„Różne ujęcia rodziny w literaturze, filmie i malarstwie. Przedstaw na wybranych przykładach”
Rodzina w życiu każdego człowieka odgrywa bardzo ważną rolę. To od zarania dziejów podstawowa grupa społeczna, występująca we wszystkich historycznie znanych typach społecznych i kultur, w której człowiek żyje, wychowuje się, kształtuje swoje cechy, osobowość, czerpie wzorce, tworzy własny system wartości. To pewnego rodzaju ostoja, która pomaga w życiu codziennym, bo przecież z rodziną jesteśmy związani przez całe życie, najpierw jako dzieci, później jako rodzice, czy dziadkowie. Każdy z nas wie, że nawet w największym nieszczęściu możemy wrócić na łono rodziny, aby tam znaleźć zrozumienie i ukojenie w bólu.
„Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób” - trafnie stwierdził Lew Tołstoj, w jednym zdaniu zawierając, jak ważną rolę spełnia rodzina w życiu każdego człowieka.
Twórcy już od najdawniejszych czasów podejmowali temat rodziny. Jej kontury można odnaleźć nawet na naskalnych malowidłach ludzi pierwotnych. Pisarze i artyści przez wieki starali się przedstawić model rodziny rozbitej, nieszczęśliwej, pozbawionej ojca, czy matki. Motyw rodziny był bardzo popularny. Często pojawiał się na kartach dzieł pisarzy, na obrazach czy w filmach. Śledząc los rodziny, każdy widz, czy czytelnik może lepiej poznać główne postaci książki, czy filmu, zidentyfikować się z nimi bądź poddać krytyce sposób ich postępowania.
Motyw rodziny podejmowany był już w starożytności. W podaniach o bogach i bohaterach starożytnych pojawia się on nieustannie. Jeszcze przed powstaniem świata istniała według mitów rodzina, która dała początek wielu pokoleniom bogów i stworzyła ziemię. Uranos i Gaja - matka Ziemia, to pierwsi rodzice, z których to związku wyszedł wielki ród tytanów. Poznając bliżej Mitologię dowiemy się jednak, iż nie była to zbyt szczęśliwa rodzina. Toczyły się w niej wciąż walki o władzę, choć Gaja, jak prawdziwa matka próbowała godzić swe zwaśnione dzieci. Mitologia jest pełna motywów rodzinnych, ale rzadko są to rodziny szczęśliwe. Znajdziemy natomiast przeklętą rodzinę Labdakidów, nad którą wisi nieubłagalne fatum. Wszyscy członkowie rodziny są nieszczęśliwi. Edyp zabija ojca Lajosa, żeni się z własną matką Jokastą, z którą płodzi czworo dzieci. Gdy wychodzą na światło dzienne zbrodnie Edypa, Jokasta wiesza się, a on wykłuwa sobie oczy i idzie na tułaczkę. Synowie Edypa i Jokasty - Eteokles i Polinejkes walczą ze sobą o władzę i giną w bratobójczej walce. Antygona natomiast, uwięziona przez Kreona, za to, że pochowała zwłoki wyklętego brata, popełnia samobójstwo, co bardzo sugestywnie przedstawił w swej tragedii Sofokles. Bardziej szczęśliwą rodziną, choć po przejściach, jest rodzina Odyseusza, która zostaje rozdzielona najpierw z powodu wojny trojańskiej, później zaś za sprawą gniewu Posejdona. Penelopa, przysłowiowa już dziś wierna żona, czeka cały czas na powrót męża, a syn Telemach wyrusza na poszukiwanie ojca. Po latach Odys dociera do domu i rodzinie udaję się, wreszcie połączyć. Rodzina Odyseusza to przykład olbrzymiej miłości i wierności.
