Temat: Literacka i filmowa wizja PRL-u. Analiza wybranych przykładów.

I Literatura podmiotu

1.Bursa Andrzej, Sobota, [online] [dostęp 26 grudnia 2012], dostępny w Internecie: http://poetica.freehost.pl/ 2.Lipska Ewa, Egzamin, [online] [dostęp 17 listopada 2012], dostępny w Internecie: http://www.agaludka.republika.pl/lipska/egzamin/ 3.Mrożek Sławomir, Słoń, Warszawa: Wydawnictwo Noir sur Blanc, 2010, ISBN 978-83-7392-340-9 4. Musierowicz Małgorzata, Kwiat kalafiora, Łódź: Wydawnictwo Akapit Press, 2008, ISBN 978-83-60773-79-6 5.Miś [film], reż. Stanisław Bareja, Warszawa: Studio Filmowe Perspektywa, 1981 6. Nie lubię poniedziałku [film], reż. Tadeusz Chmielewski, Warszawa, Studio Filmowe OKO, 1971

II Literatura przedmiotu:

1.Drabarek Barbara, Rowińska Izabella Anna , Stachowicz Aleksandra, Miś [w:] Szkoła analizy tekstów kultury, Warszawa: Agmen, 2000, ISBN 83-911495-0-1

2. Kot Wiesław, PRL od kuchni, Łódź: Wydawnictwo Olimp Media, 2009, s. 17-23

3. Marlęga Karolina, „Słoń” Sławomira Mrożka, [online] [dostęp 27 grudnia 2012], dostępny w Internecie: http://współczesność.klp.pl/

4. Ogórek Michał, Kultowe komedie PRL-u, Warszawa: Wydawnictwo Bauer, s. 25-31

5. Musierowicz Małgorzata, Kwiat kalafiora, Łódź, 2008, Rec. Stecel Alina, Małgorzata Musierowicz i jej powieści, Przekrój 2008, nr 50, s. 44-45

III Ramowy plan wypowiedzi

Wstęp Krótka charakterystyka czasów PRL ze zwróceniem uwagi na różnorodne ujęcie tematu w utworach literackich i filmach pomimo cenzury.
Rozwinięcie

1.Bunt przeciwko rzeczywistości PRL w „Sobocie” Andrzeja Bursy. 2.Groteskowe ujęcie problemu prowizorycznych rozwiązań stosowanych przez państwo w opowiadaniu „Słoń” Sławomira Mrożka. 3.Satyra na społeczno-polityczna rzeczywistość PRL w wierszu „Egzamin”. 4.Realistyczne refleksje na temat trudnych czasów, szarej i smutnej rzeczywistości PRL-u w powieści Małgorzaty Musierowicz „Kwiat kalafiora”. 5.Parodia PRL-u sposobem na akceptację panującej w kraju sytuacji: - niedorzeczności i karykatura polskiej codzienności w filmie „ Miś”, zapowiedź rozpadu systemu komunistycznego - „Nie lubię poniedziałku” jako komedia pomyłek wynikających z czasów absurdów z optymistycznym obrazem Warszawy w tle.

Wnioski Motyw PRL był jako temat chętnie podejmowany przez twórców tak literatury, jak i filmu ( Każdy z nich w swoisty dla siebie sposób kreował wizje PRL-u. Sięgając po groteskę, komedię, przenośnię, satyrę czy realizm przestrzegali przed systemem komunistycznym, pokazywali wady systemu, jego słabość i realia tamtych czasów. Parodia PRL-u okazała się sposobem na rozładowanie negatywnych emocji).

Polska Rzeczpospolita Ludowa powstała w 1952 roku, potocznie jednak nazwą PRL-u obejmuje się cały okres od końca wojny po wybory czerwcowe 1989. Dla mnie i mojego pokolenia, urodzonego i żyjącego już w nowej rzeczywistości demokratycznego państwa, PRL jest innym światem, znanym z opowiadań rodziców czy dziadków, traktowanych zwykle jako anegdoty przepełnione absurdami codzienności. Życie w kraju pogrążonym w kryzysie gospodarczym było dla społeczeństwa czymś niezwykle trudnym. W ramach programu jedynego słusznego wówczas ugrupowania politycznego, jakim była komunistyczna Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, obowiązywała ścisła cenzura kontrolująca literaturę, sztukę, telewizję, radio i prasę. I choć Polacy żyli w sfałszowanym świecie, pełnym zakłamania i złudzeń, to jednak ponad pięćdziesiąt lat historii zaowocowało wieloma utworami literackimi, jak i obrazami filmowymi, dzięki którym – za sprawą różnorodnych sposobów ujęcia tematu - możemy poznać różne oblicza PRL-u. Twórcy często przedstawiali i komentowali rzeczywistość za pomocą alegorii i przenośni, podejmując w ten sposób grę czy walkę z cenzurą.

