7 idei, 7 fundamentów liberalizmu
Poruszając kwestię idei liberalizmu należy liczyć się z dylematem czy jest w ogóle coś takiego, jak jeden liberalizm. Nurtów liberalizmu jest kilka, w zależności do jakiej sfery się odnosimy, niektóre różnią się bardziej, inne mniej, jednak główne założenia, wartości pozostają choć w minimalnym stopniu zbliżone. Myśl liberalna pojawiała się już w Cesarstwie Rzymskim, jednak jej kształtowanie to epoka oświecenia. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku jest fundamentem zarówno liberalizmu, jak i praw człowieka.
Podstawowe wartości liberalizmu spróbuję zawrzeć w siedmiu punktach:
1. Idea wolności. Jest to wartość centralna, jednoznacznie najważniejsza idea przedmiotowa. Porządkuje ona wszystkie pozostałe idee, jest stosowana jako kryterium rozróżniające poglądy liberalne od nieliberalnych. Definiuje w zasadzie cały liberalizm, inne idee pozostają z nią w ścisłym związku przyczynowo-skutkowym, są niczym więcej, jak jej konkretyzacją w poszczególnych obszarach ludzkiej aktywności.
Wolność człowieka nie ma charakteru totalnego, przeciwnie, wolność podlega pewnym ograniczeniom. Istotne jest to, czy ograniczenie jest uzasadnione, a więc czy ma ono na celu ochronę przed zgubą, która byłaby wynikiem przyjęcia wolności totalnej. Ograniczenia są oczywiście związane z koniecznością życia ludzi w strukturach społeczeństwa i państwa. Największym ograniczeniem jest zapewnienie wszystkim jednostkom równego zakresu wolności, gdyż to automatycznie ogranicza wolność każdego z osobna. Sfera wolności żadnego człowieka nie może pogwałcać identycznie zakreślonej sfery wolności kogokolwiek innego. Liberalizm nie udziela przyzwolenia na wprowadzanie jakichkolwiek nieuzasadnionych ograniczeń wolności, gdyż stałoby to w sprzeczności z fundamentalnym charakterem idei wolności.
Uprawnienie człowieka do bycia wolnym jest mu przyrodzone. Klasyczny liberalizm brytyjski, opierający się o koncepcję praw naturalnych, wielokrotnie podkreślał, iż wolność jest nieusuwalną cechą naturalnej kondycji ludzkiej. Wolność bywa odbierana ludziom tylko w wyniku uzurpacji drugiego człowieka. Konstrukcja państwa liberalnego uwzględnia postulat maksymalizacji wolności w życiu społecznym i politycznym. Granice maksymalnej wolności społecznej w relacji jednostki ze wspólnotowymi przejawami życia społecznego oraz z drugą jednostką wyznaczył John Stuart Mill w dwóch zasadach. Po pierwsze, „każdy jest odpowiedzialny przed społeczeństwem jedynie za tę część swego postępowania, która dotyczy innych”. Po drugie, „w tej części, która dotyczy wyłącznie jego samego, jest absolutnie niezależny; ma suwerenną władzę nad sobą, swoim ciałem i swoim umysłem”. Mill postuluje całkowity brak jakichkolwiek ograniczeń wolności, dopóki konsekwencje swobodnej aktywności ludzkiej nie dotykają nikogo poza jej podmiotem. Gdy jednak powodują krzywdę, niebezpieczeństwo, lub ryzyko poniesienia jakichkolwiek strat przez innych, naruszają liberalny porządek społeczny i wymagają zdecydowanej reakcji państwa. Wolność słowa, opinii, sumienia, wyznania czy autoekspresji zasadniczo nie powinny być ograniczane, gdyż byłaby to próba narzucenia pewnego porządku aksjologicznego, stylu życia, ingerencji we własne poglądy.