Również Biblia, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu jest pełna motywów rodziny. Już pierwsi ludzie Adam i Ewa opisani w „Księdze Rodzaju” stworzyli rodzinę. Doczekali się dwóch synów Kaina i Abla. Dzieje tej rodziny, początkowo szczęśliwe, okazały się tragiczne. Kain zabił Abla i musiał udać się na wygnanie. Wzorzec prawdziwej rodziny ukazany natomiast w „Nowym Testamencie”, której to przykładem są losy Jezusa, Józefa i Maryi. Któż z nas nie zna ich losów. Mimo wielu przeciwności, w szczęściu i nieszczęściu zawsze są razem. Wyznaczeni przez Boga do wykonania ważnego zadania na ziemi, stali się oni dla chrześcijan wzorem rodziny chrześcijańskiej. To bardzo wyjątkowa rodzina w dziejach ludzkości, bowiem w niej to na świat przeszedł Zbawiciel. W wielu biblijnych przypowieściach pojawia się motyw bezinteresownej miłości rodzicielskiej np. przypowieść o „Synu marnotrawnym”. Syn wyrusza w świat w poszukiwaniu lepszego życia. Po latach skruszony wraca do domu, a ojciec przyjmuje go z otwartymi ramionami. Przypowieść ta ukazuje wielkość rodzinnej miłości i przebaczania. Średniowieczne motywy rodzinne można by mnożyć. W tej epoce wiążą się one z bólem, cierpieniem i śmiercią. Porzucenie rodziny jawi się jako krok do zbawienia, wstąpienia po śmierci w bramy nieba. Także epoka baroku nie ominęła motywu rodzinnego. Przewija się ona przez wiele dzieł np. Wiliama Szekspira. W „Królu Learze” z 1606 r. tytułowy bohater ma 3 córki - Goneryle, Regone i Kordelie, które bardzo kocha. Posiada wszystko o czym zamarzy, jednak sprawowanie władzy pochłania go do tego stopnia, że brakuje mu czasu na okazanie uczuć rodzicielskich. Jest to doskonały przykład przedstawiający obraz nieprawidłowego wychowania, oraz skutków jakie wywołuje zaniedbanie i brak czasu w stosunku do dzieci. Przez brak miłości rodzicielskiej w latach dziecięcych, sensem życia starszych córek nie stało się życie u boku ukochanych, ale ciągłe dążenie do władzy i bogactwa. Motyw rodziny funkcjonuje także w epoce oświecenia. Przykładem tego może słynna komedia Juliana Ursyna Niemcewicza Pt. „Powrót Posła”, gdzie autor ukazuje dwa przeciwstawne modele rodziny. Podkomorzy z żoną i synami tworzy rodzinę szczęśliwą. Jej członkowie doskonale się rozumieją wierzą w te same ideały, są pełni szacunku i miłości. Karykaturą rodziny zaś jest rodzina starosty Gadulskiego. Jego żona „dama modna” interesuje się jedynie urządzaniem romantycznego pokoju i czytaniem romansów. Swoją córkę Teresę Gadulski oddaje na wychowanie Podkomorstwu, gdyż sądzi, że będzie jej tam lepiej, niż pod opieką Starościny. Państwa Gadulskich nie łączą bowiem, żadne rodzinne więzi. Brak jest ciepła i miłości, gdyż starosta ożenił się jedynie z powodu majątku. Przeciwieństwem rodziny Gadulskich jest rodzina Sopliców z epopei „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Jawi się jako ostoja narodowych tradycji. W Soplicowie wszyscy kultywują staropolskie tradycje i obyczaje, nad którymi czuwa Sędzia. Dom w „Panu Tadeuszu”, to dom szczęśliwej młodości polskiego wieszcza, dom wyidealizowany. W nim wszystko jest najlepsze. Każdy z mieszkańców czuje, że jest kimś ważnym, a gość jest zawsze dobrze przyjmowany. Taki właśnie soplicowski dom rodzinny pojawia się także w innym romantycznym dziele „Balladynie” Juliusza Słowackiego. Poeta przedstawia rodzinę nieszczęśliwą. Matka Aliny i Balladyny po śmierci męża samotnie wychowuje córki. Stara się, aby niczego im nie zabrakło. Niestety, dziewczynki miały wszystkie rzeczy materialne, ale zabrakło im najważniejszego - uczuć. Balladyna jako dorosła dziewczyna stawia sobie za cel osiągniecie bogactwa i władzy, który to popycha ją ku zbrodni. Zabija siostrę, aby zdobyć zamożnego Kirkora. Jako pani na zamku odtrąca dawnych znajomych, nawet matkę usuwa z komnat do pokoju w wieży. Przecież matka dała jej wszystko co miała, ale Balladynie widocznie było za mało. Po jakimś czasie tytułowa bohaterka