Dobór dyscyplin sportowych

W doborze odpowiedniej dyscypliny sportowej powinno kierować się możliwościami funkcjonalnymi i morfologicznymi niepełnosprawnych. Dyscypliny sportowe uprawiane przez inwalidów powinny być tymi samymi dyscyplinami, które uprawiają zdrowi. A zmian w przepisach powinno się dokonywać tylko na tyle, by umożliwić osobom z dysfunkcjami uprawianie danej konkurencji. Jeżeli natomiast jest wprowadzana nowa dyscyplina, to powinna ona charakterem ruchu odpowiadać dyscyplinie sportu osób zdrowych. Konkurencje wprowadzane w danym kraju powinny być znane i popularne. Podstawowym warunkiem uprawiania poszczególnych dyscyplin jest korzyść, jaką może przynosić trenowanie jej. Najważniejszym jednak aspektem w doborze odpowiedniej konkurencji sportowej dla osoby niepełnosprawnej jest fakt, iż musi być ona bezpieczna dla ćwiczącego, nie może zagrażać jego zdrowiu (2).

Przygotowanie obiektów sportowych

Kontrowersje budzi pytanie, czy niepełnosprawni zawodnicy mają startować na obiektach sportowych, na których występują zdrowi, czy też powinno się budować nowe, przeznaczone tylko dla nich. Jak w każdej spornej kwestii, można znaleźć pozytywy zarówno dla pierwszego jak i drugiego rozwiązania. W przypadku bazy sportowej przeznaczonej dla ludzi zdrowych, występują trudności z komunikacją wewnątrz takiego obiektu. Dodatkowo nie spełnia on wystarczających względów bezpieczeństwa niezbędnych przy korzystaniu z obiektu przez inwalidów. Konieczność dodatkowego wyposażenia, różnice w dyscyplinach sportu oraz lepsze zapewnienie opieki medycznej również przemawia za budową odrębnych obiektów sportowych. Jednak ogromne koszty stawiania nowych hal czy stadionów oraz chęć integrowania niepełnosprawnych z ludźmi zdrowymi przemawia za korzystaniem z tych samych baz sportowych (2).

Rozwiązaniem jest przystosowanie istniejących obiektów sportowych zgodnie z potrzebami osób kalekich oraz uwzględnienie przy budowie kolejnych możliwości korzystania z nich przez niepełnosprawnych sportowców (9).

Największym problemem jest komunikacja wewnętrzna. Najlepiej jeżeli obiekt jest parterowy lub jednopoziomowy. Obok schodów powinny znajdować się podjazdy o niewielkim kącie nachylenia lub windy dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Aby osoby niewidome mogły się lepiej orientować wewnątrz obiektu, należy umieszczać specjalne środki rozpoznawczo – orientujące (np. barierki przy ścianach). Ponadto dojście do wszystkich obiektów nie powinno stwarzać niebezpieczeństwa dla osoby niepełnosprawnej (13).

Wszystkie rzutnie, tory łucznicze muszą mieć utwardzone drogi w celu ułatwienia dojazdu do sprzętu. Wszystkie dojścia do urządzeń sportowych, szatni winny być bezpieczne, by osoba niepełnosprawna nie musiała korzystać z pomocy innych osób. Na basenach powinny być gumowe chodniki zabezpieczające przed poślizgnięciem. Dodatkowo basen należałoby wyposażyć w podnośnik hydrauliczny, który umożliwiałby inwalidom ze znacznymi uszkodzeniami wchodzenie i wychodzenie z wody. Na wszystkich obiektach (halach, basenach, boiskach) nie może być wystających, niebezpiecznych przedmiotów prowokujących wypadki. Sanitariaty powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia umożliwiające inwalidom korzystanie z nich (2).

Budowa i przystosowanie obiektów sportowych do potrzeb niepełnosprawnych muszą być zaplanowane bardzo szczegółowo, gdyż stanowi to później o funkcjonalności obiektu (9).

