1. Ogólne informacje
Ramy czasowe
Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na połowę XVI, a schyłek na koniec XVII wieku.
Blaise Pascal
Pochodził z Francji i był filozofem oraz wybitnym uczonym, twórcą wielu wynalazków (skonstruował na przykład pierwszy omnibus – pojazd podobny do współczesnego tramwaju). Żył w latach 1623-1662. Odznaczał się głęboką wiarą Boga. W swoich poglądach porównywał człowieka do trzciny. Pisał, że „człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą”. Oznacza to, że istota ludzka jest tak słaba, że jedyny dla niej ratunek stanowi wiara w Boga (nawet jeśli jest ona niezgodna z rozumem). To, że wiara w Boga jest najlepszym rozwiązaniem dla człowieka, przedstawia tak zwany zakład Pascala. Człowiek może wybrać, czy wierzy w Boga czy nie. Jeśli Bóg istnieje, człowiek wierzący uzyskuje życie wieczne, niewierzący zaś traci je. Jeśli natomiast Bóg nie istnieje, zarówno człowiek wierzący, jak i nie, nic nie tracą ani nie zyskują. Zatem najlepszym wyjściem jest wiara w Boga, ponieważ tylko w ten sposób można zyskać (życie wieczne). Natomiast stracić można tylko wówczas, gdy jest się niewierzącym. Poglądy swoje Pascal zawarł w Myślach.
Kluczowe pojęcia
Kontrreformacja - prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją, koniec XVI w. do XVIII w.; początkowo ruch twórczy, z czasem nietolerancyjny; hasła w kulturze: wierność Biblii, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce
Sarmatyzm - światopogląd, styl życia właściwy szlachcie polskiej od XVII do XVIII w., cechujący się konserwatyzmem, wstecznictwem, zaściankowością; staroszlachecka prostota, rubaszność, porywczość, gwałtowny charakter.
Oblicze sarmatyzmu - W czasach saskich zmieniło się oblicze sarmatyzmu. Na początku był on pozytywny, potem jednak stał się synonimem prymitywizmu i skrajnego zacofania. Szlachta obdarowywana nowymi przywilejami traciła patriotyzm, stawała się zadufana w sobie.
Marinizm - kierunek w poezji barokowej, zapoczątkowany przez Giambattistę Marina; Marinizm dążył do zaskoczenia i zadziwienia czytelnika kunsztownym i zawiłym stylem, niezwykłymi metaforami, obrazami, itd. Cechy utworów: nagromadzenie różnych chwytów poetyckich ukazujących kunszt poetycki, tematyka „dworska”, np. miłość.
Konceptyzm - kierunek w poezji baroku, charakteryzujący się nieoczekiwanymi skojarzeniami, zestawieniem dwu kontrastujących elementów.
Cechy sztuki
przepych, bogactwo ozdób i złoceń
kontrastowość
alegoryczność
celem miało być zaskoczenie, oszołomienie i olśnienie odbiorcy
Cechy literatury
bogactwo słownictwa i jego niezwykłość
zawiły szyk
skomplikowana składnia
niezwykłość metafor i epitetów
paradoks
antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami, sprzecznościami)
Cechy epoki
Barok charakteryzował się przepychem, bogactwem barw i odcieni, bogatym zdobnictwem. Nastąpił przełom w nastawieniu człowieka do świata. Ważna była pobożność, religijność oraz uczucia i odczuwanie piękna.
| PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ |
|---|
| METAFIZYCZNA |
- śmierć, przemijanie - Bóg (średniowiecze + renesans) - kondycja człowieka w świecie - vanitas - dualizm natury - powaga - refleksyjność |
- Sęp Szarzyński - Naborowski |
2. Nurt dworski
Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na hierarchii wartości dworów Europy.
Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim, ale i magnackim <- kultura elitarna. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
„Na oczy królewny angielskiej…” - Daniel Naborowski
Podmiot liryczny wyraża zachwyt urodą królewny, zwłaszcza podkreśla umiłowanie do jej oczu. Koncept wiersza polega na tym, że poeta porównuje oczy królewny do wielu zjawisk, np. pochodnie, gwiazdy... Wymienione w tej kolejności są coraz większe, wspanialsze. Jednak pomysł na wiersz realizowany jest nie poprzez wymienienie tych zjawisk, lecz przez ich zaprzeczenie, by następnie wymienić stojące w hierarchii wartości wyżej, a potem i tym zaprzeczyć. Po zaprzeczeniu wartości najwyższej, do jakiej porównano oczy królewny, poeta neguje ponownie wymienione zjawiska teraz w kolejności odwrotnej: od najwyższego rangą do najniższego. Oczywiście na końcu utworu występuje zaskakująca puenta: oczy królewny nie mogą być porównane do żądnych z tych zjawisk z osobna, a tylko do wszystkich razem, dlatego ostatni wers powtarza je jeszcze raz.
Forma utworów j. A. Morsztyna i jej związek z treścią
Treść utworów Morsztyna jest mało istotna. Ważna jest natomiast ich forma. Stosował on wiele środków artystycznych np.: anafora, wyliczenie, koncept, gradacja, hiperbolizacja. Pisał także utwory bardzo krótkie np.: „Starej”.
Dlaczego j. A. Morsztyna można nazwać poetą konceptualistą
Jana Andrzeja Morsztyna można nazwać konceptualistą, ponieważ w swoich utworach używał konceptu. Głównym zadaniem jego poezji był zaskakujący, wręcz szokujący czytelnika pomysł - koncept dotyczący formy lub treści. Przykładem może tu być utwór pod tytułem „Niestatek”, do końca utworu nie wiemy po co podmiot liryczny wylicza zjawiska przyrody. W utworze pod tytułem „Niestatek II” przeciwstawione są dwa obrazy kobiety.
3. Nurt metafizyczny
Jego nazwa początkowo dotyczyła twórczości poetów, a następnie przyjęła się również dla twórców z innych krajów europejskich. Cechy ich poezji to konceptyzm, łamanie form klasycznych, uczony język, filozoficzne, religijne oraz erotyczne tematy. W utworach poetów metafizycznych podkreślone jest zwątpienie w potęgę i możliwości człowieka. Polscy poeci metafizyczni to Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki.
Typowe cechy epoki (np.: vanitas) w poezji d. Naborowskiego
Naborowski wprowadza w krąg barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem. Wiersze pod tytułami: „Marność” i „Krótkość żywota” prezentują postawę człowieka wobec życia i śmierci. Człowiek powinien się cieszyć i bawić ale pobożnie i uczciwie. Trzeba się bać Boga. Całe życie człowieka, który myśli o przyszłości jest napiętnowane pewnym tragizmem. Człowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej sile. Naborowski twierdzi nawet, że życie to ciągłe umieranie. Człowiek już gdy się rodzi zaczyna umierać. Naborowski twierdzi, że świat należy przyjąć takim jaki jest. Człowiek nie jest doskonały. Bóg jest potężny i człowiek powinien mu się podporządkować.
„O wojnie naszej…” – Mikołaj Sęp Szarzyński
Utwór M. Sępa Szarzyńskiego polemizujący z optymistyczną koncepcją życia. Rozpoczyna się sentencją zawierającą ogólnie przyjętą prawdę (pokój to szczęście). Szarzyński podważa ją: istotą ludzkiego losu jest walka. I część sonetu ma charakter zobiektywizowanej wypowiedzi podmiotu zbiorowego o egzystencjalnej sytuacji człowieka - zagrażają mu Szatan, świat i własne ciało (opozycja duszy i ciała). II część sonetu jest wyrazem rozterek "ja" lir., świadomego swej słabości, ale podejmującego walkę o "prawdziwy pokój", który odnajduje w Bogu (opozycja wobec pozornego pokoju z I wersu). Bohater wiersza to homo militians (człowiek walczący), tragiczny heros. Styl i wersyfikacja utworu służą oddaniu napięcia, niepokoju "ja" lir.: liczne opozycje, słownictwo kojarzące się z walką, inwersje, pytania i wykrzyknienia, brak zgodności między zdaniem a wersem (przerzutnie, kończenie zdań w środku wersu), niewyraźna średniówka.
