Układ wegetatywny (autonomiczny) składa się z dwóch części: ukł. współczulnego (sympatycznego) i ukł. przywspółczulnego (parasympatycznego). Układ wegetatywny składa się z neuronów czuciowych jak i ruchowych, nie podlega on pełnej kontroli mózgu. Inną ważną cechą jest podwójne unerwienie każdego narządu wewnętrznego przez włókna współczulne i przywspółczulne. Oba te układy działają zwykle antagonistycznie. Układ przywspółczulny składa się z włókien biorących początek w mózgu i wychodzących z niego za pośrednictwem nerwów III, VII, IX i X oraz z włókien pochodzących z krzyżowej części rdzenia.
Acetylocholina – znajduje się w OUN w korze, układzie limbicznym, prążkowiu, podwzgórzu, pniu mózgu, w rdzeniu kręgowym. Reguluje ona uczenie się, pamięć, sen, procesy ruchowe – jest neuroprzekaźnikiem pobudzającym. Magazynowana jest w pęcherzykach sympatycznych w obrębie zakończeń synaptycznych. Wrażliwe na acetylocholinę są receptory cholinergiczne. Wyróżniamy receptory muskarynowe – M1, M2, M3 a także receptory nikotynowe.
W ukł. wegetatywnym przywspółczulnym receptor muskarynowy znajduje się we włóknach zezwojowych, które są krótkie, a receptor nikotynowy we włóknach przedzwojowych, które są długie. Receptory M1 znajdują się w komórkach okładzinowych żołądka np. lek Gastrozepin blokuje M1, stosowany jest w chorobie wrzodowej. M2 i M3 znajdują się w komórkach mięśni gładkich, mięśniu sercowym, gruczołach wydzielniczych, przewodzie pokarmowym – blokuje go atropina.
Acetylocholina – jest rozkładana przez swoistą acetylocholinoesterazę do choliny i kwasu octowego, które dyfundują do krwi a tam są dalej rozkładane przez nieswoistą acetylocholinoesterazę. Receptory nikotynowe należą do receptorów błonowych, znajdują się w płytce motorycznej – płytka motoryczna jest to styk nerwowo-mięśniowy.
Acetylocholina – pobudza receptory muskarynowe i nikotynowe. Rozszerza obwodowe naczynia krwionośne.
Działania niepożądane – zwolnienie czynności serca, duszności, wzmożona perystaltyka jelit. Działa b. krótko i nie ma znaczenia jako lek.
Karbachol i betanechol – odporne na działanie enzymów trawiennych, zwiększają perystaltykę jelit. Leki te wkroplone do oka zwężają źrenicę i obniżają ciś. śródgałkowe (zabiegi okulistyczne)
Alkaloidy pochodzenia naturalnego:
Pilokarpina – stosuje się ją w jaskrze, w stanach zapalnych tęczówki. Stosowana podskórnie powoduje nasilenie wydzielania gruczołów potowych oraz zwiększenie wydzielania śliny, łez.
Działania niepożądane – nadmierne pocenie, ślinotok, skurcze jelit, skurcz oskrzeli, wymioty, biegunka. Nie podawać w chorobie wrzodowej i astmie.
Muskaryna – występuje w grzybach trujących – muchomor czerwony, plamisty, strzępiaki, lejkówki
Objawy zatrucia: nadmierne wydzielanie śliny, łzawienie, nudności, wymioty, ból głowy, zaburzenie widzenia. Należy domięśniowo podawać siarczan atropiny.
Zwiększają stężenie acetylocholiny i przedłużają jej działanie. Dzielimy je na inhibitory odwracalne i nieodwracalne.
Edrofonium – działa b. krótko (5-15 min.). Jest używany w celach diagnostycznych u chorych z nużliwością mięśni (miastenia)
Fizostigmina (inhibitor o krótkim działaniu)- Jest stosowana w jaskrze a także zatruciach lekami cholinolitycznymi, pochodnymi fenotiazyny i trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi.
Neostigmina – główne zastosowanie to atonia przewodu pokarmowego, pęcherza moczowego, stosowana w jaskrze oraz nużliwości mięśni
Prydostigmina – stosowana w atonii jelit i w nużliwości mięśni. Była stosowana również jako środek profilaktyczny przed atakiem gazami bojowymi podczas wojny w Zatoce Perskiej.
Ambenonium – inhibitor 10 razy silniejszy od neostigminy (działanie utrzymuje się ok. 6-7h). Podawany jest w miastenii oraz w pooperacyjnych atoniach pęcherza moczowego i jelit.