Szara, beznadziejna codzienność PRL-u, warunki, w jakich przyszło żyć młodemu pokoleniu niejednokrotnie rodziły bunt. Wiersz Andrzeja Bursy „Sobota” jest tego najlepszym przykładem. Do głosu dochodzi tu gwałtowny sprzeciw samego poety. Podmiot liryczny, młody mężczyzna, reporter, relaksuje się po ciężkim tygodniu: siedzi w knajpie, wypija morze wódki i piwa, a potem włóczy się bez żadnego celu. Ta wieczorna pijatyka stanowi metodę uwalniania się od „zbędnego nadmiaru energii” młodości. Paradoks polega na tym, że mężczyzna jest – z jednej strony – młody, pełen życia, z drugiej jednak – jego witalność jest ograniczona przez komunistyczny, zniewolony świat i system polityczny. Swobodne działania nie są dozwolone. Jedyną alternatywą dla ponurej knajpy jest pisanie nudnych propagandowych reportaży o życiu małych miasteczek, które ze swoją szarością, brzydotą stanowiły symbole PRL-u. Poeta woli upijać się niż być narzędziem komunistycznego zakłamania. Swój bunt przeciwko systemowi wyraża dobitnie za pomocą wulgarnego języka. Człowiek w systemie zniewolenia może panować wyłącznie nad prywatnym językiem. 

Groteskowy obraz PRL-u odnaleźć można w opowiadaniu „Słoń”. Sławomir Mrożek opisuje historię ogrodu zoologicznego, nieudolnie zarządzanego przez kierownika, który w każdym swoim działaniu stara się przypodobać przełożonym. Jednym z jego absurdalnych pomysłów i działań, podjętych w ramach oszczędności, było podstawienie gumowego, dmuchanego słonia zamiast prawdziwego zwierzęcia. Taki sposób prowadzenia zoo sprawia, że jest ono pełne anomalii - żyraf z krótkimi szyjami czy „nieświstających" świstaków. Jego pracownicy bezmyślnie wykonujący absurdalne polecenia dyrektora wkraczają w sferę śmieszności. Ogród jest jednocześnie miejscem zaniedbanym i smutnym. Zoo nie spełnia także swojej podstawowej roli dydaktycznej. Historia dmuchanego słonia kończy się w sposób komiczny. Nauczyciel podaje zgromadzonym uczniom informacje dotyczące życia słonia, a ci próbują odnieść je do obserwowanego na wybiegu zwierzęcia. Okazuje się jednak, że słoń nie pasuje do podanej charakterystyki. W dodatku nagle unosi się i odlatuje z wybiegu. W celu podkreślenia absurdalności działań kierownika i pracowników zoo Mrożek, kończąc historię, ironicznie stwierdza, że przez takie postępowanie rozczarowana młodzież może zejść na złą drogę i już nigdy już nie uwierzyć w słonia.

Autor zwraca uwagę na bezmyślne i bezsensowne działania urzędników, którzy pragną jedynie zdobyć wyższe stanowisko w hierarchii pracowniczej. Mrożek pokazuje, do jak bezsensownych działań są w stanie się posunąć. Podkreśla, że urzędnicy działają automatycznie i dlatego absurdalne pomysły, takie jak pomysł dyrektora zoo, są wprowadzane w życie socjalistycznej Polski. Działania takie nie służą jednak obywatelom, a wręcz mogą im szkodzić.

Za pomocą satyry na społeczno-polityczną rzeczywistość polską tworzy swą wizję PRL-u Ewa Lipska w wierszu „ Egzamin” napisanym w formie relacji z "egzaminu konkursowego na króla". Choć do konkursu przystąpiła „pewna ilość królów", ale tylko „jeden kandydat" na ten urząd. W konsekwencji wybrano właśnie tego, „który miał zostać królem", co ukazuje absurd przeprowadzanego egzaminu. Wyraźną aluzją polityczną do rzeczywistości polskiej okresu komunizmu są słowa: „Otrzymał dodatkowe punkty za pochodzenie". Absurdem jest fakt, że to nie król został wybrany dla ludzi, lecz to lud został wybrany dla władcy. Nowy król powinien pokazać się społeczeństwu. Jednak przewodniczący komisji egzaminacyjnej pobiegł po naród, aby go wręczyć królowi. Według tradycyjnie przyjętych zwyczajów to społeczeństwo czeka, aż nowo wybrany władca mu się przedstawi czy choćby ukaże. W ten sposób wybrany król zyskuje władzę nieograniczoną, absolutną i potwierdza się jego prawo sprawowania rządów. Koniec wiersza wyjątkowo absurdalny i odsłania grozę sytuacji. Naród został tu uprzedmiotowiony- oprawiony w skórę, co sugeruje zniewolenie. Król będzie zarządzał tym zniewolonym społeczeństwem. Egzamin na króla to satyra na społeczno-polityczną rzeczywistość PRL, gdzie tyrania i ubezwłasnowolnienie społeczeństwa były na porządku dziennym. Tekst ten wyraźnie demaskuje polską rzeczywistość lat 70-tych XX w. W dużej mierze stanowi wyraz braku akceptacji świata, w którym manipuluje się człowiekiem. Jest także uogólniającą i ponadczasową refleksją na temat władzy i jej mechanizmów.