4. Nurt ziemiański
Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od plemienia sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Idealny Sarmata – cechy
prywata (uwielbienie tego co własne)
poszanowanie dla tradycji
konserwatyzm
obrońca wiary, wolności i ustroju
pogarda dla nauki i rozwoju intelektualnego
nieważne studia za granicą i wyjazdy zagraniczne
wiódł stateczny żywot ziemianina - katolika
uważa, że ma obowiązek decydować o losach kraju
skłonność do przepychu, ceremonialności i przesady
Pamiętniki J. Ch. Paska
Warstwa obyczajowa
Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się pamiętniki są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajowości tamtych czasów.
Wzorce osobowe
Z pamiętników Jana Chryzostoma Paska wyłania się wzorzec osobowy szlachcica - ziemianina wiodącego spokojne życie, pełne towarzyskich, trochę rubasznych biesiad, wyróżniającego się wśród okolicznej szlachty głównie swym talentem do oswajania dzikiego ptactwa i zwierząt. Zupełnie inny priorytet rysują nam jednak księgi sądowe. Wynika z nich, że był to znany w okolicy awanturnik, warchoł i pieniacz, na którym ciążył pięciokrotnie wyrok sądowy, skazujący go na banicję. Przekupna i słaba władza ówczesnej Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowała.
Język i styl utworu
wydarzenia historyczne, które prezentował były jedynie tłem dla zaprezentowania jego przygód
szeroka skala realizmu w przedstawianiu życia wojennego i obyczajowego ówczesnej szlachty
używane są makaronizmy, latynizmy
dużo porównań
bardzo długie zdania z orzeczeniem na końcu
język zbliżony do języka potocznego, żywy
narracja - styl gawędziarski, dynamiczny w partiach opisowych, czasami nieco rozwlekły
dialogi krótkie, żywe, dynamiczne
sceny dramatyczne i komediowe
wprowadzenie świata zwierzęcego (np.: koń, wydra)
„Wojna Chocimska” – Wacław Potocki
Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi, że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię. W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając wspaniałą przeszłość.
Wiersze Wacława Potockiego
„Nierządem Polska stoi”
To opinia poety na temat własnego kraju. Dostrzega grożące państwu niebezpieczeństwo, wewnętrzne rozprężenie. Ubolewa nad tym, ze w Rzeczypospolitej ciągle zmieniane jest prawo. Obwinia szlachtę za ich warcholstwo, pieniactwo i prywatę.
„Pospolite ruszenie”
Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuację w obozie żołnierskim w przededniu bitwy. Żołnierze nie chcą walczyć. Brak dyscypliny, chęci do walki. Żołnierze pobyt w obozie traktują jako odpoczynek. Brak szacunku dla wyższej hierarchii wojskowej, przewidywania skutków postępowania. Niewypełnianie obowiązków. Przejaw postawy niepatriotycznej. Nie bano się odpowiedzialności. Polska jest bez obrony i jest łatwym łupem dla najeźdźców.
„Zbytki polskie”
Autor opowiada o szlachcie, która interesuje się tylko swoim dobrem materialnym. Potocki wymienia najważniejsze przyjemności do których dąży społeczeństwo. Szlachta traci bogactwo aby je pokazać. Mowa jest o prywacie i egoizmie szlachty, która nie jest zainteresowana obroną Rzeczypospolitej. Utwór kończy się pewną przestrogą: wszystkie bogactwa może człowiek utracić, Pogoń za rzeczami zbytecznymi powoduje utratę majątków i osłabia polskie społeczeństwo.
