Andrzej Stoff Wartości sytuacyjne dzieła literackiego
Powszechnie traktuje się wartości jako coś, co funkcjonuje w pewnym napięciu, jakie wytwarza się między przedmiotem i podmiotem sytuacji estetycznej. Podmiot sytuacji estetycznej jest zarówno doceniany (Ingarden – konkretyzacja; wartością może być coś tylko dla człowieka), jak i opatrywany zastrzeżeniami (obawa przed subiektywizacją wartości, przyznaniem indywidualnym sądom prawa stanowienia wartości).
Wartość estetyczna jest obiektywna, tkwi w przedmiocie (dziele), lecz do jej dostrzeżenia potrzebny jest odbiorca – wartość pojawia się w dziele, o ile zostało ono ujrzane, przeżyte i skonkretyzowane.
Wartości sytuacyjne – nigdy by się nie pojawiły, gdyby nie odbiór w określonych okolicznościach. Pojawiają się spontanicznie i zależą od kontekstu. Zależą też od różnych okoliczności, które w momencie powstania dzieła są niemożliwe do przewidzenia przez autora.
Cecha – nieprzeiwydwalność.
Szczególne znamiona wartości – nie są związane z genezą dzieła literackiego i są nieprzewidywalne.
Przykład: Syzyfowe prace, recytacja Reduty Ordona – iskra jednocząca młodzież patriotyczną.
Wartość sytuacyjna – nie da się wprost wyanalizować z utworu, ujawnia się tylko dzięki szczególnemu splotowi okoliczności. W odbiorze liczy się wartość, która powstaje w wyniku spięcia utworu i sytuacji.
Reduta Ordona – w innych okolicznościach, przy innych słuchaczach i przy odmiennej sytuacji zewnętrznej spowodowałaby ukonstytuowanie się poprzez utwór Mickiewicza innych wartości.
Wiersz stał się zapalnikiem reakcji, których sam utwór, odbierany w postawie estetycznej by nie wyzwolił.
Wartości estetyczne wg Ingardena
Wartości estetyczne – w przypadku każdego utworu można ustalić repertuar wartości etetycznych
Wartości sytuacyjne są nieprzewidywalne, można o nich mówić jedynie po ich spełnieniu w konkretnym kontakcie z dziełem. Należą tylko częściowo do strukturalnego porządku dzieła, właściwą sferą ich istnienia jest życie dzieła w jego konkretyzacjach. Można o nich mówić tylko na podstawie różnorakich świadectw odbioru. Zalążkiem powstania wartości jest samo dzieło, ale konkretny swój kształt zawdzięcza okolicznościom odbioru.
Dwie sprawy związane z możliwością zarzutu subiektywizmu:
Rozróżnienie wartości i ocen – sformułowanie oceny nie ma mocy stanowienia wartości dzieła; wartości są niezależne od ocen.
Możliwość manipulacji – ale oceny (np. wykorzystanie czyjegoś autorytetu, niedopuszczenie do publicznego wypowiadania ocen innych niż własna, działania agitacyjno-perswazyjne) – nie są w stanie stworzyć wartości, o których mówią. Wartości uprawomocniają się dopiero w przeżyciu, ich zasadniczym kontekstem jest obcowanie z dziełem.
Wręcz przeciwnie – wydaje się, że wartości sytuacyjne przez swą nieprzewidywalność są bardzo słabo podatne na manipulacje.
Czy jednostkowe przeżycie jest argumentem istnienia określonej wartości danego dzieła? Jednostkowość jest w sprzeczności z uniwersalnym charakterem literatury. Przeżywana jednostkowo wartość jest wartością wspólną całej grupie społecznej doświadczającej tej samej sytuacji, pokoleniu, wyodrębnionej grupie czytelniczej, nawet całej epoce.
Dzieło jest uniwersalne, jeśli jest podatne na coraz to nowe wartości.
Intersubiektywność – ale gwarantem tożsamości nie jest językowy fundament dzieła (Ingarden), lecz wspólnota sytuacji.
Względność wartości (Ingarden) – kilka znaczeń tego pojęcia:
Zmiana wartości (lub możliwość takiej zmiany) pod wpływem okoliczności zewnętrznych wobec dzieła
Relacjonalność – mechanizmem określającym wartość jest porównanie; wartości względne to takie, dla których pojawienia się w przedmiocie wystarcza zachodzenie stosunku czysto porównawczego
Wartości sytuacyjne to sfera zjawisk zróżnicowanych. Okoliczności, w jakich dochodzi do ukonstytuowania się wartości sytuacyjnych (co sprzyja):
Okoliczności aktualizujące problematykę utworu lub jakiś jego aspekt treściowy. Utwór zyskuje wtedy odniesienie do rzeczywistości, które dla autora było nieprzewidywalne. Sytuacja odbioru jest sprawdzianem uniwersalności ujęcia problemu.
