Temat 4: Rola państwa w gospodarce rynkowej.

1. Pojęcie państwa w kontekście jego roli w gospodarce

2. Argumenty uzasadniające ekonomiczną rolę państwa

3. Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa

4. Funkcja instytucjonalna i prawna

5. Funkcja alokacyjna

6. Funkcja redystrybucyjna

7. Funkcja stabilizacyjna

Ad.1. Pojęcie państwa w kontekście jego roli w gospodarce

Problem roli państwa w gospodarce znajduje się na styku mikro- i makroekonomii. W ujęciu mikroekonomicznym państwo występuje jako podmiot ograniczający defekty rynku. Natomiast w makroekonomii analizowany jest wpływ państwa jednocześnie na całą gospodarkę.

Państwo jest to wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa zamieszkującego na danym terytorium dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Inaczej państwo jest zbiorem instytucji centralnych oraz lokalnych, których działalność jest związana z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego.

Współczesne państwo pełni funkcje:

1. Ekonomiczne

2. Społeczne

3. Polityczne

Ad.2. Argumenty uzasadniające ekonomiczną rolę państwa

1. Konieczność stworzenia i zabezpieczenia ram instytucjonalno-prawnych dotyczących w szczególności ochrony praw własności, reguł prywatnej przedsiębiorczości, funkcjonowania rynku

2. Konieczność ochrony wolnej i uczciwej konkurencji

3. Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w gospodarce np. zanieczyszczenie środowiska. Konieczność ograniczania tego zjawiska

4. Istnienie dóbr, których dostarczanie przez sektor prywatny może być nieopłacalne lub bardzo trudne i lepiej aby dostarczało je państwo (mowa tutaj o dobrach publicznych)

5. Istnienie dóbr szczególnie korzystnych lub szczególnie niekorzystnych dla społeczeństwa i konieczność regulowania ich konsumpcji

6. Występowanie znacznych wahań poziomu aktywności gospodarczej, a w związku z tym niepełne wykorzystanie potencjału wytwórczego gospodarki, pojawienie się bezrobocia, inflacji. Sam mechanizm rynkowy nie radzi sobie z tymi problemami

7. Konieczność niesienia pomocy osobom starszym, upośledzonym, chorym, pozbawionym opieki

8. Powstawanie rażących różnic dochodowych i majątkowych w społeczeństwie co może grozić konfliktami społecznymi

Ad.3. Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa

1. Występowanie stanów nierównowagi jako skutku działań państwa

2. Zniekształcenie informacji rynkowej przez państwo

3. Biurokratyzacja i usztywnienie systemu gospodarczego. Może się to np. przejawiać w realizacji wieloetapowych procesów decyzyjnych

4. Wysokie koszty interwencji państwa przy stosunkowo niewielkiej jej skuteczności

5. Osłabienie bodźców rynkowych

6. Ryzyko niereprezentatywności rządu, który może niedostatecznie uwzględniać interes społeczeństwa

7. Ograniczenie wolnych wyborów jednostki i tłumienie oddanej inicjatywy

Ad.4. Funkcja instytucjonalna i prawna

Polega ona na tworzeniu reguł funkcjonowania gospodarki rynkowej głównie poprzez stworzenie prawa w zakresie ochrony własności przez określanie zasad prowadzenia działalności gospodarczej, tworzenie reguł funkcjonowania rynków, określanie reguł konkurencji, uporządkowanie relacji między pracodawcą a pracownikiem, sprzedawcą a nabywcą, zwalczanie różnych form przestępczości w gospodarce

Ad.5. Funkcja alokacyjna

Obejmuje działania państwa wspomagające efektywną alokację zasobów gospodarczych. Dotyczy problemów dostarczania dóbr publicznych, istnienia dóbr społecznie pożądanych i niepożądanych, eliminowania efektów zewnętrznych, wspierania uczciwej konkurencji oraz pożądanych kierunków przekształceń strukturalnych.

Dobra prywatne-dobra konsumowane przez indywidualne osoby, są one obiektem rywalizacji konsumentów i dostarczane są przez rynek

Dobra publiczne- można rozpatrywać w znaczeniu wąskim lub szerokim.

W znaczeniu wąskim mówi się o tzw. Czystych dobrach publicznych, są to dobra o następujących cechach:

1. Konsumpcja tego dobra przez jedną osobę nie zmniejsza dostępności tego dobra dla innych, czyli krańcowy koszt udostępnienia takiego dobra dodatkowej osobie jest równy 0

2. Z konsumpcji tych dóbr nikogo nie można wykluczyć lub koszty takiego wykluczenia byłyby bardzo wysokie

3. Są to dobra jednocześnie użyteczne dla wielu osób. Przykładem dóbr publicznych może być: obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, oświetlenie ulic, drogi, dobra wolne

W szerokim znaczeniu do dóbr publicznych włącza się również tzw. mieszane dobra publiczne, które mają minimum jedną cechę dobra publicznego np. autostrady, ponadto do dóbr publicznych w szerokim znaczeniu zalicza się dobra prywatne pochodzące ze źródeł publicznych- to takie dobra, które mogłyby być dostarczane przez sektor prywatny, ale ze względu na realizację ważnych celów społecznych są finansowane lub dofinansowane przez państwo np. usługi medyczne, usługi edukacyjne. Czyste dobra publiczne są zawsze finansowane ze źródeł publicznych i dostarczane nieodpłatnie pozostałe dobra zaliczane do dóbr publicznych mogą być finansowane ze źródeł prywatnych lub publicznych i mogą być odpłatne lub nieodpłatne.

