niewolnica została sprzedana, kiedy była w ciąży, jej dziecko należało do nowego właściciela.

ODZIEŻ I UCZESANIE

Wikingowie bardzo dbali o swój wygląd. Lubili się kąpąć, zwłaszcza w ciepłej wodzie (co nie powinno dziwić z uwagi na klimat). Większość domów wyposażona była w łaźnię (pomieszczenie, w którym znajdowała się wielka beczka z wodą) oraz saunę, w której parę uzyskiwano poprzez polewanie wodą rozżarzonych kamieni. Odzież często prano, co odbywało się poprzez pocieranie materiału o drewnianą deskę (przypomina to późniejsze pranie na tarze). Do czesania używano grzebieni z rogu i kości. Wśród znalezionych przyborów toaletowych warto wymienić także szczypczyki do depilacji oraz specjalne szufelki do czyszczenia uszu. Jeden z kronikarzy arabskich, będąc w wikińskim mieście Hedeby około 950 r. n.e. napisał, że kobiety, chcąc podkreślić urodę, robiły makijaż dookoła oczu - podobnie jak wielu tamtejszych mężczyzn (!).

Ubranie szyto z płótna (wyrabianego z lnu i konopii), z wełny oraz filcu (wytwarzanego z wełny lub sierści zwierząt). O barwieniu materiałów i kolorach odzieży więcej w KSIĘDZE ZIÓŁ. Buty szyto głownie ze skóry bydlęcej, koziej czy owczej, rzadziej końskiej lub świńskiej. Najbiedniejsi nosili łapcie, wykonane z łyka lub kory drzewnej. Latem chodzono najczęściej boso, zimą dla ochrony przed śniegiem noszono prawdopodobnie wysokie buty z cholewkami.

Strój wikingów i Słowian nie różnił się specjalnie między sobą (z wyjątkiem ubioru kobiecego - wikińskie kobiety nosiły fartuszki, których nie spotyka się u Słowianek). Podstawową różnicą była biżuteria i sposób jej zdobienia, choć niekiedy oczywiście zdarzają się zapożyczenia. O ozdobach i stylach zdobniczych więcej tutaj. O odzieży i ozdobach słowiańskich więcej w dziale ŻYCIE CODZIENNE SŁOWIAN.

Ubiór męski

Mężczyźni nosili spodnie (proste lub typu 'szarawary', wąskie przy goleni i szerokie, gęsto plisowane od kolan w górę) i koszulę sięgającą za biodra, a gdy było chłodniej - wełnianą koszulę wierzchnią czy skórzany kaftan. Dla ochrony przed chłodem służyły im też zapewne kożuchy oraz płaszcze w kształcie prostokąta lub półkola. Ciekawostką może być fakt, że nie noszono ich upiętych symetryczne (to moda bizantyjskich klas wyższych, którą Europa przejęła w wyniku krucjat), tylko spięte fibulą na prawym ramieniu, gdyż zapewniało to swobodny dostęp do broni (w przypadku osób praworęcznych, oczywiście). Wikingowie nosili też robione na szydełku rękawice z wełny i czapki z wełny i futra, a latem - kapelusze z pilśni lub słomy. Do przytrzymywania odzieży używano krajki albo skórzanego pasa ze sprzączkami z kości, rogu bądź metalu, przy którym prócz broni (miecz, nóż, scramasax) znajdowała się też sakiewka (torebka) i róg. Na nogach nosili skórzane buty, niekiedy zapinane na guziki z rogu lub kości, i wełniane skarpety. Goleń owijana była krajką - długim paskiem tkanym z wielobarwnej wełny.

 

                     

Na rysunkach wojownicy wikińscy: 1. VIII-IX w.   2. XI-X w.   3. X-XI w.,   4. XII w.
Żeby zobaczyć powiększenie, kliknij na obrazek.