wypędza matkę z domu. Dziewczynie wciąż mało bogactwa i władzy. Takie poglądy doprowadzają do kolejnej tragedii. Dzięki „Balladynie” Słowackiego widać, jak ważne są uczucia dawane małemu dziecku i jak ich brak może później odbić się w życiu dorosłym, prowadzić od tragedii do tragedii. Model rodziny nieszczęśliwej z powodu braku uczuć łączących ojca i córki ukazuje w dziewiętnastowiecznej powieści Honoriusza Balzaka, pt. „Ojciec Goriot”. Rodzina Goriota jest niepełna. W przeciwieństwie do „Balladyny” brak w niej dla odmiany matki, która zmarła. Nad wychowaniem dzieci czuwa ojciec. Kiedy córki wychodzą za mąż, przestają interesować się losem ojca. Ojciec Goriot jest po części winny takiej sytuacji, ponieważ nie nauczył swych córek kochać. Okazuje się, iż rodzina, w której brak jest uczuć, nie ma racji bytu. Członkowie rodziny są dla siebie całkiem obcymi ludźmi, traktują się w sposób obojętny, a nawet okrutny. Z kolei model dwóch rodzin niesie ze sobą „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Zarówno rodzina Korczyńskich, jak i Bohatyrowiczowie, to rody, w których zakorzenił się patriotyzm. Zarówno Benedykt Korczyński, jak też Andrzej, czy Dominik walczyli w powstaniu styczniowym. Teraz Benedykt walczy o utrzymanie ziemi. Nie znajduje zrozumienia u żony Emilii, cierpiącej na urojone choroby. W dodatku popada w konflikt z synem Witoldem, który jest młodym, zapalonym pozytywistą. Jednak, dzięki miłości i zrozumieniu znajdują wreszcie wspólny język. Z kolei jednak rodzina Bohatyrowiczów to zubożały ród szlachecki. Jej członkowie stracili majątki, zachowali jednak godność rodową i dumę. Nie załamują się, bo wiedzą, że dzięki miłości, zrozumieniu i ciężkiej pracy mogą chodzić z podniesionym czołem, godnie żyć i wciąż trwać.
Inny model rodziny przedstawił Bolesław Prus w ,,Lalce”. Pani Stawska, kobieta wyemancypowana, była zmuszona przejąć rolę głowy rodziny. Zarabia, dając korepetycje, sama wychowuje córkę. Nie radzi sobie najlepiej, gdyż kobieta pozytywistyczna zarabia mało i jest traktowana gorzej niż mężczyzna. Rodziny Łęckich i Krzeszewskich, to z kolei arystokracja. Ich zachowanie przesiąknięte jest egoizmem i potępieniem dla ludzi, którzy wywodzą się z innych warstw społecznych. Nie dopuszczają do swej świadomości żadnych zmian, jakie wokół nich wciąż trwają. Te cechy powodują, że ich rola w społeczeństwie odbierana jest negatywnie.
O tym, jak rodzina może być ściśle związana z ziemią i własnym gospodarstwem, możemy się przekonać, czytając ,,Chłopów” Władysława Reymonta. Ziemia dla chłopów to wartość najważniejsza. Stan posiadania decyduje o pozycji gospodarza na wsi. Im ma więcej, tym zajmuje wyższe stanowisko w hierarchii wiejskiej. Posiadana ziemia daje niezależność, dlatego też często na tym polu dochodzi do konfliktów, przykładem może być spór Macieja Boryny z synem. Nawet przy wyborze męża, czy żony ilość posiadanych morgów ma ogromne znaczenie. W rodzinie chłopskiej liczą się tylko jednostki zdolne do pracy. Rządzi w niej prawo silniejszego, brak jest natomiast miejsca na czułość i miłość.
Całkowicie odmienny typ rodziny przedstawia Witold Gombrowicz w ,,Ferdydurke”. Rodzina Młodziaków, ukazana w utworze, to rodzina nowoczesna. Brak jest w niej miejsca na życie duchowe. W rodzinie tej także jest brak miłości, wsparcia i bezpieczeństwa. Takie wychowanie wpływa negatywnie na wychowanie dzieci. Córka Młodziaków - Zuta jest bezczelna i nowoczesna. Nie ma żadnych autorytetów, nawet wśród rodziców. Nie szanuje ich, wręcz narzuca im swój styl. Poprzez swoją nowoczesność rodzina ta jest nieszczęśliwa, wręcz tragiczna, podobnie jak rodzina Artura z ,,Tanga” Mrożka. Rodzice i babcia Artura, to ludzie uchodzący za nowoczesnych, natomiast młodzieniec pragnie powrotu tradycji. To on stara się wychowywać swoją rodzinę. Próba ta kończy się niestety śmiercią Artura. Pokonuje go Edek, tępy osiłek, postać charakterystyczna dla systemu totalitarnego.