Rodzaje zawodów sportowych

Rada Główna Polskiego Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start” ustaliła następujące rodzaje rozgrywek w poszczególnych dyscyplinach sportowych:

1. Zawody sportowe szczebla podstawowego – organizowane są przez koła sportowo – turystyczne PZSN „Start”. Powinny być rozgrywane przez cały rok we wszystkich dyscyplinach sportu dostępnych dla różnych grup i klas osób niepełnosprawnych,

2. Zawody sportowe szczebla wojewódzkiego – organizowane są przez rady wojewódzkie „Startu”, o randze spartakiad wojewódzkich, mistrzostw województwa w poszczególnych dyscyplinach oraz zawodów międzywojewódzkich (regionalnych). Powinny być rozgrywane przez cały rok we wszystkich dyscyplinach sportu dostępnych dla różnych grup i klas osób niepełnosprawnych,

3. Zawody sportowe szczebla centralnego – organizowane są przez Radę Główną PZSN „ Start” . w ich skład wchodzą:

• Mistrzostwa Polski, które rozgrywane są co roku w następujących dyscyplinach: lekkoatletyka, pływanie, łucznictwo, strzelectwo sportowe, podnoszenie ciężarów, piłka siatkowa, tenis stołowy, szachy, narciarstwo,

• ogólnopolskie zawody sportowe rozgrywane co roku w dyscyplinach: piłka siatkowa kobiet, piłka koszykowa na wózkach, piłka toczona, piłka bramkowa kobiet i mężczyzn,

• spartakiady młodzieżowe inwalidów narządu wzroku, festyny sportowe młodzieży niepełnosprawnej,

• ogólnopolskie igrzyska inwalidów, które obejmują: mistrzostwa Polski. Organizowane są co 4 lata w roku parzystym między olimpiadami,

• ogólnopolskie igrzyska sportowe inwalidów narządu wzroku, które obejmują następujące dyscypliny: lekkoatletykę, pływanie, piłkę toczoną. Organizowane są co 2 lata.

Zawody międzynarodowe:

Sportowcy niepełnosprawni mają możliwość udziału nie tylko w zawodach krajowych, ale także jako reprezentacja Polski w zawodach międzynarodowych, do których należą:

• zawody towarzyskie rozgrywane w Polsce lub za granicą, w których uczestniczą również drużyny z innych krajów,

• Mistrzostwa Europy Inwalidów w poszczególnych dyscyplinach sportowych, nie mających stałego systemu rozgrywek,

• Europejskie Igrzyska Sportowe Inwalidów Narządu Wzroku „Eurosport” rozgrywane w następujących dyscyplinach: lekkoatletyce, pływaniu oraz piłce toczonej. Igrzyska te organizowane są co 4 lata, w roku parzystym między olimpiadamigo,

• Mistrzostwa Świata Inwalidów rozgrywane w poszczególnych dyscyplinach, nie mają stałego systemu rozgrywek,

• Światowe Igrzyska Sportowe Paraplegików, które są organizowane co roku, prócz roku olimpijskiego,

• Światowe Igrzyska Sportowe Inwalidów Amputowanych i Narządów Wzroku – odbywają się co 4 lata, w roku przedolimpijskim,

• Letnie Igrzyska Olimpijskie Inwalidów – odbywają się co 4 lata,

• Zimowe Igrzyska Olimpijskie Inwalidów – organizowane co 4 lata.

Nadawanie tytułów sportowych oraz ustanawianie rekordów

W celu unifikacji systemu przyznawania tytułów zwycięzcom ustalono, iż:

W zawodach o charakterze mistrzostw Polski, takich jak: Ogólnopolskie Igrzyska Sportowe Inwalidów Narządu Wzroku – zdobywcom pierwszego miejsca w danej dyscyplinie przyznaje się tytuł „Mistrza Polski”. W ogólnopolskich zawodach w danej dyscyplinie sportowej za zajęcie pierwszego miejsca zostaje nadany tytuł „Zwycięzca Zawodów Ogólnopolskich”.