Distigmina – długi czas działania (ok. 24h). Stosowana w leczeniu atonii.
Donepezil (Aricept) – Jest on swoistym i odwracalnym inhibitorem esterazy acetylocholinowej. Zalecany jest w leczeniu objawowym łagodnej i średnio ciężkiej postaci otępienia w chorobie AD.
Riwastygmina (Exelon) – inhibitor zarówno acetylocholinoesterazy, znajdującej się w neuronach (co poprawia transmisję cholinergiczną), jak i butyrylocholinoesterazy gromadzącej się w blaszkach starczych (co prowadzi do zmniejszenia odkładania się złogów β-amyloidu. Ponadto jej działanie blokujące cholinoesterazy nie ulega tolerancji i utrzymuje się ok. roku.
Atropina – jest alkaloidem tropanowym (podobnie jak skopolamina i hioscyjamina) występującym głównie w roślinach z rodziny psiankowatych np. pokrzyku wilczej jagodzie, bieluniach i lulkach
Wpływ atropiny na organizm i jej zastosowanie w medycynie:
serce – niewielkie dawki powodują zwolnienie akcji serca, w większych dawkach przyspiesza akcję serca (o 30-40 uderzeń na minutę)
układ krążenia – obkurczająco na naczynia skóry
ślinianki, gruczoły potowe i gruczoły w oskrzelach – zahamowanie wydzielania. W dużych dawkach również zahamowanie wydzielania przez gruczoły żołądka
układ pokarmowy – zwalnia perystaltykę (REASEC – atropina + difenoksylat)
mięśnie gładkie – rozkurcz mięśni pęcherza moczowego i moczowodów, słabiej na mięśniówkę dróg żółciowych. Nie wywiera wpływu na mięśniówkę macicy.
oko – blokując receptory muskarynowe zwieracza źrenicy prowadzi do jej rozszerzenia. Wywołuje to światłowstręt (fotofobię). Atropina działa również na mięsień rzęskowy zaburzając zdolność do akomodacji. To działanie znalazło również zastosowanie w diagnostyce okulistycznej. Podawanie naprzemienne atropiny ze środkami zwężającymi źrenicę zapobiega powstawaniu zrostów podczas zapalenia rogówki lub tęczówki
W premedykacji stosuje się czasem atropinę aby zapobiec bradykardii
leczenie zatruć inhibitorami cholinoesterazy i muskaryną zawartą w niektórych gatunkach grzybów
OUN – w dawkach terapeutycznych atropina nie ma większego wpływu na środkowy układ nerwowy. Dawki toksyczne wywołują wzrost pobudliwości, niepokój, zaburzenia orientacji, omamy, majaczenie oraz objawy psychotyczne
Zatrucie atropiną – najczęściej występuje u dzieci po spożyciu owoców pokrzyku wilczej jagody a także przedawkowanie atropiny stosowanej w celach terapeutycznych
Objawy zatrucia:
suchość w jamie ustnej i górnych drogach oddechowych
suchość i zaczerwienienie skóry
tachykardia i przyspieszenie oddechu
zaburzenia widzenia
agresja, zaburzenia pamięci, omamy, splątanie
zatrzymanie moczu
drgawki i śpiączka
wzrost temperatury (nawet do 43st.)
Leczenie zatrucia:
płukanie żołądka
podanie środka przeczyszczającego, który działa poprzez wzrost ciśnienia osmotycznego w przewodzie pokarmowym (wskutek zwolnienia perystaltyki przez dawki toksyczne dochodzi do zalegania spożytych substancji w tym np. jagód pokrzyku)
diazepam w celu opanowania drgawek
odwracalne inhibitory cholinoesterazy np. fizostygmina, pirydostygmina, endrofonium – łagodzi działanie na środkowy układ nerwowy
cewnikowanie pęcherza moczowego aby zapobiec zastojowi moczu
Właściwości narkotyczne
Atropina zawarta w nasionach, liściach i łodydze bieluniów oraz lulków używana była głównie przez kulturę hipisów jako narkotyk. Spożycie wywaru z liści lub kilkudziesięciu nasion objawia się: halucynacjami, nie do odróżnienia od rzeczywistości znacznym rozszerzeniem źrenic, suchością w ustach oraz pogorszeniem pamięci
Metylobromek hioscyny – słabo wchłania się z przewodu pokarmowego. Stosowany w stanach skurczowych przewodu pokarmowego
Butylobromek hioscyny – działa krócej od atropiny, hamuje skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych. Stosowany w diagnostyce
Homatropina – stosowana w okulistyce i stanach skurczowych przewodu pokarmowego
Ipratropium (bromek ipratropium) – hamuje wydzielanie śliny, rozkurcz oskrzeli, stosowany w leczeniu astmy (droga wziewna)
Pirenzepina i telenzepina – oba te leki blokują receptory M1. Stosowane w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy.