Przy odpłatnym korzystaniu skala konsumpcji jest bardziej racjonalna, ale może wystąpić możliwość pojawienia się osób uchylających od odpłaty(tzw. gapowiczów).

Jeżeli dobra dostarczane są nieodpłatnie występuje tendencja do zawyżania popytu na te dobra.

Dobra społecznie pożądane tzw. merytoryczne- to takie dobra, których użyteczność w sensie społecznym jest wyższa niż w wymiarze indywidualnym; społeczeństwo uważa, że każdy powinien z nich korzystać niezależnie od tego czy sam tego chce np. szczepienia ochronne, edukacja na poziomie podstawowym.

Dobra społecznie niepożądane to takie dobra do których dostęp ze społecznego punktu widzenia powinien być ograniczony lub niemożliwy bez względu na to jaki stosunek mają do tego poszczególne jednostki np. narkotyki, alkohol, papierosy.

W związku z występowaniem dóbr publicznych i merytorycznych występuje pojęcie ceny podatkowej.

Cena podatkowa- dodatkowy ciężar jaki każdy obywatel musi ponieść w związku z zwiększeniem produkcji dobra publicznego o jedną jednostkę.

Efekty zewnętrzne- skutki działalności przedsiębiorstwa lub gospodarstw domowych oddziałujące na inne podmioty poza mechanizmem rynkowym, zatem nie ujęte w cenach.

Działania państwa polegają tutaj na tzw. internalizacji efektów zewnętrznych czyli tworzeniu warunków w których dochodzi do korygowanie kosztów prywatnych o koszty społeczne, dokonuje się to głównie przez stanowienie określonych form prawnych np. określenie maksymalnych dopuszczalnych ilości różnych typów zanieczyszczeń jakie konkretne przedsiębiorstwa mogą emitować. Czasem państwo udziela licencji na emisję zanieczyszczeń, które są prawami zbywalnymi. Ponadto państwo może nie dopuszczać do obrotu pewnych typów dóbr, może inicjować programy ochrony środowiska np. poprzez rozbudowę systemów kanalizacyjnych, propagować wiedzę o ochronie środowiska.

Państwo może też tworzyć przepisy sprzyjające bezpośrednim negocjacjom między podmiotami w przypadku takich sytuacji jak utrata zdrowia np. szkody górnicze.

W zakresie wspierania konkurencji państwo może zwalczać praktyki monopolistyczne, usuwać bariery wejścia konkurentom na określone rynki, może kontrolować monopole naturalne. W zakresie wspierania przez państwo pożądanych kierunków przekształceń strukturalnych, państwo może wspierać rozwój jednych gałęzi i ograniczać produkcję innych.

Ad.6. Funkcja redystrybucyjna(f. sprawiedliwości)

W jej ramach państwo wpływa na zmianę proporcji podziału dochodów jaka wynikałaby z działania mechanizmu rynkowego. Głównymi narzędziami realizacji tej funkcji są system podatkowy i wydatki państwa.

W zakresie pobieranych podatków istotne znaczenie będzie miała progresja podatkowa- stopa podatkowa jest tym wyższa im wyższe są dochody.

Wydatki państwa służą realizacji celów społecznych np. dofinansowaniu świadczeń społecznych takich jak emerytury, renty, zasiłki z pomocy społecznej, w ramach tej funkcji mieści się również ustalanie cen maksymalnych lub minimalnych na niektóre dobra.

Ad.7. Funkcja stabilizacyjna

Sprowadza się do prowadzenia polityki makroekonomicznej ukierunkowanej na realizację głównych celów makroekonomicznych, dokonuje się ona poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej i pieniężnej. Polityki te mają charakter krótkookresowy popytowy. Państwo ponadto może oddziaływać także na stronę podatkową poprzez sprzyjanie rozwojowi potencjału wytwórczego np. poprzez inwestycję w kapitał ludzki. Funkcja stabilizacyjna jest również bardzo kontrowersyjna.

Poszczególne funkcje państwa mogą na siebie nachodzić i czasem nie sposób je rozdzielić. Zakres ekonomicznej roli państwa jest przedmiotem ciągłej dyskusji. Keyniści z reguły są zwolennikami szerszego zakresu zaangażowania państwa w gospodarce, natomiast kierunki liberalne raczej wykazują skłonność do minimalizacji roli państwa i głoszą hasła deregulacji.

Jak oceniać zakres funkcji państwa:

1. Poprzez proces PKB redystrybuowany przez państwo(w zależności od państwa zakres ten mieści się od 30 do 50%)[Finlandia]

2. Procent zatrudnionych w sektorze publicznym(w krajach UE od 8 do 25%)[Finlandia, Francja, Belgia/ Grecja, Luksemburg]