Osobowość z perspektywy psychoanalitycznej.

Koncepcja osobowości Z. Freuda – podstawowe założenia.

Świadomość nie jest jednolita, składa się z trzech poziomów:

- Świadome ( myśli, uczucia, motywacje dostępne wglądowi ) EGO.

- Przedświadome ( treści doświadczeń indywidualnych, które mogą być łatwo uświadomione ) SUPEREGO.

- Nieświadome ( myśli, uczucia, motywacje ukryte ) ID.

Struktura osobowości.

EGO-ID-SUPEREGO.

EGO – sfera pośrednicząca między wymaganiami ID i SUPEREGO.

- Kieruje się zasadą rzeczywistości zapewniając bezpieczeństwo i przetrwanie ( np. poprzez odraczanie gratyfikacji popędu ).

- Stanowi o indywidualności osoby.

- Częściowo świadoma ( np. podejmowanie realistycznych decyzji ), częściowo nieświadoma ( mechanizmy obronne ).

Mechanizmy obronne EGO.

- Fantazjowanie, zaspakajanie sfrustrowanych pragnień w wyobraźni.

- Identyfikacja, zwiększenie poczucia własnej wartości przez utożsamianie się z wybitną osobą lub instytucją.

- Izolowanie, oddzielenie emocji od sytuacji urazowej.

- Kompensacja, ukrywanie słabych stron przez podkreślenie cechy pożądanej lub poradzenie sobie z frustracją w jednej dziedzinie przez rozwój innej.

- Projekcja, obwinianie innych za własne trudności lub przypisywanie innym swoich nieakceptowanych pragnień.

- Przemieszczenie, wyładowanie tłumionych uczuć na innych obiektach.

- Regresja, cofnięcie się do wcześniejszego stadium rozwoju, przeżywanie i reagowanie w sposób charakterystyczny dla dziecka.

- Racjonalizacja, próba udowodnienia, że własne zachowanie jest racjonalne i uzasadnione.

- Sublimacja, zaspakajanie nieakceptowanych społecznie potrzeb, popędów za pomocą zastępczych aktywności.

- Wyparcie, niedopuszczanie do świadomości przykrych lub niebezpiecznych myśli, utrzymywanie ich w nieświadomości.

- Zaprzeczanie rzeczywistości, niedostrzeganie zagrażającej lub nieprzyjemnej rzeczywistości.

ID – sfera najbardziej prymitywna i nieświadoma, miejsce potrzeb, popędów, impulsów, pragnień, fantazji.

- Dostarcza energii dla całego życia psychicznego.

- Kieruje się zasadą przyjemności, redukowania napięcia poprzez popędowe, impulsywne zachowania.

- Zawiera w sobie całe dziedziczone i wrodzone wyposażenie psychiczne.

Ogólne kategorie popędów wg. Freuda.

Popęd życia.

- Popęd życia ( Eros ) i popęd śmierci ( Tanatos ) podstawowe źródła energii dla wszelkiego rodzaju zachowań.

- Popęd życia ( realizowany przez libido-energia Erosa ) służy przeżyciu i rozmnażaniu, zawiera dążenie do tworzenia, pragnienia rozmaitych doznań i przyjemności zmysłowych.

- Popęd życia zwrócony ku sobie – narcyzm a ku innym – miłość.

Popęd śmierci.

- Popęd śmierci ( Tanatos ) często kierowany jest na zewnątrz, przeciw otoczeniu w postaci agresji. Energia Tanatos jest cały czas kumulowana w organizmie.

- Popęd skierowany ku sobie – masochizm, ku innym sadyzm lub agresja.

Człowiek dąży do przyjemności i unikania przykrości.

- Kiedy popęd zablokowany ( kontekst sytuacyjny lub społeczny ), energia zostaje skierowana na inny obiekt / aktywność, co służy pośredniemu zaspokojeniu np. sny, zabawy, sztuka, praca, religia.

- Każda forma aktywności jest wynikiem konfliktu między antagonistycznymi potrzebami. Konflikt może dotyczyć zaspokojenia potrzeb z id i wymogów społecznych.

SUPEREGO – poczucie dobra i zła, wartości moralne, sumienie, samokontrola.

- Kieruje się zasadą doskonałości.

- Odpowiada za ja idealne.

- Służy hamowaniu impulsów z ID, zamianie realistycznych celów EGO w moralne, doskonaleniu osobowości.

- Rozwija się jako ostatnie w strukturze osobowości.

Rozwój osobowości.

- Podwaliny osobowości , wczesne dzieciństwo.