Działania niepożądane: suchość w ustach, zaburzenie widzenia (są mało nasilone)
Układ współczulny – receptory adrenergiczne α i β
Wyróżniamy:
α1 – są to receptory postysynaptyczne, występujące w mięśniach gładkich naczyń (trzewnych, skórnych, nerkowych, żylnych). Pobudzenie tych receptorów powoduje skurcz mięśni gładkich naczyń – podniesienie ciśnienia krwi
α2 – są to receptory presynaptyczne występujące w mięśniach gładkich. α2 jest autoreceptorem. Występuje on w błonie presynaptycznej i jest wrażliwy na przekaźnik wytwarzany przez synapsę. Powoduje tzw. ujemne sprzężenie zwrotne – jest to działanie hamujące bo zmniejsza ilość noradrenaliny w szczelinie synaptycznej wyłapując ją zwrotnie.
β1 – występują w mięśniu sercowym. Pobudzenie tych receptorów powoduje przyspieszenie akcji serca, zwiększenie siły skurczu
β2 – występują w mięśniach gładkich oskrzeli, jelit, naczyń krwionośnych, mięśniach poprzecznie prążkowanych. Pobudzenie powoduje rozkurcz mięśni gładkich np. zastosowanie agonistów tego receptora w leczeniu dychawicy oskrzelowej – SALBUTAMOL
Noradrenalina:
szlak grzbietowy – neurony od jądra miejsca sinawego, neurony wstępujące i zstępujące do struktur korowych i podkorowych.
szlak brzuszny – włókna nerwowe, jądra nakrywki mostu do struktur podkorowych (np. podwzgórza), mózgowie, podwzgórze
noradrenalina reguluje procesy takie jak pamięć, uczenie się, sen paradoksalny (faza REM). Bierze udział w powstawaniu uzależnień lekowych, w powstawaniu chorób psychicznych np. schizofrenii, depresji endogennej. Noradrenalina jest też przekaźnikiem w części pozazwojowej układu współczulnego
Działa na receptory α i β, zwęża naczynia krwionośne, podnosi ciśnienie tętnicze krwi (silniej niż adrenalina), powoduje również zwiększenie przepływu krwi przez nerki, wątrobę i mózg. Pobudza kurczliwość mięśnia sercowego
Przedawkowanie – częstoskurcz, migotanie komór
Wskazania – wstrząs sercowy, naczyniowy, zapaść naczyniowa
Interakcje : leki adrenolityczne osłabiają działanie. Halotan, chlorofom (migotanie komór), trójpierścieniowe leki p/depresyjne – zwiększają działanie noradrenaliny (hamują jej wychwyt)
Adrenalina
Działa na receptory α i β, zwęża naczynia krwionośne, przyspiesza akcję serca, podnosi ciśnienie tętnicze. Wpływa na przemianę węglowodanową – podnosi stężenie glukozy we krwi, nasila lipolizę – zwiększa stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. Powoduje skurcz mięśni macicy, ale powoduje zwiotczenie mięśni gładkich oskrzeli, jelit. Rozkłada się pod wpływem soków trawiennych.
Wskazania: stany wstrząsu, zatrzymanie czynności serca, zmniejszenie obrzęku i przekrwienia spojówek i błon śluzowych
Leki pobudzające receptory αlfa:
Fenylefryna – stosowana w farmakologii doświadczalnej, zwęża naczynia krwionośne, podnosi ciśnienie krwi, działa dłużej niż NA i A
Metoksyamina – działa szybko i długo, może wywołać rzadkoskurcz, stosowana w zapaści naczyniowej
Norfenefryna – działa słabiej, ale dłużej niż NA, po wstrzyknięciu dożylnym działa w ciągu 50s, domięśniowo po 1-3min., podskórnie po 5min.
Mefentermina – zwęża obwodowe naczynia krwionośne. Po podaniu ogólnym może wpływać na mięsień sercowy – wpływa na receptory β1 w sercu – zwiększa kurczliwość mięśnia sercowego. Stosowana zazwyczaj w postaci kropli do nosa (nieżyt nosa)