Oświecenie – określane często jako Wiek Rozumu to prąd kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem.
Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.
Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja francuska. Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się zaczynem zmian zachodzących w Europie. Nowy ustrój polityczny Amerykanie uczynili podstawą swojej konstytucji. Stany Zjednoczone były jednym z doskonalszych przykładów wprowadzenia pomysłów wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu (łac. liberalis - dotyczący wolności) stały się podstawą ekonomicznego rozwoju tego kraju.
Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą, co doprowadziło do rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu.
W Prusach i Austrii udało się stworzyć zręby państwa rządzonego według rad filozofów zachowując silną władzę monarchy; wprowadzając absolutyzm oświecony, którego symbolem są władca Prus Fryderyk Wielki i Austrii Józef II Habsburg.
W Polsce idee oświecenia doprowadziły do powstania Konstytucji 3 maja oraz do nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa. Panował styl określany mianem klasycyzmu wszechpolskiego.
Sekularyzacja, czyli inaczej zeświecczenie – przejęcie majątku, urzędów lub innych sfer życia publicznego spod władzy lub kontroli władzy kościelnej na rzecz władz świeckich. Używa się także terminu 'kasata', np. klasztorów.
Najważniejsze sekularyzacje w historii państwa polskiego
1525 – sekularyzacja państwa krzyżackiego (hołd pruski), które zostało przekształcone w świeckie Prusy Książęce
1561 – sekularyzacja państwa zakonu kawalerów mieczowych dokonana przez Gotarda Kettlera
1773 – sekularyzacja szkolnictwa
1789 – sekularyzacja majątków biskupstwa krakowskiego na rzecz państwa
Inne ważne sekularyzacje
1803 – sekularyzacja biskupstw w cesarstwie niemieckim (z jednoczesną mediatyzacją) na mocy Reichsdeputationshauptschluss
1810 – sekularyzacja majątków klasztornych na terytorium ówczesnego Królestwa Pruskiego, w tym na Śląsku
Termin sekularyzacja odnosi się także do sfer niematerialnych (jak kultura), rozumiany jako wyjęcie spod dominującego wpływu religii i kościoła i poddanie wpływom świeckim.
Termin pochodzi od łac. saecularis – świecki.
Absolutyzm oświecony - odmiana absolutyzmu - forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie w II połowie XVIII w., w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności np. tolerancję religijną, jednocześnie jednak pozostając monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami administracji państwowej. Mianuje się pierwszym sługą państwa
Jako idea wywodziła się z filozofii oświecenia i zakładała, że władza panującego pochodzi od ludu, który zrezygnował ze swoich praw politycznych na rzecz monarchy.
Charakterystyczna dla absolutyzmu oświeconego była centralizacja władzy przy jednoczesnym tworzeniu różnych organów administracji. Era absolutyzmu oświeconego to złoty okres biurokracji.
Szczególnie widoczna była wówczas troska monarchy o silną pozycję międzynarodową państwa. Przeprowadzano reformy administracji, finansów, wystawiano nowoczesne armie, inwestowano w rozwój nauki.
Absolutyzm oświecony najpełniej rozwinął się w Prusach (Fryderyk II Wielki), Austrii (Maria Teresa i Józef II), w państwach skandynawskich (Gustaw III). Miał duży wpływ na monarchię w Hiszpanii i Portugalii. W Rosji część idei absolutyzmu oświeconego przyjęła Katarzyna II Wielka.
Samego pojęcia absolutyzm oświecony jako pierwszy użył P. Mercier de La Rivière.
Oświecenie we Francji
W XVIII-wiecznej Francji istniały trzy skrzydła Oświecenia:
Skrzydło pierwsze przychylne wobec ancien régime'u reprezentowali apolityczni zwykle lub monarchistyczni popularyzatorzy wiedzy i naukowcy: Élie Fréron, Louis de Jaucourt, Monteskiusz.
Monteskiusz wysunął myśl, aby zastosować trójpodział władz (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza).
Skrzydło drugie, filozofów przychylnych zwykle władzy i idei monarchii absolutnej i skupionych na walce z religią i przywilejami Kościoła, reprezentowali François-Marie Arouet, zwany Voltaire, Paul d'Holbach, Denis Diderot, Jean Le Rond d'Alembert. Po stronie tych myślicieli stanął królewski cenzor Guillaume-Chrétien de Lamoignon de Malesherbes (1721-1794).