 

Ubiór kobiecy

Kobiety nosiły podwójne suknie - spodnią, długą do stóp oraz krótszą wierzchnią, przypominającą fartuszek. Ramiona fartuszka łączone były przy pomocy pasków materiału lub krajki. Suknia spodnia była gładka lub plisowana, a krój mógł być prosty lub z trójkątnymi klinami po bokach i/lub z przodu. Istotną różnicą między ubiorem kobiet a mężczyzn był brak guzików, sznurowania i kapturów w strojach wikinek. Nie przetrwała żadna bielizna - co jednak nie znaczy, że jej nie noszono: np. jako stanik mógł służyć pasek płótna. W chłodne dni nakładano na suknię spodnią drugą, wełnianą, z rozcięciami po bokach. Ramiona chronił przed wiatrem i zimnem prostokątny kawałek materiału, spinany dodatkową, najczęściej trójlistną zapinką. Zimą kobiety nosiły kożuchy i czapki. Stroju dopełniały wełniane skarpety i skórzane buty. Nad biustem przypinano po bokach dwie wypukłe zapinki, okrągłe lub owalne, zwane od swojego kształtu żółwiowatymi, od których zwieszały się na łańcuszkach najpotrzebniejsze przybory (typu nożyczki czy igielnik), a klucze, sakiewka i nóż znajdowały się przy pasku.

Na rysunkach stroje i fryzury wikińskich kobiet z XI-X w.
Żeby zobaczyć powiększenie, kliknij na obrazek.

Uczesanie

Ludzie wolni nosili włosy długie, rozpuszczone, w odróżnieniu od niewolników, którzy mieli włosy krótkie. U kobiet fryzura związana była z nakryciem głowy, a to z kolei zależało od stanu cywilnego. Panny nosiły włosy rozpuszczone, mężatki nosiły włosy upięte i schowane pod chustką. Mężczyźni nosili zadbane wąsy i brody, które zaplatali w warkocze (stąd pochodzą przydomki typu "widłobrody") i ozdabiali niekiedy paciorkami.

 

OZDOBY I SZTUKA

Wczesne style wikińskie	> 850
Borre	840 - 980
Jellinge	870 - 1000
Mammen	960 - 1020
Ringerike	980 - 1090
Urnes	1050 - 1170

wg: A. Meehan, "The Dragon and the Griffin"

 

Bogactwo i zróżnicowanie stylów zdobniczych przeczą charakteryzowaniu wikingów jako bezmyślnych najeźdźców i są świadectwem nie tylko rozwiniętej kultury duchowej jej twórców, ale i wysokiego kunsztu rzemieślników.

 

Wczesne style wikińskie (przed 850)

Dle tego okresu typowe są motywy zwierzęce, głównie ptaki (np. orzeł). Ich głowy i nogi są nieproporcjonalnie małe w stosunku do reszty ciała, które wije się i przeplata samo ze sobą. Popularne są tu także czworonogie stworzenia - u Celtów jest to pies, w pochodzącej z połowy VIII w. Księdze z Kells - lew, natomiast wikiński czworonóg przypomina z wyglądu gryfa (skrzyżowanie orła i lwa).

Pod koniec tego okresu pojawiają się też "chwytające bestie" (Gripping beasts), z grobowca w miejscowości Broa (Gotlandia). Są czymś pośrednim między zwierzętami a ptakami, z głową wyglądającą jak maska, o skręconym tułowiu i wielkich, jakby małpich kończynach. Ich dalekim kuzynem jest wąż pożerający własny ogon, który to motyw cieszy się niesłabnącą popularnością od antycznej Mezopotamii po czasy dzisiejsze (u Anglo-Sasów wystąpił on po raz pierwszy na początku VII wieku, u Celtów pojawia się dopiero w Księdze z Kells).

 

 

 

Borre (840 - 980)

To pierwszy styl, jaki można w całości przypisać wikingom. Jego nazwa pochodzi od norweskiej miejscowości Borre, w której odnaleziono charakterystycznie zdobione złote końskie wędzidło. Styl ten rozwija całą listę motywów zdobniczych, którą otwierają smoki i gryfy, poprzez rozmaite zwierzęta, aż po znane już "chwytające bestie".

Charakterystyczne dla Borre są filigranowe, zawijane wzory. Początkowo filigran - czyli drobne granulki metalu, przylutowane do powierzchni - był prawdziwy, robiony z cieniutkiego złotego drutu. W epoce wikingów na popularności zyskał "udawany" filigran: pasek metalu przylutowywano na krawędzi i nacinano z wierzchu ostrzem noża, po czym całość pokrywano cieńką warstwą złota.

 

 

Jellinge (870 - 1000)

Styl ten przejął nazwę od miejscowości Jelling w Danii (Jutlandia) i znalezionego tu w królewskim grobowcu srebrnego pucharu. Zwierzęta mają tu wydłużone i cienkie ciała, skręcone jak warkocz. Tułów jest symetryczny, z wyraźną linią biegnącą na całej długości. Całość wzoru ma postać otwartych zwojów.