- 5 stadiów ( dominujące hedonistyczne popędy związane z różnymi strefami erogennymi – libido ).

- Nadmiar gratyfikacji lub frustracji w jednym stadium uniemożliwia przejście do następnego ( fiksacja ).

Stadia rozwoju osobowości.

- Stadium oralne ( 0-2 lata ).

- Stadium analne ( 2-3 lata ).

- Stadium falliczne ( 4-6 lat ).

- Okres latencji ( 6-12 lat ).

- Stadium genitalne ( do 18 r.ż. ).

Każde ze stadiów rozwoju związane jest ze sposobem reagowania na poszczególne sfery życia.

Faza oralna – główne obszary aktywności – usta, wargi, język. Zasadnicze źródło przyjemności – jedzenie, później gryzienie i żucie pokarmu.

Faza analna – związana z defekacją, która usuwa przykre napięcie i przynosi uczucie ulgi. Związana jest z treningiem czystości.

Faza falliczno-edypalna – najważniejsza rola, seksualne i agresywne uczucia związane z funkcjonowaniem narządów płciowych. Kompleks Edypa.

Faza latencji – stan bezwzględnego wyciszenia popędu seksualnego po rozwiązaniu kompleksu Edypa ( identyfikacja z rodzicem tej samej płci ). Rozwój superego, popęd płciowy skierowany na akceptowane społecznie czynności.

Faza genitalna – Okres dojrzewania płciowego i biologicznego, satysfakcja seksualna, intymne relacje. W okresie dojrzewania miłość do siebie ( tendencje narcystyczne ) skierowana w stronę innych. Dorastający zaczynają kochać innych z motywów altruistycznych, a nie z powodów samolubnych czy narcystycznych.

Wkład teorii Freuda do psychologii osobowości.

- Zwrócenie uwagi na procesy i emocje nieświadome.

- Podkreślenie roli wczesnego dzieciństwa i relacji rodzice-dziecko w kształtowaniu się osobowości.

- Ujawnienie znaczenia cielesności człowieka w rozwoju osobowości ( mimo, że wszystkie nurty neofreudowskie pomniejszały role popędu seksualnego ).

- Wskazanie dowodów na istnienie mechanizmów obronnych.

Temperament – składnik czy synonim osobowości?

- Ma podłoże biologiczne.

- Odnosi się głównie do emocji lub / i formalnych charakterystyk zachowania ( styl, intensywność ).

Temperament jest biologicznym składnikiem osobowości.

Rozwój specyficznie ludzkich cech osobowości.

- Temperament.

- Socjalizacja i kultura.

- Dojrzewanie struktur poznawczych.

Temperament uwarunkowany jest biologicznie – przesłanki empiryczne i teoretyczne.

- Czynnik genetyczny jest jednym z istotnych wyznaczników różnie temperamentalnych ( genetyka zachowana ).

- Cechy temperamentalne mają specyficzne dla siebie mechanizmy lub markery biochemiczne i fizjologiczne ( badania neurobiologiczne i psychofizjologiczne ).

- Cechy temperamentalne towarzyszą człowiekowi od chwili narodzin, a nawet w okresie prenatalnym ( badania na noworodkach ).

- Cechy temperamentalne występują u człowieka i innych ssaków, mają więc wspólne podłoże biologiczne ( badania porównawcze ).

- Temperament odznacza się stosunkowo dużą stabilnością ( badania podłużne ).

Temperament.

Pełni regulacyjną funkcję między człowiekiem a światem – szczególnie w sytuacjach trudnych i ekstremalnych.

Funkcjonalne znaczenie temperamentu.

- U dzieci przejawia się w interakcjach z rodzicami i opiekunami, później w zachowaniach przedszkolnych i szkolnych.

- U dorosłych – w życiu zawodowym, interakcjach społecznych, małżeństwie, sposobie spędzania wolnego czasu.

- U dzieci i dorosłych – jako moderator zjawisk związanych ze stresem.

Pełen repertuar cech osobowości ujawnia się dopiero ok. 10 roku życia. Do wieku 18 miesięcy dominują cechy temperamentalne ( np. impulsywność, lękliwość ), stopniowo rozwijają się cechy osobowości właściwe dla dorosłego ( np. samoświadomość, empatia ) – Buss i Finn, 1987.

To kim jesteśmy kształtuje się pod wpływem dwóch czynników silnie ze sobą powiązanych - genów i środowiska.

Środowisko wspólne.