Skrzydło trzecie stanowili radykalni przeciwnicy zarówno monarchii jak i Kościoła; demokraci i proto-socjaliści: Jean-Jacques Rousseau i Gabriel Mably. Wczesnym ich reprezentantem mógłby być nieprzejednany Bernard le Bovier de Fontenelle.
Oświecenie w Wielkiej Brytanii
Grunt pod angielskie oświecenie przygotował jeszcze pod koniec XVII wieku John Locke, a na samym początku wieku XVIII dziennikarze Joseph Addison i Richard Steele.
Z myślicieli materialistyczno-antyidealistycznych trzeba wymienić Bernarda de Mandeville, autora słynnej Bajki o Pszczołach.
Zmarły w roku 1751 polityk Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke był również historykiem i filozofem, który m. in. wywarł znaczący wpływ na Woltera, będącego przez jakiś czas protegowanym angielskiego magnata.
Od lat pięćdziesiątych ton londyńskiej myśli politycznej nadawał Dr. Samuel Johnson, choć generalnie druga połowa XVIII wieku należała do Szkotów takich jak Adam Smith i David Hume i Irlandczyka Edmunda Burke'a. Tak faktycznie było, to nie jest kuriozum.
Na początku wieku krytycznie do nowych prądów umysłowych odnosili się duchowni irlandzcy: torys Jonathan Swift i idealista George Berkeley.
Obok takich pisarzy radykalnych jak Joseph Priestley i Thomas Paine wyłoniła się pisarka polityczna Mary Wollstonecraft. Wykształcone kobiety interesujące się polityką zwano wówczas w Londynie Bluestockings.
Istotnym autorem okresu był też polityk i dyplomata Philip Dormer Stanhope, 4. hrabia Chesterfield.
Oświecenie w Austrii
Symbolem Oświecenia w Austrii był Józef II Habsburg, który nie niszcząc struktur kościelnych uczynił księży i biskupów wychowawcami, nauczycielami i urzędnikami państwowymi (jezuityzm).
Oświecenie katolickie w Austrii reprezentowali: jezuita Michael Denis (1729-1800), profesor prawa Paul Joseph Riegger (1705-1775), inny prawnik Karl Anton Martini (1726-1800) i znakomity filozof Joseph von Sonnenfels.
Czołowym przedstawicielem węgierskiego (a także słowackiego) Oświecenia był ewangelicki kaznodzieja, polihistor, pisarz i pedagog Matej Bel (1684-1749).
Oświecenie w Hiszpanii
Oświecenie katolickie w Hiszpanii reprezentowali, tzw. ilustrados dla których złotym okresem były lata 1759-1788 kiedy państwem władał oświecony Karol III Burbon. Najbardziej znani ilustrados, to: Gaspar Melchor de Jovellanos, Jorge Juan y Santacilia, Antonio de Ulloa, Leandro Fernández de Moratín, Eugenio Espejo, Benito Jerónimo Feijóo e Montenegro i Martín Sarmiento.
Hiszpania był przez Francuzów uważana za kraj zacofany, o czym świadczy artykuł o tym państwie jaki dostarcza nam dziś Wielka Encyklopedia Francuska, lecz opinia ta nie jest do końca słuszna.
Oświecenie w Portugalii
Portugalskie oświecenie reprezentuje przede wszystkim "wróg kościoła" Markiz de Pombal.
Oświecenie w Niemczech
Podwaliny pod niemieckie oświecenie położyli Leibniz i Christian Thomasius. Wielkie zasługi na polu myśli edukacyjnej miał Christian Wolff. Symbolem niemieckiego oświecenia jest dziś Immanuel Kant, który dokonał syntezy myśli Hume'a i innych filozofów europejskiego oświecenia. Warto tu wspomnieć choćby jego broszurę pt: Czym jest Oświecenie? z 1784 roku.
Oświecenie północnoniemieckie wspierał mocno król Prus Fryderyk Wielki.
Oświecenie we Włoszech
Italia nie była w wieku XVIII centrum europejskiego życia intelektualnego, jak to miało miejsce w wiekach poprzednich, niemniej jednak włoskie oświecenie wydało kilku wybitnych prawników (Cesare Beccaria) i filozofów historycznych (Giambattista Vico, Ludovico Antonio Muratori). W Toskanii reformy w duchu Oświecenia przeprowadzał Bernardo Tanucci.