Rekordy Polski uznawane są jedynie na zwodach sportowych szczebla centralnego oraz oficjalnych zawodach międzynarodowych.

Regulaminy, przepisy i programy zawodów sportowych.

To właśnie z przepisów, regulaminów i w mniejszym stopniu z programów zawodów wynika specyfika sportu niepełnosprawnych. Powinny one być tak ułożone, by zagwarantować bezpieczeństwo startującym w zawodach. Przepisy obowiązujące w poszczególnych dyscyplinach powinny być dostosowane do możliwości osób z dysfunkcjami. Musza one bardzo szczegółowo określać dozwolone formy ruchu, technikę i sposób rozgrywania danej konkurencji. Wszelkie nieścisłości mogą prowadzić do błędnej interpretacji przepisów a przez to zniszczyć wielomiesięczny trud przygotowań do zawodów (2).

Bardzo ważna kwestia dotyczy podziału zawodników na grupy i klasy startowe. W sporcie osób niepełnosprawnych jest to sprawa bardzo złożona. Każda grupa schorzenia charakteryzuje się innymi możliwościami funkcjonalnymi, a nawet w obrębie tej samej grupy występują różnice. Utrudnia to stworzenie jednakowych szans w rywalizacji. Dlatego przyjęto zasadę organizowania współzawodnictwa sportowców posiadających to samo schorzenie, dokonując ich podziału na grupy i klasy sportowe (klasyfikacja funkcjonalna). W niektórych krajach, takich jak Niemcy, Jugosławia czy Finlandia próbowano rozegrać zawody według punktacji wielobojowej, nie dzieląc zawodników na grypy sportowe według rodzaju schorzenia. Spotkało się to jednak z brakiem uznania u inwalidów i trenerów (13).

Bardzo ważnym elementem ochrony zdrowia uczestników imprez sportowych jest właściwy program zawodów. Organizator powinien przewidzieć czas przeznaczony na badanie lekarskie, które rozwiązuje wszystkie kwestie sporne związane z przydziałem zawodnika do grupy sportowej lub z aktualnym stanem zdrowia. Lekarz musi ocenić, czy udział w zawodach nie przyczyni się do pogorszenia stanu lokalnego schorzenia. Jeżeli występują jakieś zmiany nie można dopuścić zawodnika do rywalizacji. Kontrola lekarska powinna również zawierać ocenę aparatów ortopedycznych, protez, wózków, które będą używane podczas zawodów. Rzetelne badanie lekarskie może zapobiec groźnym wypadkom (9).

Inwalidzi z dysfunkcją narządu wzroku „B” (Blind)

Klasa B1

Do tej klasy należą osoby całkowicie niewidome oraz osoby z poczuciem światła, które jednak nie rozpoznają przedmiotów, a nawet ich zarysów, niezależnie od kierunku czy odległości,

Klasa B2

Do tej klasy należą osoby słabowidzące, których ostrość wzroku wynosi 2/60 i/lub ograniczenie pola widzenia w zakresie 5 stopni. Zakwalifikowani do tej grupy mają zdolność rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów,

Klasa B3

Do tej klasy należą osoby słabowidzące, u których ostrość widzenia wynosi więcej niż 2/60, ale mniej niż 6/60 i/lub ograniczenie pola ich widzenia w zakresie 6 – 20 stopni.