Wszystkie elementy, które oddziałują w jednakowym stopniu na dzieci wychowujące się w tej samej rodzinie ( przekonania i standardy moralne rodziców, sposoby karania, rodzaje nagród, otoczenie fizyczne, status społeczny i materialny ).

Środowisko specyficzne.

Wpływy, które różnicują członków tej samej rodziny, czynniki dotyczące jednej tylko osoby ( wyjątkowe relacje z dziadkami, kolejność narodzin, wygląd, relacje z rówieśnikami, czynniki wynikające z poznawczej interpretacji związane z wiekiem, specyficzne doświadczenia ).

Kolejność narodzin.

Ma istotne znaczenie dla osobowości, szczególnie wpływa na otwartość na doświadczenia ( Sulloway, 1997 na podstawie analizy biografii postaci historycznych ).

Wpływ kolejności urodzenia na osobowość.

Pierworodni i jedynacy.	Średnie rodzeństwo.	Najmłodsi.
Bardziej odpowiedzialni, ambitni, zorganizowani, pełni energii, zdyscyplinowani, odnoszą sukcesy w nauce.	Słabiej identyfikują się z rodziną, mniej skłonni do zwracania się o pomoc do rodziców w krytycznej sytuacji.	Bardziej łagodni, życzliwi, ufni, altruistyczny, łatwo się przystosowują.
Bardziej nerwowi, obawiają się o swój status.	Twierdzą, że byli mniej kochani w dzieciństwie.	Poszukują przygód, pociąga ich nowość, są niekonwencjonalni, mają bujną wyobraźnię.
Bardziej asertywni, dominujący ( Sulloway, 1997 ).	W porównaniu ze swoim rodzeństwem żyją dalej od rodziców i rzadziej ich odwiedzają ( Salmon, 1999, Daly, 1998 ).	Bardziej towarzyscy, emocjonalni, poszukujący pobudzenia, lubią dobrą zabawę.
		Bardziej samoświadomi ( Sulloway, 1997 ).

Różnice indywidualne.

Są zdeterminowane działaniem wielu genów ( uwarunkowane poligenowo ). Każda cecha uwarunkowana genetycznie może podlegać wpływom zewnętrznym. Geny i środowisko pozostają we wzajemnych interakcjach.

Współdziałanie genów i środowiska.

- Takie samo środowisko może wpływać różnie na osoby o różnym wyposażeniu genetycznym ( np. dziecko introwertyczne inaczej niż ekstrawertyczne odbiera zakaz zabawy z rówieśnikami ).

- Osoby odmienne genetycznie wyzwalają różne reakcje środowiska ( dzieci wycofane, lękliwe wywołują inne reakcje niż dzieci łatwo nawiązujące nawiązujące kontakt ).

- Różni ( genetycznie ) ludzie w odmienny sposób kształtują swoje środowiska ( osoby o dużej potrzeb poszukiwania doznań chętnie podejmują prace w zawodach wysokiego ryzyka ).

Teorie wpływu genetyczne.

- Podejście OGOD ( one gene one disorder ) – odkryto ponad 2000 chorób spowodowanych przez pojedynczy gen ( np. choroba Huningtona, fenyloketonuria ).

- Model poligenowy QTL ( Quantitative Trait Loci ) – różnice indywidualne w zakresie temperamentu i zachowania, także niektóre choroby, są zdeterminowane poligenowo.

W jakim stopniu różnice indywidualne w zakresie temperamentu oraz innych cech i zachowań zależą od czynników genetycznych?

Podstawowe założenie metodyczne genetyki zachowania.

- Jeśli różnice indywidualne uwarunkowane są genetycznie, to dana cecha będzie tym bardziej podobna im większe podobieństwo wyposażenia genetycznego osób badanych ( zależność liniowa ).

- Bliźnięta MZ – 100 % identyczne geny.

- Rodzice i dzieci, rodzeństwo i bliźnięta DZ- 50 % genów wspólnych.

- Dziadkowie i wnuki – 25 % genów wspólnych.

- Rodzeństwa cioteczne i stryjeczne – 12,5 % genów wspólnych.

Porównywanie bliźniąt MZ i DZ.

- Wychowanych razem.

- Wychowanych osobno ( metoda adopcyjno-bliźniacza ).

- Metoda adopcyjna.

Współczynnik odziedziczalności.

- Wskaźnik całkowitego wkładu czynników genetycznych w powstawanie różnic indywidualnych.

Współczynnik odziedziczalności jest miarą statystyczną udziału czynników genetycznych w wariancji zachowania.

- Nie dotyczy jednostek, lecz całej populacji.

- Nie informuje o wpływie konkretnych genów.

