Barok – opracowanie

Created by Klocek

1 |

S t r o n a

1. Ogólne informacje

a) Ramy czasowe

Epoka trwała dość długo. W kulturze europejskiej jej początek przypada na połowę
XVI, a schyłek na koniec XVII wieku.

b) Blaise Pascal

Pochodził z Francji i był filozofem oraz wybitnym uczonym, twórcą wielu wynalazków
(skonstruował na przykład pierwszy omnibus – pojazd podobny do współczesnego
tramwaju). Żył w latach 1623-1662. Odznaczał się głęboką wiarą Boga. W swoich
poglądach porównywał człowieka do trzciny. Pisał, że „człowiek jest trzciną, ale
trzciną myślącą”. Oznacza to, że istota ludzka jest tak słaba, że jedyny dla niej ratunek
stanowi wiara w Boga (nawet jeśli jest ona niezgodna z rozumem). To, że wiara w
Boga jest najlepszym rozwiązaniem dla człowieka, przedstawia tak zwany zakład
Pascala. Człowiek może wybrać, czy wierzy w Boga czy nie. Jeśli Bóg istnieje, człowiek
wierzący uzyskuje życie wieczne, niewierzący zaś traci je. Jeśli natomiast Bóg nie
istnieje, zarówno człowiek wierzący, jak i nie, nic nie tracą ani nie zyskują. Zatem
najlepszym wyjściem jest wiara w Boga, ponieważ tylko w ten sposób można zyskać
(życie wieczne). Natomiast stracić można tylko wówczas, gdy jest się niewierzącym.
Poglądy swoje Pascal zawarł w Myślach.

c) Kluczowe pojęcia



Kontrreformacja - prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na
zagrożenie reformacją, koniec XVI w. do XVIII w.; początkowo ruch twórczy, z
czasem nietolerancyjny; hasła w kulturze: wierność Biblii, tematyka
hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce



Sarmatyzm - światopogląd, styl życia właściwy szlachcie polskiej od XVII do
XVIII w., cechujący się konserwatyzmem, wstecznictwem, zaściankowością;
staroszlachecka prostota, rubaszność, porywczość, gwałtowny charakter.



Oblicze sarmatyzmu - W czasach saskich zmieniło się oblicze sarmatyzmu. Na
początku był on pozytywny, potem jednak stał się synonimem prymitywizmu i
skrajnego zacofania. Szlachta obdarowywana nowymi przywilejami traciła
patriotyzm, stawała się zadufana w sobie.



Marinizm - kierunek w poezji barokowej, zapoczątkowany przez Giambattistę
Marina; Marinizm dążył do zaskoczenia i zadziwienia czytelnika kunsztownym
i zawiłym stylem, niezwykłymi metaforami, obrazami, itd. Cechy utworów:
nagromadzenie różnych chwytów poetyckich ukazujących kunszt poetycki,
tematyka „dworska”, np. miłość.



Konceptyzm - kierunek w poezji baroku, charakteryzujący się
nieoczekiwanymi skojarzeniami, zestawieniem dwu kontrastujących
elementów.

Barok – opracowanie

Created by Klocek

2 |

S t r o n a

d) Cechy sztuki



przepych, bogactwo ozdób i złoceń



kontrastowość



alegoryczność



celem miało być zaskoczenie, oszołomienie i olśnienie odbiorcy

e) Cechy literatury



bogactwo słownictwa i jego niezwykłość



zawiły szyk



skomplikowana składnia



niezwykłość metafor i epitetów



paradoks



antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami,
sprzecznościami)

f) Cechy epoki

Barok charakteryzował się przepychem, bogactwem barw i odcieni, bogatym
zdobnictwem. Nastąpił przełom w nastawieniu człowieka do świata. Ważna była
pobożność, religijność oraz uczucia i odczuwanie piękna.

PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ

METAFIZYCZNA

DWORSKA

SARMACKA

- śmierć, przemijanie

- Bóg (średniowiecze + renesans)