Wartość sytuacyjna może się ukonstytuować poprzez dzieło, które jest w stanie dostarczyć czytelnikom znajdującym się w określonej sytuacji realnej – jej myślowego modelu, a więc pomóc tę sytuację zrozumieć. Utwór spełnia wtedy funkcję poznawczą.
Pisarstwo Conrada – w postawach i losach bohaterów jego utworów odnajdywało swe własne dylematy moralne już kilka pokoleń.
Siłą konstytuującą wartość może być nowość utworu – kontrast danego dzieła z jego najbliższym literackim tłem. Wartość zostaje przypisana danemu utworu w wyniku porównania z innymi utworami. Siłą jest nowość utworu – nowa tematyka lub odmienny sposób oświetlania problemów znanych już wcześniej, a także nowatorski charakter rozwiązań artystycznych. Takie wartości bardzo silnie skażone są względnością.
W sposób szczególny wartości sytuacyjne ujawniają się w inscenizacjach dramatów i filmowych adaptacjach utworów literackich. Podstawą tych wartości jest wybór dokonywany zawsze w określonej sytuacji. Np. jakiś utwór może mieć wartości istotne dla tego właśnie momentu w historii Polski.
Teatr i film dzięki odmienności tworzyw dysponują wieloma sposobami wydobywania z pierwowzoru wartości sytuacyjnych. Bardzo często owe wartości są główną motywacją inscenizacji bądź adaptacji filmowej utworu literackiego.
Sytuacja odbioru gotowych dzieł przez widzów – mogą oni odebrać i przeżyć wartości sytuacyjne pierwowzorów, ale mogą być też współtwórcami nowych wartości
Książki
Wartość sytuacyjna dzieła może się też tworzyć przy współudziale biografii autora – biografia autora, jego los jako człowieka i pisarza, wzbogaca dzieło ponad jego strukturalną zawartość i staje się przesłanką wartości. W tych okolicznościach dzieło jest cenione ze względu na wartości mające swe źródło częściowo poza nim samym.
Np. Herbert – świadectwo biografii poety staje się istotnym współczynnikiem wartości poezji. Obraz autora jako człowieka funkcjonuje tu jako gwarancja wypowiedzi godnych zaufania.
Wartości gwarantowane przez osobę autora.
Wartości sytuacyjne utworów wykazują też związek z biografią odbiorcy - np. pozycja danego utworu jako lektury pierwszej – jako tej, która w świadomości czytelnika rozpoczyna jego obcowanie z literaturą. Ta odmiana wartości ma charakter najbardziej subiektywny. Lektura pierwsza odgrywa ogromną rolę w późniejszym widzeniu spraw literatury.
Stosunek jednego pisarza do twórczości innego – np. stosunek Parnickiego do Sienkiewicza – wzór artystycznej doskonałości, wzór tak doskonały, że wyklucza pisanie w podobnym stylu; świadomość niemożności powtórzenia fenomenu popularności Trylogii. Sposób czytania Trylogii i Krzyżaków przez Parnickiego jest nie zawsze wierny w stosunku do prymarnych znaczeń tekstów, świadczy natomiast o wiązaniu z tymi utworami wartości, których (o tak indywidualnym charakterze) nie ma w innych konkretyzacjach
Cecha wartości sytuacyjnych – intensywne zabarwienie emocjonalne
Trwałość wartości sytuacyjnych – wartości sytuacyjne właściwe są krótkiemu trwaniu, ograniczonej skali czasowej funkcjonowania utworu. Krótkie trwanie wartości sytuacyjnych wynika z ich związku z konkretnymi sytuacjami, a więc z czasowo ograniczonymi stanami rzeczy.
Inaczej niż wartości estetyczne – są trzymane w pogotowiu w artystycznych jakościach samego dzieła i warunkiem jej uaktywnienia jest jedynie przyjęcie przez czytelnika określonej postawy. Natomiast wartość sytuacyjna funkcjonuje na tle szerszej skali możliwości.
Wartość sytuacyjna może pojawić się tylko w tej, a nie innej sytuacji. Jeśli taka sytuacja już nie występuje lub uległa zmianie nie pojawi się wartość sytuacyjna. Konkretna wartość sytuacyjna pojawia się wiec w związku z danym utworem tylko w danej sytuacji.