Realistyczny obraz rzeczywistości PRL-u pod koniec lat siedemdziesiątych minionego stulecia zawiera powieść Małgorzaty Musierowicz „ Kwiat kalafiora”. Obrazuje typowe problemy tamtych czasów: kłopoty z zaopatrzeniem sklepów, brak podstawowych produktów higienicznych oraz żywności, długie kolejki, niemożliwości robienia zakupów w sobotę po godzinie jedenastej, oszczędność energii elektrycznej, niewygody mieszkaniowe, kłopoty finansowe Wprowadza także postać dyrektora trudniącego się potajemnie ubojem bydła, ironizuje na temat antyzachodniej propagandy i dyskretnie naśmiewa się z niektórych rozwiązań systemu szkolnego, takich jak na przykład system siódemkowy, uczący pierwszoklasistów z podstawówki donosicielstwa. Negatywnie ocenia czyny społeczne, umożliwiające leniom i obibokom niewywiązywanie się z powierzonych im zadań.

Na pierwszy plan wysuwa się rodzina Borejków, borykająca się z codziennymi problemami codzienności w PRL-u. Jak wiele rodzin w tamtych czasach, mieszkają w starym kwaterunkowym mieszkaniu (ze względu na niski czynsz), umeblowanym sprzętami w stylu lat pięćdziesiątych. Ich sytuacja finansowa była dość trudna. Ojciec Borejko z zawodu filolog klasyczny niewiele zarabiał, pracując jako bibliotekarz w Bibliotece Raczyńskich. Jego pensja wystarczała na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Mama od urodzenia trzeciej córki, Natalii, zajęła się wyłącznie domem i wychowywaniem córek, czasem tylko dorabiając robieniem swetrów na maszynie dziewiarskiej dla spółdzielni Świt - nie było to jednak zajęcie popłatne.
Borejkowie, podobnie jak inni ludzie, chodzili skromnie ubrani. Kiedy potrzebne było jakieś nowe ubranie, najczęściej szyto je z tego, co akurat było dostępne - np. kreację sylwestrową dla Gabrieli mama Borejko uszyła z żółtej firanki.
Jednak rodziny nigdy nie opuszcza ich optymizm i pogoda ducha, stanowiące ich prawdziwe bogactwo, którym dzielą się z innymi. Są w tym względzie wyjątkowi, bowiem trudy życia w ówczesnej polskiej smutnej rzeczywistości destrukcyjnie wpływały na ludzi, ich psychikę, zachowania, wzajemny stosunek do siebie nawzajem. Refleksje na temat szarości ciężkich czasów dobrze obrazuje niecodzienny, oryginalny pomysł młodzieży polegający na wysyłaniu tzw. Eksperymentalnego Sygnału Dobra, który miał polegać na uśmiechaniu się do przypadkowych przechodniów i udzielaniu pomocy nawet tam, gdzie nikt jej nie oczekuje. Okazało się, że ludzie są niemili i pozostają względem siebie nieufni, podejrzliwi. Uśmiechy wysyłane przez młodych ludzi bardziej dziwią i niepokoją przechodniów niż zachęcają ich do rozprzestrzeniania dobra, a idea kółka ściąga wreszcie na głowy jego założycieli oskarżenia o działalność przestępczą. W takiej rzeczywistości przyjaźń okazuje się jedyną ucieczką od smutnego i nieprzychylnego świata zewnętrznego schyłku okresu PRL-u.