Inwalidzi z amputacjami kończyn „A” (Ambulatory)

A1 – obustronna amputacja w obrębie uda,

A2 – jednostronna amputacja w obrębie uda,

A3 – obustronna amputacja w obrębie podudzia,

A4 – jednostronna amputacja w obrębie podudzia,

A5 – obustronna amputacja w obrębie ramienia,

A6 – jednostronna amputacja w obrębie ramienia,

A7 – obustronna amputacja w obrębie przedramienia,

A8 – jednostronna amputacja w obrębie przedramienia,

A9 – amputacja w obrębie ramienia lub przedramienia oraz jednej kończyny dolnej,

Funkcje i cele sportu osób niepełnosprawnych

Według prof. W. Degi sport osób niepełnosprawnych powinny wyróżniać 3 główne cechy:

1. Sport inwalidzki powinien być zgodny z indywidualnym programem rehabilitacji (oprócz aspektu sportowego powinny w nim występować elementy rozrywki),

2. Sport inwalidzki powinien być bezpieczny,

3. Sport inwalidzki powinien być powszechny, dostosowany do wielu rodzajów schorzeń i powinien obejmować możliwości funkcjonalne młodzieży¹.

Sport powinien umożliwiać upośledzonym utrzymanie sprawności fizycznej, wzmacniać poczucie własnej wartości osoby niepełnosprawnej oraz poprawiać jej kondycję psychiczną. Pożądane oddziaływanie aktywności ruchowej na inwalidów określają funkcje sportu osób niepełnosprawnych. Funkcje, jakie spełnia sport osób niepełnosprawnych są różne:

• Lecznicza – jako kontynuacja usprawniania szpitalnego, ruch działa stymulująco na narządy wewnętrzne organizmu człowieka,

• Anatomiczno – fizjologiczna – poprzez aktywność ruchową możliwe jest zachowanie prawidłowych parametrów aparatu kostno – mięśniowo – więzadłowego,

• Wychowawczo – psychologiczna – pomaga w przezwyciężaniu barier psychologicznych, które są skutkiem lęku przed nowymi zadaniami ruchowymi,

• Integracyjna – poprzez sport istnieje większa możliwość integracji ze społeczeństwem

• Kompensacyjna – poprzez trening dochodzi do hiperkompensacji. Poprzez odpowiedni dobór ćwiczeń można uzyskać kompensację utraconych funkcji. [3]

Różnice między sportem osób zdrowych a inwalidów wynikają z celów stawianych przed sportem niepełnosprawnych. Owe cele wiążą się z oczekiwaniami wobec rehabilitacji osób upośledzonych. Najogólniej rzecz ujmując, celem rehabilitacji jest usprawnienie w możliwie największym zakresie osoby poszkodowanej oraz możliwość stworzenia jej warunków do w miarę normalnego życia. Sport niepełnosprawnych powinien spełniać 3 funkcje rehabilitacji, czyli leczniczą, społeczną i zawodową. Zgodnie z tym Lorenzen podaje 9 celów, które musi realizować sport osób kalekich: leczniczy, biologiczny, anatomiczno – fizjologiczny, higieniczno – zdrowotny, wychowawczo – psychologiczny, hedonistyczny, estetyczny, społeczny oraz ekonomiczny.

1. Cel leczniczy

Sport niepełnosprawnych powinien być zgodny z procesem rehabilitacji, powinien stanowić jego ciągłość. Ważne jest, aby w wyborze dyscypliny kierować się usprawnianiem narządu lub układu, którego funkcja jest zaburzona. Sport nie może powodować pogorszenia stanu zdrowia osoby uprawiającej daną dyscyplinę (zasada – nie szkodzić!). Wybrana aktywność ruchowa ma za zadanie zahamować rozwój choroby, jeśli to możliwe, lub zniwelować negatywne następstwa choroby czy upośledzenia.

1. Cel biologiczny

Aktywność fizyczna zapobiega zanikom narządów oraz funkcji u inwalidów. Systematyczne i długotrwałe ćwiczenia zwiększają sprawność fizyczną, a więc i samodzielność osoby niepełnosprawnej. Dzięki temu zmniejsza uzależnienie tych osób od innych. Ruch przyspiesza proces leczenia, wpływając na zwiększenie produkcji ciał odpornościowych w organizmie. Przyczynia się również do zmniejszenia ryzyka ponownego zachorowania. Wzrost sprawności wywiera wpływ na zwiększenie kompensacji ubytków morfologicznych.