 

Mammen (960 - 1020)

Jego nazwa pochodzi od miejscowości Mammen w Danii (Jutlandia), gdzie w grobowcu odnaleziono bogato ornamentowany, żelazny topór inkrustowany srebrem. Styl ten jest rozwinięciem Jellinge - tułowia zwierząt są większe, bardziej proporcjonalne i nie tak wstęgowate, z konturem wyrażanym kropkami (w przypadku kamieni runicznych) lub granulkami (w przypadku rzeźb w kości czy metalu). Pojawiają się też elementy plecionek.

Dobrymi przykładami stylu Mammen są kamień runiczny Thorliefa (Wyspa Man), czy grzywa i ogon lwa na kamieniu runicznym, postawionym w roku 984 przez Haralda Sinozębnego dla uczczenia pamięci rodziców (ten kamień był zresztą pierwszym "właściwym" kamieniem runicznym w Skandynawii).

 

 

 

Szkatułka z Bambergu (Bamberg Casket) jest osławionym przykładem motywu przejściowego między stylem Mammen a Ringerike. To kasetka na biżuterię, z bogato zdobionym wiekiem i bokami. Na wieku znajdują się cztery panele - twarz i para ptaków. Po obu stronach widnieją zwierzęta i drzewa, lew i wąż po lewej stronie oraz dwa smoki po prawej.

 

 

 

Ringerike (980 - 1090)

Nazwa stylu wzięła się od okręgu na północ od Oslo, w którym wydobywano czerwony piaskowiec. To styl kamieni runicznych i rzeźbionych przedmiotów z drewna i metalu. Dobrym przykładem będzie kamień runiczny Alskog (Gotlandia) czy lew ze smokiem z kościoła Św. Pawła w Londynie. W Ringerike nadal pobrzmiewają echa poprzedniego stylu, Mammen, ale w przeciwieństwie do Mammen, który był płaski, tutaj pojawia się przestrzeń i perspektywa. Linie są grube i skręcone, a plecionka jest gęsta i zbita - zupełnie jakby artysta za punkt honoru wziął sobie wypełnienie całej wolnej przestrzeni. Mamy tu liczne petle, oplatające zwierzęta z oczami w kształcie migdałów, węże, smoki i lwy (!) o bujnych, splecionych grzywach.

Na początku jednenastego wieku styl ten rozprzestrzenił się na całej Północy i złączył w sobie wszystkie wcześniejsze style germańskie.

 

Urnes (1050 - 1170)

Urnes to ostatni styl wikiński. Przejście na chrześcijaństwo i przyłączenie do europejskiego kręgu kulturowego miało swoje odbicie także w "europeizacji" sztuki. Urnes szerzej znany jest jako "styl mistrzów runicznych" (Runemaster's Style). Jego nazwa pochodzi od XI-wiecznego kościoła klepkowego w Urnes (Norwegia), a najpopularniejszym motywem jest tu czworonogie, wysmukłe zwierzę oplecione przez węża lub też sam wąż z charakterystycznym jednym okiem w kształcie migdału. Styl ten bardzo przypomina późniejszą o osiem wieków secesję pod względem nagromadzenia dlugich, wijących się, miękkich linii. W Urnes wszystkie pnącza, ogony i zawijasy żyją własnym życiem. Nic tu się nie powtarza, nie ma geometrycznej symetrii i "zwartości" Ringerike.

Jego echa znalazły odbicie w sztuce celtyckiej (XII-wieczna sztuka irlandzka określana jest nawet jako styl "Irlandzki-Urnes" (Irish-Urnes Style).

 

 

 

 

KUCHNIA

Chłodny klimat i nie sprzyjające rolnictwu tereny Skandynawii według niektórych mogły być podstawą łupieżczych wypadów wikińskich. Jednak głodni wikingowie jako łupy przywozili do domów raczej rzeczy niejadalne, takie jak srebro i złoto. Ich handlowe podejście doceniali arabscy kupcy, których szlaki krzyżowały się niejednokrotnie ze szlakami kupców wikińskich. W ten sposób Skandynawia poznała smak egzotycznych przypraw, takich jak kardamon, kumin, pieprz, szafran, imbir, goździki, gałka muszkatołowa, cynamon, anyż i liście laurowe.