Oprócz literatury, ważnym świadectwem minionej epoki są filmy. Z innego punktu widzenia prezentuje rzeczywistość Polski Ludowej, Stanisław Bareja w kultowej komedii „Miś”. Film przedstawia zmagania Ryszarda Ochódzkiego, prezesa klubu sportowego Tęcza, który nie może wyjechać do Londynu i podjąć pieniędzy z konta, ponieważ była żona zniszczyła mu paszport, wyrywając z niego kilka kartek. Prezes musi znaleźć sobowtóra, pod nazwisko którego mógłby się podszyć, dostać nowy dokument i wyjechać. Tytuł filmu nie odnosi się tylko do głównego bohatera, nazywanego przez kochankę Misiem. Właściwy miś jest kilkunastometrową słomianą kukłą, symbolem potęgi kraju. Według Ochódzkiego, jest on dowodem na to, że Polacy są zdolni zbudować coś wielkiego. Jednak już sam materiał, z którego postać została wykonana, czyli słoma, wskazuje na jej słabość, kruchość i nietrwałość. Kiedy więc ta ikona siły upada, znika symbol potęgi państwa. Jest to zapowiedź rozpadu dotychczasowego porządku i komunistycznego systemu. I jakby wołanie o zmianę. Bo te zmiany i nowa rzeczywistość są już bardzo potrzebne. W wielu scenach filmu widać niedorzeczności codziennego życia Polaków. Mięso sprzedawane w kiosku, bilety lotnicze sprzedawane po teoretycznym odlocie samolotu czy talerze przykręcane do stolików oraz łyżki na łańcuchu, by nie można ich wynieść, milicjanci budujący wioskę z tektury, by wypisywać więcej mandatów to tylko niektóre absurdy ówczesnego czasu. Film pokazuje także bezsensowną politykę polskich władz. W sklepie w Londynie można było bez problemu dostać polską szynkę, a w kraju nie mówiło się głośno o tym, że jest ono eksportowane za granicę w czasach, kiedy tak trudno było je zdobyć w kraju.

„Nie lubię poniedziałku" w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego to kolejna przezabawna komedia pomyłek, pokazująca z przymrużeniem oka absurdy dziejące się w Polsce w czasach PRL-u. W pewien wrześniowy poniedziałek mieszkańcy Warszawy borykają się z problemami codzienności. Pracownik fabryki w Sulęcicach nie może kupić potrzebnych części do kombajnu i desperacko wręcz szuka ich w Warszawie. Milicjant jednocześnie kieruje ruchem i opiekuje się synem, którego musiał odebrać z przedszkola z powodu panującej w nim różyczki. Żona milicjanta rozpacza, bo kontrola w biurze matrymonialnym, w którym jest kierowniczką wykazała manko – brakowało jednego obcokrajowca. Pracownica sklepu ma nadzieję na romantyczną miłość z cudzoziemcem. Obcokrajowiec się pojawia – w postaci włoskiego przedsiębiorcy wziętego pomyłkowo przez grupę górali za rodaka z Chicago, który przybył jako delegat Polonii na otwarcie jednej ze szkół – tysiąclatki. Włoch mający podpisać w Polsce ważny kontrakt, Francesco Romanelli, na lotnisku wsiada do niewłaściwego samochodu i to skutkuje lawiną nieporozumień, pomyłek, zabawnych sytuacji, ale i ukazaniem wielu absurdów ówczesnej rzeczywistości. Dyrektor centrali mający podejmować włoskiego przemysłowca, który miał go odebrać zaraz po przylocie, tkwi uwięziony w windzie biurowca. Robotnik śpiący na dźwigu podczas godzin pracy, sprzedawczyni zamykająca sklep w dowolnym momencie z powodów osobistych, manekin – niby kierowca - leżący pod maską samochodu stojącego w niedozwolonym miejscu, kłopoty z zaopatrzeniem sklepów w podstawowe artykuły higieniczne – wielką radość sprawia zakup papieru toaletowego, kolejki… to tylko część obrazków z filmu, dla których tłem jest bardzo żywy i, mimo trudności i kryzysu, optymistyczny obraz Warszawy z początku lat siedemdziesiątych. Komedie wyraźnie pokazały szerokim rzeszom Polaków wady sytemu, w którym przyszło im żyć, a także prawo do otwartego krytykowania polityki rządu i domagania się polepszenia sytuacji w kraju. Poprzez trafienie do masowego odbiorcy filmy otworzyły oczy zwykłym obywatelom, którzy nie zastanawiali się nad absurdem rzeczywistości i nie podejmowali działań, aby ją zmienić.

Z przedstawionych przeze mnie przykładów wynika, że motyw PRL jest tematem chętnie podejmowanym przez literaturę i sztukę filmową. Artyści w różny sposób i przy użyciu różnorodnych środków ukazują obraz Polski Ludowej. Jedni sięgają po groteskę, inni po przenośnię, a jeszcze inni wykorzystują realizm. Tym, co łączy zaprezentowane utwory jest negatywny stosunek do peerelowskiej rzeczywistości, krytykowanej wprost lub ośmieszanej w sposób pośredni. Zwracają też uwagę na destrukcyjny wpływ szarości, bezsensu i beznadziei socjalistycznej rzeczywistości na polskie społeczeństwo, które pogrążyło się w marazmie i niewierze w lepszą przyszłość na wiele lat. Na szczęście przyszedł czas na zmiany i polska rzeczywistość zyskała nowe oblicze. PRL należy już do historii.