5. Klasycyzm francuski
W czasie rozkwitu barokowego szaleństwa niemal w całej Europie (przede wszystkim zaś we Włoszech), Francja – po krótkim okresie fascynacji – szybko powróciła do stonowanych, pełnych elegancji i powagi wzorców klasycznych. Zwrot ten szczególnie wcześnie zaobserwować można na przykładzie architektury, ta bowiem już na przełomie XVI-XVII wieku znacząco różniła się od pełnego przepychu stylu rzymskiego, co spowodowało wyszczególnienie baroku francuskiego jako osobnego, klasycyzującego stylu we wszystkich sferach życia kulturalnego epoki.
U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu "Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią, przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku, przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy zachowali 3 klasyczne jedności: jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię, a jej treść wypełniali historią lub mitologią.
Molier
twórca obyczajowej klasycznej komedii francuskiej.
„Świętoszek” – streszczenie krótkie: potępienie szalbierstwa, zaślepienia, głupoty; obłudnik Tartuffe wkrada się do rodziny Orgona, ogłupia go pozorem świętości, a także jego matkę; ograbia go, chce mu uwieść żonę i ożenić się z jego córką; sytuację ratuje żona i jej sprytna służąca – obłuda, dewocja zostają wyśmiane i zwyciężone
„Świętoszek” – streszczenie dłuższe: Tartuffe swą pokorną z pozoru postawą szybko zdobywa sympatię i zaufanie Orgona. Ma wpływ na każdą jego decyzję. Domownicy krytycznie odnoszą się do postępowania Świętoszka, dostrzegają jego obłudę i hipokryzję, jedynie pan domu i pani Pernelle są nim zachwyceni. Orgon łamie obietnicę daną swej córce Mariannie, która miała wyjść za mąż za Walerego, i postanawia wydać ją za Tartuffe'a. Dziewczyna jest zrozpaczona, nie buntuje się przeciw ojcu, szuka pomocy u Doryny. Walery dostrzega bierną postawę ukochanej, Marianna tłumaczy to posłuszeństwem ojcu. Przeciw biernej postawie Orgona wobec Świętoszka buntuje się Damis. Widzi Świętoszka zalecającego się do Elmiry, żony Orgona, która próbuje nakłonić go do rezygnacji z małżeństwa z Marianną. Damis donosi o prawdziwym obliczu Tartuffe'a ojcu. Orgon, uprzedzony przez Świętoszka o domniemanym spisku Damisa, nie wierzy synowi, wyrzuca go z domu, a cały majątek przepisuje Świętoszkowi. Zaślepiony Orgon nie zważa przestrogi Kleanta, brata Elmiry, ani na błagania proszącej o litość Marianny. Wreszcie Elmira postanawia narazić się na zaloty Tartuffe'a, by przekonać męża o jego intencjach. Orgon kryje się pod stołem. Świętoszek w sprowokowanej przez Elmirę rozmowie odsłania swoje prawdziwe oblicze. Orgon jest oburzony, postanawia wyrzucić Świętoszka z domu. Tartuffe ostrzega jednak, że dom nie jest już własnością Orgona. Orgon jest zrozpaczony, tym bardziej, że powierzył Świętoszkowi dokumenty obciążające go przed królem. Przybywa pan Zgoda, który nakazuje rodzinie Orgona opuścić dom. Na szczęście pojawia się oficer gwardii, który aresztuje Świętoszka na rozkaz sprawiedliwego księcia.
3 postacie komizmu
1) komizm sytuacji: np. w scenie miłosnych zapałów Tartufe'a - kiedy on już prawie ujmuje Elmirę w ramiona, ona sprytnie odsuwa się na bok i odsłania swojego męża skrytego pod stołem.
2) komizm charakteru: w gestach i słowach zaślepionego Orgona i w przejaskrawieniu rysów głównych postaci
3) komizm języka: np. w wypowiedziach Doryny; powtarzanie przez Orgona określenia biedaczek w stosunku do Tartufea (np. gdy ten wsunął barani comber i dwie kuropatwy)
komedia obyczajowa – ośmiesza obyczajowość danego środowiska społecznego: przywar, przyzwyczajeń, przesądów, sposobu bycia