1. Cel anatomiczno – fizjologiczny

Sport korzystnie wpływa między innymi na układ kostno – stawowy oraz na działanie narządów wewnętrznych organizmu. Poprzez ćwiczenia fizyczne zapobiega się między innymi zanikom mięśniowym czy przykurczom, co pozwala na utrzymanie możliwości funkcjonalnych inwalidy, niezbędnych w czynnościach życia codziennego. Systematyczny trening przyczynia się w dużym stopniu do zwiększenia ergonomii wszystkich ruchów. Dzięki temu wykonywanie podstawowych czynności dnia codziennego odbywa się z niższym nakładem energii.

1. Cel higieniczno – zdrowotny

Wysiłek fizyczny przyczynia się nie tylko do hartowania części ciała z ubytkiem morfologicznym (tj. kikuta po amputacji kończyny), ale i do hartowania całego organizmu. Zwiększa odporność na czynniki otoczenia, które mają szkodliwy wpływ na organizm człowieka. Sport osób niepełnosprawnych sprawia, iż potrafią oni lepiej kontrolować stan swojego zdrowia. Wyrabia u nich nawyki właściwej pielęgnacji oraz higieny, które są bardzo ważne, szczególnie u osób z paraplegią i po amputacjach.

1. Cel wychowawczo – psychologiczny

Uprawianie sportu wpływa nie tylko na prawidłowy rozwój fizyczny i biologiczny, ale również bierze udział w kształtowaniu cech charakteru i woli u dzieci. Oddziałuje na ich psychikę. Sport pomaga w przystosowaniu inwalidów do życia społecznego. Szczególnie mają tu znaczenie gry zespołowe, które uczą postępowania w grupie, współpracy z innymi. Sport wyrabia odwagę, zwiększa odporność psychiczną. Zaangażowanie w aktywność fizyczną pozwala wyeliminować negatywne następstwa niepełnosprawności w psychice inwalidów, takie jak: egocentryzm, agresja, apatia, depresja. Przyczynia się do zwiększenia ich aktywności, także społecznej. Ze względu na korzystny wpływ na psychikę osób niepełnosprawnych, działalność sportowa powinna obejmować dzieci kalekie jak najwcześniej.

Oddziaływanie sportu na psychikę dorosłych jest bardziej złożone niż u dzieci.

1. Cel hedonistyczny

Sport musi przynosić satysfakcję. Ważne jest, aby wiązał się z odczuwaniem przyjemności i radości z jego uprawiania, gdyż w przeciwnym wypadku dochodzi do spadku motywacji, a w konsekwencji zniechęcenia oraz zaprzestania aktywności fizycznej. Treningi powinny więc być urozmaicone oraz dostosowane do możliwości ćwiczącego. Powinny uwzględniać jego zainteresowania. A więc trening należy tak zorganizować, aby posiadał charakter zarówno pobudzający, jak i rozrywkowy. Można wykorzystać wszelkie środki i możliwości, by sport przyniósł pełne zadowolenie ćwiczącemu. Równocześnie ważne jest pokazanie postępów sportowych w odniesieniu do poprawy funkcji czy ogólnej sprawności fizycznej. Dla wielu niepełnosprawnych to sport właśnie jest jedynym urozmaiceniem życia codziennego, dlatego należy dbać o to, by treningi odbywały się w atmosferze życzliwości i wzajemnej sympatii. Powinno się okazać zainteresowanie ćwiczącemu oraz jego sprawami. Zajęcia sportowe to dla licznych niepełnosprawnych okazja nawiązania kontaktów towarzyskich, koleżeńskich, daje możliwość zmiany środowiska. Nie raz jest to jedyna forma aktywnej działalności inwalidów, głównie u tych osób, które nie pracują. Dlatego tak ważne jest aby zajęcia te były atrakcyjne. A atrakcyjność tę potęgują wyjazdy i udział w zawodach oraz zgrupowaniach, które są formą nagrody za systematyczność i ciężką pracę.