Jak widać, rodzina jest jednym z motywów przewodnich w literaturze, ale nie tylko. Pojawia się też często w sztuce. Już twórcy starożytni w różny sposób przedstawiali rodzinę.
Przypomnijmy sobie motyw świętej rodziny. Każdy z nas zapewne zna dzieła słynnego malarza rzeźbiarza Michała Anioła. Jedno z nich, to obraz ,,Świętej Rodziny”, przedstawiający Maryję, Józefa i kilkuletniego Jezusa. Już na pierwszy rzut oka widać, jak bardzo rodzina ta jest ze sobą związana. Ich uduchowione twarze wyrażają miłość, a oczy są pełne ciepła. Splątane ręce przywodzą na myśl nierozerwalne więzi rodzinne.
Wspaniałe obrazy przedstawiające ogrom miłości matczynej tworzył także Rafael. Jego płótna ,,Madonna Sykstyńska'', czy ,,Madonna della Sedia” świadczą o tym, iż on też potrafił w wyrazie oczu i twarzy odzwierciedlić wszelkie matczyne, prawdziwe uczucia. Wielu malarzy chcąc, aby ich ukochane rodziny pozostały na zawsze w pamięci ludzi portretowali je, np. Holbein, który stworzył obraz przedstawiający żonę, syna i córeczkę. Na obrazie tym, również widać silne więzi rodzinne. Matka, delikatnie uśmiechając się z błogim wyrazem twarzy przytula swe dzieci. Syn patrzy na matkę z ufnością.
Podobny wydźwięk maja obrazy Rubensa, który bardzo często wykorzystywał w swych dziełach motyw rodziny. Przypomnijmy sobie obraz pt. ,,Malarz z żoną Izabelą Brant”, na którym to artysta przedstawił siebie trzymającego za rękę swoją ukochaną żonę. Mimo, iż postaci patrzą gdzieś w dal, to jednak splecione ręce świadczą o wzajemnym zrozumieniu i zaufaniu. Widać, że para ta jest w sobie zakochana. Rubens lubił portretować także swe dzieci. Na słynnym obrazie ,,Synowie Rubensa” widać dwóch zadowolonych z życia chłopców, którym nie brak rodzinnego ciepła, ojcowskiej i matczynej miłości.
Przez wieki malarze portretowali także rodziny królewskie, które ze względu na prestiż i zajmowaną pozycję chciały mieć swoje podobizny, np. ,,Rodzina królewska” Goi, na której widać licznie zgromadzony ród hiszpańskich władców, których malarz namalował bez żadnych upiększeń. Na twarzach widać bezmyślność i pychę. Obraz Goi, to satyra na ówczesnych władców. Wiadomo z historii, iż król hiszpański, nie dość, że nie obraził się na artystę, to jeszcze hojnie go wynagrodził. Ród królewski bez miłości i uczuć, wciąż dążący do władzy w swoim zadufaniu nie widział swej śmieszności, którą widzą teraz osoby oglądające płótno.
Całkiem innego władcę przedstawił Riepin, malując ,,Cara Iwana Groźnego z synem”. Na obrazie car Iwan Groźny rozpacza nad trupem syna. Ten umiłowany syn miał objąć po nim dziedzictwo, a ojciec w gniewie zabił go laską. Teraz obejmuje po ojcowsku umierającego carewicza, a rozpacz i żal jeżą mu resztki włosów na starczej głowie. Takim tez pozostał Iwan Groźny we wspomnieniach ludu, nie jako groźny władca, ale jako zbolały ojciec, który nagle ujrzał przed sobą bezdenną pustkę.
W miarę rozwoju techniki zaczęły powstawać filmy, w których także bardzo często pojawia się motyw rodziny. Przypomnijmy sobie, chociażby super produkcję Mario Puza ,,Ojciec Chrzestny”, w którym to możemy zobaczyć, jak ogromną rolę odgrywają więzi rodzinne. Próba zamachu na głowę mafijnej rodziny Don Corleonów powoduje tragiczne skutki, ponieważ przyczynia się do śmierci wielu ludzi. W filmie tym rola rodziny polega na solidarności i eliminowaniu wszystkiego i wszystkich, którzy mogliby członkom rodziny zaszkodzić.