- kondycja człowieka w świecie

- vanitas

- dualizm natury

- powaga

- refleksyjność

lżejsza, miłość, zabawa, salonowa, poezja

kunsztowna pod względem artystycznym

a) dworkowa, ziemiańska

pochwała natury, życia na wsi

b) mieszczańska, plebejska

nawiązujące do stosunków społecznych

wyrażających skargę na brak odpowiednich

przywilejów dla plebejuszy i mieszczan

a) sarmatyzm rubaszny

megalomania, ksenofobia (niechęć do

obcych), dewocja (prymitywna

religijność), konserwatyzm (niechęć

wobec zmian), prymitywizm

intelektualny, zabawa, prywata,

tradycjonalizm

b) sarmatyzm szlachetny

demokratyzm, tolerancja, otwartość,

liberalizm, patriotyzm

- Sęp Szarzyński

- Naborowski

a) Morsztyn

b) Potocki

c) Jan z Kijan

a) Pasek

b) Potocki

2. Nurt dworski

Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na
hierarchii wartości dworów Europy.
Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim, ale i magnackim <- kultura elitarna.
Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan
Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

a) „Na oczy królewny angielskiej…” - Daniel Naborowski

Podmiot liryczny wyraża zachwyt urodą królewny, zwłaszcza podkreśla umiłowanie
do jej oczu. Koncept wiersza polega na tym, że poeta porównuje oczy królewny do

Barok – opracowanie

Created by Klocek

3 |

S t r o n a

wielu zjawisk, np. pochodnie, gwiazdy... Wymienione w tej kolejności są coraz
większe, wspanialsze. Jednak pomysł na wiersz realizowany jest nie poprzez
wymienienie tych zjawisk, lecz przez ich zaprzeczenie, by następnie wymienić stojące
w hierarchii wartości wyżej, a potem i tym zaprzeczyć. Po zaprzeczeniu wartości
najwyższej, do jakiej porównano oczy królewny, poeta neguje ponownie wymienione
zjawiska teraz w kolejności odwrotnej: od najwyższego rangą do najniższego.
Oczywiście na końcu utworu występuje zaskakująca puenta: oczy królewny nie mogą
być porównane do żądnych z tych zjawisk z osobna, a tylko do wszystkich razem,
dlatego ostatni wers powtarza je jeszcze raz.

b) Forma utworów j. A. Morsztyna i jej związek z treścią

Treść utworów Morsztyna jest mało istotna. Ważna jest natomiast ich forma.
Stosował on wiele środków artystycznych np.: anafora, wyliczenie, koncept, gradacja,
hiperbolizacja. Pisał także utwory bardzo krótkie np.: „Starej”.

c) Dlaczego j. A. Morsztyna można nazwać poetą konceptualistą

Jana Andrzeja Morsztyna można nazwać konceptualistą, ponieważ w swoich
utworach używał konceptu. Głównym zadaniem jego poezji był zaskakujący, wręcz
szokujący czytelnika pomysł - koncept dotyczący formy lub treści. Przykładem może
tu być utwór pod tytułem „Niestatek”, do końca utworu nie wiemy po co podmiot
liryczny wylicza zjawiska przyrody. W utworze pod tytułem „Niestatek II”
przeciwstawione są dwa obrazy kobiety.

3. Nurt metafizyczny

Jego nazwa początkowo dotyczyła twórczości poetów, a następnie przyjęła się również dla
twórców z innych krajów europejskich. Cechy ich poezji to konceptyzm, łamanie form
klasycznych, uczony język, filozoficzne, religijne oraz erotyczne tematy. W utworach poetów
metafizycznych podkreślone jest zwątpienie w potęgę i możliwości człowieka. Polscy poeci
metafizyczni to Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki.

a) Typowe cechy epoki (np.: vanitas) w poezji d. Naborowskiego

Naborowski wprowadza w krąg barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem.
Wiersze pod tytułami: „Marność” i „Krótkość żywota” prezentują postawę
człowieka wobec życia i śmierci. Człowiek powinien się cieszyć i bawić ale pobożnie i
uczciwie. Trzeba się bać Boga. Całe życie człowieka, który myśli o przyszłości jest
napiętnowane pewnym tragizmem. Człowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej
sile. Naborowski twierdzi nawet, że życie to ciągłe umieranie. Człowiek już gdy się
rodzi zaczyna umierać. Naborowski twierdzi, że świat należy przyjąć takim jaki jest.
Człowiek nie jest doskonały. Bóg jest potężny i człowiek powinien mu się
podporządkować.

Barok – opracowanie

Created by Klocek

4 |

S t r o n a

b) „O wojnie naszej…” – Mikołaj Sęp Szarzyński

Utwór M. Sępa Szarzyńskiego polemizujący z optymistyczną koncepcją życia.
Rozpoczyna się sentencją zawierającą ogólnie przyjętą prawdę (pokój to szczęście).
Szarzyński podważa ją: istotą ludzkiego losu jest walka. I część sonetu ma charakter
zobiektywizowanej wypowiedzi podmiotu zbiorowego o egzystencjalnej sytuacji
człowieka - zagrażają mu Szatan, świat i własne ciało (opozycja duszy i ciała). II część
sonetu jest wyrazem rozterek "ja" lir., świadomego swej słabości, ale podejmującego
walkę o "prawdziwy pokój", który odnajduje w Bogu (opozycja wobec pozornego
pokoju z I wersu). Bohater wiersza to homo militians (człowiek walczący), tragiczny
heros. Styl i wersyfikacja utworu służą oddaniu napięcia, niepokoju "ja" lir.: liczne
opozycje, słownictwo kojarzące się z walką, inwersje, pytania i wykrzyknienia, brak
zgodności między zdaniem a wersem (przerzutnie, kończenie zdań w środku wersu),
niewyraźna średniówka.