Liberałowie, inaczej niż konserwatyści, stawiają wolność na pierwszym miejscu, dlatego w przypadku konfliktu z innymi dobrami społecznymi nadają jej pierwszeństwo. Wyraża się to w sprzeciwie wobec prób ograniczenia wolności indywidualnej w imię tak zwanej „moralności społecznej” (niezależnie od tego, czy do jej zwolenników należy większość społeczeństwa czy nie). Moralna ocena, choćby i większości społeczeństwa, nie musi koniecznie być relewantna z punktu widzenia jednostki. Najbardziej radykalne, skrajne stanowisko przejawiają libertarianie, którzy uważają, że jednostka ma prawo nawet do autodestrukcji. Państwo nie powinno natomiast przyjmować pozy wychowawczej i zapobiegać konsekwencjom świadomych, wolnych wyborów człowieka, bo nie do tego zostało powołane i nie posiada w tym zakresie legitymizacji do podejmowania działań.
2. Idea indywidualizmu. Odnosi się do jednostki ludzkiej, czyli najważniejszej wartości podmiotowej w myśli liberalnej. Znajduje w idei wolności swoje naturalne oparcie. Wolność jednostki jest jej bronią w walce z despotyzmem nie tylko ze strony państwa, ale i sił społecznych, dążących nierzadko do ujęcia jednostki wbrew jej woli w struktury kolektywistyczne. Wszystkie idee przedmiotowe z wolnością na czele są przyporządkowane jednostce jako środki do rozwoju i osiągnięcia szczęścia.
Indywidualistyczne ujęcie człowieka oznacza pogląd, zgodnie z którym jednostka ludzka posiada zdolność do samodzielnego decydowania o swoim własnym losie w oparciu o wolność, równość i suwerenność rozumu. Większość nurtów liberalnych opiera się na koncepcji społeczeństwa, głoszącej realne istnienie tylko bytów jednostkowych. Koncepcja ta prowadzi do odrzucenia przymusowego włączenia jednostek do jakichkolwiek wspólnot, takich jak społeczeństwo, naród, kościół, partia, instytucje państwa, związek, komuna, stowarzyszenie, itd. Człowiek oczywiście posiada naturę społeczną i dobrowolnie decyduje się na członkostwo w wybranych strukturach zbiorowych, czego nie kwestionuje żaden nurt liberalny. Nie mniej posiada on prawo do samodzielnego wyznaczenia zakresu i form własnego udziału w życiu społecznym na każdym etapie życia. Największym zagrożeniem dla liberalnego indywidualizmu jest skłonność władzy politycznej do poświęcania interesów jednostek na ołtarzu celów ogólnych, rozmaicie definiowanego „dobra wspólnego”, „woli ludu” czy „sprawiedliwości społecznej”. Szczególnie logika systemu demokratycznego, w którym uzyskanie poparcia szerokich grup społecznych i większości społeczeństwa jest warunkiem utrzymania władzy, powoduje stawianie grupowego interesu większości ponad potrzebami rozwoju indywidualnego jednostek.
3. Idea państwa prawa. Państwo prawa służy ochronie indywidualizmu przed zapędami społecznych i politycznych większości. Zachowuje równowagę pomiędzy wolnością a władzą. Państwo jest złem koniecznym, które potrzebne jest po to, aby chronić jednostki słabsze przed silniejszymi poprzez nadanie im legalnego prawa do bycia tolerowanymi, którego gwarancji nie posiadają one w stanie natury. Skoro państwo jest złem, to jego uprawnienia i zakres władzy nad obywatelami nie powinny być szerokie. Jednym z podstawowych postulatów liberalizmu jest ograniczenie władzy państwowej. Chodzi przy tym zarówno o wyznaczenie granic, jakich władza nie może w stosunku do obywatela przekraczać, jak i o redukcję funkcji państwa. Liberalne państwo prawa to struktura, w której nie ma miejsca na arbitralne posunięcia władzy, gdyż jest ona poddana ogólnym i zawsze obowiązującym normom, przyjmującym zazwyczaj rangę prawa konstytucyjnego (konstytucjonalizm). Dzięki temu zachowanie rządzących jest zawsze przewidywalne. Umożliwia to prowadzenie działalności gospodarczej i aktywności społecznej na wysokim poziomie efektywności. Rządy ludzi nigdy nie ustrzegą się pewnego zakresu arbitralności, dlatego muszą być zastąpione rządami stabilnego prawa, którego podstawowe zapisy, zabezpieczające wolność jednostki, winny być obwarowane gwarancjami utrudniającymi aktualnej większości politycznej ich dowolną zmianę.