Cel ten jest również realizowany poprzez samą organizację zawodów sportowych., dlatego tak waż na jest cała oprawa, która powinna oddziaływać na wyobraźnię uczestników. Istotnymi elementami zwiększającymi atrakcyjność zawodów jest udział znanych osobistości, dekoracja zwycięzców, a nawet udział środków masowego przekazu, co daje zawodnikom świadomość uczestnictwa w imprezie o wysokiej randze sportowej. Wszystkie te elementy korzystnie wpływają na psychikę inwalidów oraz dostarczają wielu przyjemnych wrażeń.

1. Cel estetyczny

Celem w usprawnianiu leczniczym jest uzyskanie jak największej samodzielności życiowej osoby niepełnosprawnej (funkcja utylitarna). Następnym zadaniem jest uzyskanie ruchu estetycznego, czyli zbliżonego do ideału (ruchu ludzi zdrowych). Najczęściej odnosi się to do chodu (wypracowanie prawidłowego wzorca chodu). W sporcie czynności doprowadza się do perfekcji przez systematyczny trening. Poprzez wielokrotne powtarzanie dochodzi do automatyzacji i ekonomizacji danej czynności. Na cel estetyczny szczególnie zwracają uwagę niepełnosprawne kobiety. W ich mniemaniu cel ten jest spełniony, gdy zostanie wypracowany taki wzorzec ruchu, który nie wyróżniałby inwalidy z otoczenia.

Ważnym aspektem tego problemu jest odbiór treningów i zawodów sportowych przez widzów oraz same osoby niepełnosprawne. Oglądając zawody publiczność powinna odnieść wrażenie naturalnej walki sportowej – czyli walki z przeciwnikiem, a nie walki inwalidy z samym sobą, kalectwem, sprzętem sportowym, w warunkach, które stale zagrażają zdrowiu sportowcy.

1. Cel społeczny

Cel społeczny wynika z celu rehabilitacji, który zakłada włączenie osoby niepełnosprawnej lub jej powrót do życia społecznego, towarzyskiego, kulturalnego oraz politycznego. Sport jest jednym z przejawów aktywności społecznej, a udział w zawodach i treningach daje dodatkowo możliwość integracji inwalidy z innymi. Aby jednak ten cel został osiągnięty, potrzebne jest odpowiednie zrozumienie potrzeb i ich możliwości osób z różnymi upośledzeniami. Należy dążyć do zniesienia barier architektonicznych, które utrudniają inwalidom swobodne korzystanie z dóbr kultury. Tyczy to się również obiektów sportowych.

1. Cel ekonomiczny

Większa sprawność fizyczna przyczynia się do polepszenia standardu życia inwalidów, gdyż umożliwia im podjęcie pracy zawodowej, a tym samym lepszych zarobków. Z punktu widzenia społecznego, osoby niepełnosprawne uprawiające sport i zdolne do pracy przyczyniają się do wzrostu dochodu narodowego, zmniejsza się liczba wypłacanych rent, zmniejsza się również konieczność otoczenia tych ludzi specjalna opieką, gdyż są oni odporniejsi.

10. Cel propagandowo – polityczny

Cel ten wyniknął z rozwoju sportu osób niepełnosprawnych. W organizowanych międzynarodowych zawodach dla osób upośledzonych uczestniczą reprezentacje wszystkich państw. Zawodnicy nie tylko walczą o jak najlepsze wyniki sportowe. Prócz tego reprezentują również ustroje i systemy polityczne swoich krajów. Dlatego widoczne jest ogromne zaangażowanie ze strony państw uczestniczących w zawodach sportowych. Jest to wizytówka ich warunków finansowych i socjalnych.

---

1. ^* W.Dega – „Ruch jako czynnik leczenia”↩