Podobnie w filmie ,,Bravehart - Waleczne Serce” tytułowy bohater mści się na mordercach swojej rodziny. Chcąc, pomścić swych bliskich tworzy armię, która walczy przeciwko tyranowi. Waleczny Szkot bardzo odczuwa brak rodziny, a tęsknota za nią powoduje, iż okrutne mordy stają się dla niego chlebem powszednim. W filmie tym jaskrawo widać, co może spowodować brak rodziny.
Podobną sytuację możemy zobaczyć w filmie ,,Gladiator”, gdzie główny bohater chce pomścić śmierć żony i dziecka, których zamordował żądny władzy człowiek. Mimo, iż z przymusu został gladiatorem, chęć zemsty na mordercy pobudza go do działania. Efektem tego jest śmierć zabójcy. Zemsta została dokonana.
Cierpienie i ból możemy zobaczyć także w słynnej ,,Pasji”, która jest opowieścią o ostatnich dniach Chrystusa. Twarze postaci wyrażają wszystkie uczucia, od miłości, poprzez rozpacz i pustkę. Mimo, iż ból po śmierci syna rozrywa jej serce wie, że zemsta dokona się gdzieś wyżej.
Całkowicie odmienną sytuację rodzinną możemy zaobserwować w rodzinie jednego z bohaterów ,,Stowarzyszenia umarłych poetów” Neila Perry. Jego rodzice są tak pochłonięci pracą, że notorycznie zaniedbują swoje obowiązki rodzicielskie, choć od Neila wymagają dużo. Chłopak nie ma prawa do marzeń i do życia osobistego, ponieważ ojciec wie lepiej co jest słuszne. Konsekwencją takiego postępowania jest śmierć chłopca, a rodzice po czasie dopiero rozumieją swe błędy. Zaślepiona miłość rodziców, w połączeniu zaspokojeniem własnych ambicji prowadzi do tragedii. Całkowity brak zainteresowania losami dziecka ze strony rodziców możemy zobaczyć w filmie „Leon Zawodowiec”. Matylda - córka handlarza narkotyków jest traktowana w sposób haniebny. Rodzina absolutnie się nią nie interesuje, a w domu panuje jedynie przemoc, seks i narkotyki. Film ten to przykład całkowitego braku więzi rodzinnych, troski i miłości, która powinna być w każdej rodzinie. Całkiem inny wydźwięk ma film „Sami Swoi”, gdzie dwie ciągle sprzeczające się ze sobą rodziny ukazane są w bardzo zabawny sposób. Karguli i Pawlaków możemy porównać do Milczków i Cześników z „Zemsty” Aleksandra Fredry, tyle tylko, że zamiast sporu o mur graniczny oglądamy odwieczny spór o kawałek miedzy. Mimo pozorów, że dwie rodziny tworzą jedną, która przez ślub dzieci staje się nierozerwalna. Sprawdza się w tym momencie powiedzenie „kto się czubi, ten się lubi”. Mimo kłótni, w kłopotach zawsze solidaryzują się, co możemy obejrzeć w dalszych częściach tryptyku: „Nie ma mocnych” i „Kochaj albo rzuć”.
Jak więc, wynika z wyżej wymienionych przykładów rola rodziny poruszana jest w wielu utworach literackich, filmach, malarstwie. Także i dzisiaj każdy z nas może określić, jaką rolę w jego życiu pełni rodzina, choć zapewne dla wielu jest ona ostoją, pocieszeniem, pomocą. Dzięki niej człowiek wie, że ma do kogo wrócić, że zawsze może na kogoś liczyć, kto bezinteresownie wysłucha i poradzi co dalej robić. Może właśnie dlatego rodzina stanowiła i stanowi podstawową komórkę, na której opiera się całe społeczeństwo. Dom winien zawsze i wszędzie być przystanią. Nie każdy jednak może powiedzieć to samo o swojej rodzinie, bo niektórzy np. dzieci w „domach dziecka” wcale tej rodziny nie mają, bądź uciekają z domów, gdzie panuje strach i przemoc. Nie można, więc jednocześnie określić, jaka jest rola rodziny w życiu człowieka i społeczeństwie, chociaż przykłady literackie i artystyczne mnożylibyśmy na tysiącu kart.
3