4. Nurt ziemiański

Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten
spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od
plemienia sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i
moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów
ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć
też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej wtedy
megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości.
Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie
były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to:
Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

a) Idealny Sarmata – cechy



prywata (uwielbienie tego co własne)



poszanowanie dla tradycji



konserwatyzm



obrońca wiary, wolności i ustroju



pogarda dla nauki i rozwoju intelektualnego



nieważne studia za granicą i wyjazdy zagraniczne



wiódł stateczny żywot ziemianina - katolika



uważa, że ma obowiązek decydować o losach kraju



skłonność do przepychu, ceremonialności i przesady

Barok – opracowanie

Created by Klocek

5 |

S t r o n a

b) Pamiętniki J. Ch. Paska



Warstwa obyczajowa
Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów,
dzięki żywości i barwności wysławiania się pamiętniki są znakomitym źródłem
poznania ludzi i obyczajowości tamtych czasów.



Wzorce osobowe
Z pamiętników Jana Chryzostoma Paska wyłania się wzorzec osobowy
szlachcica - ziemianina wiodącego spokojne życie, pełne towarzyskich, trochę
rubasznych biesiad, wyróżniającego się wśród okolicznej szlachty głównie
swym talentem do oswajania dzikiego ptactwa i zwierząt. Zupełnie inny
priorytet rysują nam jednak księgi sądowe. Wynika z nich, że był to znany w
okolicy awanturnik, warchoł i pieniacz, na którym ciążył pięciokrotnie wyrok
sądowy, skazujący go na banicję. Przekupna i słaba władza ówczesnej
Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowała.



Język i styl utworu

 wydarzenia historyczne, które prezentował były jedynie tłem dla

zaprezentowania jego przygód

 szeroka skala realizmu w przedstawianiu życia wojennego i

obyczajowego ówczesnej szlachty

 używane są makaronizmy, latynizmy
 dużo porównań
 bardzo długie zdania z orzeczeniem na końcu
 język zbliżony do języka potocznego, żywy
 narracja - styl gawędziarski, dynamiczny w partiach opisowych,

czasami nieco rozwlekły

 dialogi krótkie, żywe, dynamiczne
 sceny dramatyczne i komediowe
 wprowadzenie świata zwierzęcego (np.: koń, wydra)

b) „Wojna Chocimska” – Wacław Potocki

Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni
zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie
wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie
ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi,
że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu
waleczności Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić
heretyckiej zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać
duszę rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich
męstwo i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność,
dumę i dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez
niego. Bóg pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.

Barok – opracowanie

Created by Klocek

6 |

S t r o n a

W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając
wspaniałą przeszłość.

c) Wiersze Wacława Potockiego

 „Nierządem Polska stoi”

To opinia poety na temat własnego kraju. Dostrzega grożące państwu
niebezpieczeństwo, wewnętrzne rozprężenie. Ubolewa nad tym, ze w
Rzeczypospolitej ciągle zmieniane jest prawo. Obwinia szlachtę za ich
warcholstwo, pieniactwo i prywatę.

 „Pospolite ruszenie”

Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek
szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuację w obozie
żołnierskim w przededniu bitwy. Żołnierze nie chcą walczyć. Brak dyscypliny,
chęci do walki. Żołnierze pobyt w obozie traktują jako odpoczynek. Brak
szacunku dla wyższej hierarchii wojskowej, przewidywania skutków
postępowania. Niewypełnianie obowiązków. Przejaw postawy
niepatriotycznej. Nie bano się odpowiedzialności. Polska jest bez obrony i jest
łatwym łupem dla najeźdźców.

 „Zbytki polskie”

Autor opowiada o szlachcie, która interesuje się tylko swoim dobrem
materialnym. Potocki wymienia najważniejsze przyjemności do których dąży
społeczeństwo. Szlachta traci bogactwo aby je pokazać. Mowa jest o prywacie
i egoizmie szlachty, która nie jest zainteresowana obroną Rzeczypospolitej.
Utwór kończy się pewną przestrogą: wszystkie bogactwa może człowiek
utracić, Pogoń za rzeczami zbytecznymi powoduje utratę majątków i osłabia
polskie społeczeństwo.