Konstytucjonalizm ułatwia ponadto pokojową koegzystencję ludzi o różnych przekonaniach ideowych i pomysłach na życie w pluralistycznym społeczeństwie. Ograniczona władza łatwiej uzyskuje społeczną akceptację, a jej działalność rzadziej staje się źródłem gwałtownych niepokojów, jako że jest bardziej pragmatyczna, techniczna i unika emocjonalnych sporów ideowych. Warunkiem tego jest akceptacja tych ram przez główne siły polityczne.
4. Idea równości. W liberalizmie pełni ona rolę ograniczoną. Dzieje się tak dlatego, ponieważ dla wszystkich liberałów nie ulega wątpliwości, że najszersze zastosowanie idei równości musi prowokować konflikt z wolnością, a więc wartością ważniejszą. Gdy zakres wolności i równości rozszerzy się bowiem na sferę uprawnień ekonomicznych, wówczas staną się one wartościami wręcz przeciwstawnymi. Żadnej z nich nie będzie można urzeczywistnić bez poważnego ograniczenia drugiej: społeczeństwa leseferystyczne muszą generować nierówności, zaś egalitarne zawsze są nieliberalne. Dlatego równość w filozofii liberalnej musi być stale uzgadniana z wymogami wolnościowymi, jej maksymalizacja jest możliwa tylko w granicach przez wolność wyznaczonych. Kluczowe okazuje się pytanie, jaka równość jest sprawiedliwa, ile równości winno być w systemie społecznym, aby był on postrzegany jako sprawiedliwy. Na pewno zagwarantowana musi być równość wobec prawa, także w rozumieniu równego prawa do wolności poszczególnych jednostek. Oznacza to zagwarantowanie im równego statusu jako ludziom, przyjęcie koncepcji, że nie ma ludzi lepszych i gorszych.
5. Idea społeczeństwa. Społeczeństwo liberalne to sieć powiązań, współzależności i interakcji międzyludzkich. Jeśli wchodzące w jego skład jednostki są świadomymi i aktywnymi obywatelami, wówczas mówi się o społeczeństwie obywatelskim. Idea społeczeństwa stanowi drugi (obok rządów prawa), bardziej nieformalny czynnik zabezpieczający i stabilizujący wolności jednostkowe. Tworzy ona pewien katalog zasad współdziałania, który zapobiega degeneracji porządku społecznego w kierunku samowoli, anarchii lub tyranii. W ten sposób liberalizm zapobiega rozrostowi roszczeń idących w kierunku wolności absolutnej ze szkodą dla dobra zbiorowości, ale przede wszystkim działań naruszających równość wolności w odniesieniu do słabszych jednostek. Emancypacja jednostki w ramach społeczeństwa obywatelskiego jest możliwa dlatego, ponieważ jest ono nie tylko wolne, ale także otwarte. Oznacza to, że umożliwia ono funkcjonowanie w swoich ramach bardzo zróżnicowanych postaw i hierarchii wartości na zasadzie równouprawnienia. Opiera się na tolerancji różnorodności, na wzajemnej akceptacji faktu współistnienia konkurencyjnych, a nawet wrogich wobec siebie, zestawów idei etycznych, społecznych, politycznych czy kulturalnych. Liberalne społeczeństwo powinno zatem być zarówno wolne, jak i pluralistyczne, co wydaje się niemożliwe do osiągnięcia. Liberalizm staje po stronie praw jednostki, a przeciw roszczeniom grupowym.
Ważną funkcją społeczeństwa obywatelskiego jest to, iż przeciwstawia się państwu. Nie zmienia to faktu, że w praktyce dla jego rozwoju konieczne jest wsparcie instytucji państwowych. Demokracja liberalna, rządy prawa, konstytucyjne swobody i niezależne sądownictwo wspomagają proces kształtowania społeczeństwa obywatelskiego, a ono z kolei jest filarem je podtrzymującym. Skoro wolność totalna w stanie natury generuje zbyt wiele zagrożeń i dlatego powołaliśmy państwo oraz struktury społeczne, to maksimum wolności złączonej z odpowiedzialnością jest możliwe w państwie prawa i społeczeństwie obywatelskim.