Swobodny dostęp do morza gwarantował wikingom ryby (takie jak dorsz, śledź, łupacz), które suszono na powietrzu, wędzono lub marynowano w solonej wodzie (zdarzało się to rzadko, bo sól była droga). Prócz ryb jadano także wodorosty, małże, foki i wieloryby. Żmudnym procesem przygotowania ryb i mięsa na zimę zajmowali się głównie niewolnicy. Hodowla zwierząt pozwalała na wzbogacenie jadłospisu o wołowinę, wieprzowinę, jagnięcinę, koninię oraz drób. Wikingowie polowali także na dziki, jelenie i niedźwiedzie.

Mimo problemów z uprawą roli, na północy Skandynawii siano jęczmień, owies i żyto, a na południu, gdzie było nieco cieplej, także pszenicę. Ziarno służyło do wyrobu chleba i zup. Z chmielu warzono piwo. Hodowano owoce: jabłka, śliwki, truskawki, maliny i warzywa: cebulę, por, fasolę, groch, marchew, kapustę, czosnek. Zbierano grzyby i owoce leśne, w tym dziką różę. Wikingowie używali także wielu ziół (z których niektóre sadzili w przydomowych ogródkach), takich jak: koperek, kolendra, mak, koper włoski, lubczyk, mięta, jałowiec, tymianek, majeranek i pietruszka. Odkrycie pochówku łodziowego w Osebergu dostarczyło też informacji o stosowaniu rukwi (rzeżucha wodna), kminku, gorczycy i chrzanu. Z trujących roślin, prócz ulubionych przez bereserkerów muchomorów, znany był szalej, poświęcony Odynowi, a także belladonna i lulek czarny.

Dzięki obecności krów i koni mieli mleko, masło, sery, śmietanę i serwatkę. Kury dostarczały jajek. Do słodzenia używali miodu, który był pożądanym dodatkiem do wielu smakołyków (takich jak orzechy włoskie). Z napojów procentowych wikingowie dysponowali piwem i miodem własnej produkcji oraz - co bogatsi - importowanym winem.

W zależności od zamożności domu, zmieniał się surowiec, z jakiego wykonane były naczynia. Najbiedniejsi korzystali z drewnianych (głównie drewno bukowe) misek, talerzy i kubków, bogatsi mieli nawet rogi ze srebra i szklane czarki do picia. Garnki i dzbanki wykonywane były z gliny. Używano tylko noża (który pełnił także funkcje widelca) oraz łyżki, niekiedy potrawy typu gulasz zjadano korzystając z podpłomyków (pierwotnych chlebów, płaskich, wyrabianych z mąki i wody, a pieczonych na blasze lub na rozgrzanych kamieniach przy ognisku). Potrawy i wodę gotowano w metalowych kociołkach na znajdującym się pośrodku domu palenisku.

 

Krótkie zestawienie nazw w języku polskim, angielskim, niemieckim i islandzkim
(najbliższym mowie wikingów):

POLSKI	ANGIELSKI	NIEMIECKI	ISLANDZKI
chleb	bread	Brot	brauđ
mleko	milk	Milch	mjólk
ser	cheese	Käse	osti
mięso	meat	Fleisch	kjöt
owoce	fruit	Obst	Ávextir
warzywa	vegetable	Gemüse	graenmeti
ziemniak	potato	Kartofel	kartöflur
cukier	sugar	Zucker	sykur
sól	salt	Salz	salt
deser	dessert	Nachtisch	efterréttir

Oprac. wł. w oparciu o Scandinavian Phrase Book and Dictionary. Oxford, UK, Berlitz Publishing Company, 1995.

 

Oprac. M. Matuszewska (Emer) na podst.:

Allan T., Wikingowie - życie, legendy i sztuka, Warszawa 2003
Corbyshely M., The Vikings at a Glance, NY 1998
Haraldsson G. B., The Old Norse Name. Studia Marklandica I. Olney, MD: Markland Medieval Militia. 1977
http://www.vikinganswerlady.com/primstav.htm
Margeson S. M., Wikingowie, Warszawa 1998
Meehan A., The Dragon and the Griffin. The Viking Impact London 1999
Roesdahl E., The Vikings, London 1998
Wooding J., Wikingowie, Warszawa 2001 Rysunki i fotografie:
Osprey Elite 3: The Vikings
Osprey Military Viking Hersir 793 - 1066 AD