5. Klasycyzm francuski

W czasie rozkwitu barokowego szaleństwa niemal w całej Europie (przede wszystkim zaś we
Włoszech), Francja – po krótkim okresie fascynacji – szybko powróciła do stonowanych,
pełnych elegancji i powagi wzorców klasycznych. Zwrot ten szczególnie wcześnie
zaobserwować można na przykładzie architektury, ta bowiem już na przełomie XVI-XVII
wieku znacząco różniła się od pełnego przepychu stylu rzymskiego, co spowodowało
wyszczególnienie baroku francuskiego jako osobnego, klasycyzującego stylu we wszystkich
sferach życia kulturalnego epoki.
U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego
twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu
"Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał:

Barok – opracowanie

Created by Klocek

7 |

S t r o n a

jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią,
przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku,
przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy
zachowali 3 klasyczne jedności: jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno
języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię, a jej treść wypełniali historią lub mitologią.

a) Molier

twórca obyczajowej klasycznej komedii francuskiej.

 „Świętoszek” – streszczenie krótkie: potępienie szalbierstwa, zaślepienia,

głupoty; obłudnik Tartuffe wkrada się do rodziny Orgona, ogłupia go pozorem
świętości, a także jego matkę; ograbia go, chce mu uwieść żonę i ożenić się z
jego córką; sytuację ratuje żona i jej sprytna służąca – obłuda, dewocja
zostają wyśmiane i zwyciężone

 „Świętoszek” – streszczenie dłuższe:

Tartuffe swą pokorną z pozoru postawą

szybko zdobywa sympatię i zaufanie Orgona. Ma wpływ na każdą jego decyzję.
Domownicy krytycznie odnoszą się do postępowania Świętoszka, dostrzegają jego
obłudę i hipokryzję, jedynie pan domu i pani Pernelle są nim zachwyceni. Orgon
łamie obietnicę daną swej córce Mariannie, która miała wyjść za mąż za Walerego, i
postanawia wydać ją za Tartuffe'a. Dziewczyna jest zrozpaczona, nie buntuje się
przeciw ojcu, szuka pomocy u Doryny. Walery dostrzega bierną postawę ukochanej,
Marianna tłumaczy to posłuszeństwem ojcu. Przeciw biernej postawie Orgona
wobec Świętoszka buntuje się Damis. Widzi Świętoszka zalecającego się do Elmiry,
żony Orgona, która próbuje nakłonić go do rezygnacji z małżeństwa z Marianną.
Damis donosi o prawdziwym obliczu Tartuffe'a ojcu. Orgon, uprzedzony przez
Świętoszka o domniemanym spisku Damisa, nie wierzy synowi, wyrzuca go z domu,
a cały majątek przepisuje Świętoszkowi. Zaślepiony Orgon nie zważa przestrogi
Kleanta, brata Elmiry, ani na błagania proszącej o litość Marianny. Wreszcie Elmira
postanawia narazić się na zaloty Tartuffe'a, by przekonać męża o jego intencjach.
Orgon kryje się pod stołem. Świętoszek w sprowokowanej przez Elmirę rozmowie
odsłania swoje prawdziwe oblicze. Orgon jest oburzony, postanawia wyrzucić
Świętoszka z domu. Tartuffe ostrzega jednak, że dom nie jest już własnością Orgona.
Orgon jest zrozpaczony, tym bardziej, że powierzył Świętoszkowi dokumenty
obciążające go przed królem. Przybywa pan Zgoda, który nakazuje rodzinie Orgona
opuścić dom. Na szczęście pojawia się oficer gwardii, który aresztuje Świętoszka na
rozkaz sprawiedliwego księcia.

 3 postacie komizmu

1) komizm sytuacji: np. w scenie miłosnych zapałów Tartufe'a - kiedy on już
prawie ujmuje Elmirę w ramiona, ona sprytnie odsuwa się na bok i odsłania
swojego męża skrytego pod stołem.
2) komizm charakteru: w gestach i słowach zaślepionego Orgona i w
przejaskrawieniu rysów głównych postaci

Barok – opracowanie

Created by Klocek

8 |

S t r o n a

3) komizm języka: np. w wypowiedziach Doryny; powtarzanie przez Orgona
określenia biedaczek w stosunku do Tartufe’a (np. gdy ten wsunął barani
comber i dwie kuropatwy)

 komedia obyczajowa – ośmiesza obyczajowość danego środowiska

społecznego: przywar, przyzwyczajeń, przesądów, sposobu bycia