6. Idea wolnego rynku. Opiera się o rozszerzenie liberalnego postulatu maksymalizacji wolności człowieka na sferę życia ekonomicznego. Naturalną konsekwencją postulowania swobód indywidualnych, wolności politycznych oraz tolerancji i pluralizmu obyczajowego jest w tym obszarze poparcie wolności gospodarczej, która swoją pełnię uzyskuje w warunkach wolnorynkowych. Przesądza to o ścisłym związku liberalizmu ekonomicznego z ideą i ustrojem kapitalistycznym. Nie ulega żadnej wątpliwości, że alternatywa wobec niego, w postaci socjalizmu, jest nie do pogodzenia z podstawowymi ideami liberalizmu. Wolny rynek jest uzupełnieniem państwa prawa i społeczeństwa obywatelskiego. Podobnie jak one, tworzy on ramy dla niearbitralnej, neutralnej i bezosobowej oceny ludzkiej działalności, w tym przypadku działalności ekonomicznej. Podstawowe mechanizmy wolnego rynku – podaż, popyt, cena – są całkowicie niezależne od dobrej lub złej woli politycznych decydentów i dlatego stwarzają obiektywne warunki, w których jednostki podejmują ryzyko, osiągają sukcesy lub doznają porażek. Gwarantują one wolność wyboru produktu, usługi i drogi postępowania, weryfikują skuteczność przez co legitymizują zysk i posiadanie własności prywatnej oraz są czynnikami silnie motywującymi do wzmożonego wysiłku i osiągania coraz wyższej pozycji materialnej. Ale czynnik ludzki powoduje iż mechanizmy wolnego rynku nie zawsze działają w sposób poprawny. Liberalizm dopuszcza interwencję państwa nie tyle w sam rynek, ale w celu usunięcia przeszkód w skutecznym wypełnianiu przez rynek swoich funkcji. Należy pamiętać, iż wolny rynek jest tylko środkiem, celem jest maksymalna wolność jednostki.
Bardzo istotnym elementem idei wolnego rynku jest aspekt międzynarodowy, a szczególnie postulat wolnego handlu. Posiada on nie tylko pragmatyczny, ekonomiczny, ale także etyczny wymiar.
7. Idea zmiany społecznej, stałego przechodzenia od rozwiązań gorszych ku lepszym, jest bardzo istotnym elementem liberalnego światopoglądu. Państwo prawa, społeczeństwo obywatelskie oraz wolny rynek służą temu pozytywnemu rozwojowi, który jest celem i sensem ich istnienia. Liberalizm nie kreśli przy tym żadnych utopijnych wizji idealnego ustroju czy porządku społecznego. Przeciwnie, wszystkie takowe próby, które podejmowane były w różnych momentach historii, uważa za wywodzące się z tej samej filozofii, której owocami są szczegółowo zaplanowane i arbitralnie narzucane rozmaite formy zniewolenia. Zdaniem liberałów postęp jest procesem bez końca, gdyż nie ma takiej formy organizacji życia społecznego, która nie potrzebowałaby ulepszeń. Zmiana społeczna będzie zachodzić zawsze. Motywuje ona jednostki do wzmożonej pracy, a ludzie zawsze chcą dążyć do samodoskonalenia i rozwoju. Jest ona zatem wartością samą w sobie.
Te założenia filozoficzne konstytuują pewne ideowe minimum, na którym opiera się każdy nurt liberalizmu, ale które w całości lub części jest odrzucane przez ideologie obce. Oczywiście, konkretyzacja tych idei, ich interpretacja i przełożenia na szczegółowe postulaty polityczne muszą powodować i powodują różnice w poglądach różnych liberałów. Ich nieustający spór nie usuwa fundamentalnej wspólnoty etycznej rdzenia ich światopoglądu.