- Nawet wysoka odziedziczalność w zakresie danej cechy nie wyklucza wpływu czynników środowiskowych na tę cechę i na istnienie różnic indywidualnych w tym zakresie.

Odziedziczalność niektórych cech temperamentu.

- Ekstrawersja – 0,36.

- Neurotyczność – 0,31.

- Sumienność – 0,28.

- Ugodowość – 0,28.

- Otwartość na doświadczenia – 0,46.

Regulacyjna teoria temperamentu RTT ( J. Strelau, 1985, Zawadzki, Strelau, 1997 ).

Strukturę temperamentu wyznacza aspekt czasowy i energetyczny.

W aspekcie czasowym:

- Żwawość ( tendencja do szybkiego reagowania, adekwatna do zmian w otoczeniu, wysokie tempo aktywności ).

- Perseweratywność ( tendencja do powtarzania i kontynuowania zachowań po zaprzestaniu stymulacji ).

W aspekcie energetycznym temperament opisują:

- Wrażliwość sensoryczna ( zdolność reagowania na bodźce o małej wartości stymulacyjnej ).

- Reaktywność emocjonalna ( duża wrażliwość i niska odporność emocjonalna ).

- Wytrzymałość ( zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach długotrwałej i wysokostymulującej aktywności lub silnej stymulacji zewnętrznej ).

- Aktywność ( tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej ).

Do pomiaru cech w RTT używa się kwestionariusza FCZ-KT ( Zawadzki s Strelau, 1997 ).

Cechy temperamentu wg. RTT biorą udział w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem ( status moderatora ).

Modyfikują siłę docierających bodźców – wzmacniają ją lub osłabiają – wpływając na subiektywność wartości sytuacji w której jednostka się znajduje.

Ludzie bardziej reaktywni odbierają te same bodźce jako silniejsze, a sytuacja, która u niskoreaktywnych nie powoduje napięcia, u wysokoreaktywnych jest stresem.

Temperament jako regulator zachowania człowieka.

- Temperament jest istotnym regulatorem zachowania człowieka w sytuacjach stresowych.

- Ocena danej sytuacji jako stresowa wynika z subiektywnej oceny jaką jej nadajemy.

- Różnice w zachowaniach ludzi w podobnych sytuacjach związane są z cechami temperamentalnymi.

- Wg. Strelaua sposób reagowania na stresory jest zdeterminowany przez zapotrzebowanie na stymulację ( reaktywność ).

Ocena wydarzenia jako stresującego.

STRES

Czynniki temperamentalne. Ocena poznawcza. Cechy osobowości i aktualna sytuacja.

Adaptacyjna rola temperamentu.

Polega na poszukiwaniu właściwego dla siebie stylu działania zgodnego ze strukturą psychiczną. Np. jednostki wysokoreaktywne i małowytrzymałe zwykle unikają sytuacji silnie stymulujących.

Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu ( A.H. Buss & R. Plomin – 1984 ).

Aby daną cechę można nazwać temperamentalną, cecha ta musi występować od wczesnego dzieciństwa ( musi się ujawniać w ciągu 2 pierwszych lat życia ). Różnice indywidualne w zakresie tej cechy muszą być w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie.

Teoria Bussa i Plomina.

Temperament obecny od wczesnego dzieciństwa tworzy fundament na którym rozwija się osobowość. Temperament obejmuje szeroki zakres zachowań i sytuacji. Pełni funkcję regulacyjną – ułatwia przystosowanie w różnych dziedzinach życia.

Podstawowe cechy temperamentalne wg. B-P.

- Emocjonalność ( skłonność do łatwego reagowania silnym pobudzeniem ).

- Aktywność ( motywacja w kierunku zachowań wymagających dużej energii, cecha dwuskładnikowa – wigor i tempo, korelujące dodatnio ze sobą ).

- Towarzyskość ( Dążenie do kontaktu z ludźmi, podstawowy składnik ekstrawersji ).

Do pomiaru osobowości wg. Teorii EAS ( ang. Emotionality, Activity, Sociability ) służą kwestionariusze EAS – III, TS i EAS – III – TSC.

Teoria poszukiwania doznań ( M. Zuckerman, 1984 ).

Podstawą – badania nad deprywacją sensoryczną i optymalnym poziomem stymulacji. Poszukiwacze doznań do osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji pętli kora – układ siatkowaty potrzebują więcej stymulacji, ludzie unikający silnych doznań ten sam poziom osiągają przy mniejszej stymulacji.

Cecha poszukiwania doznań ( ang. Sensation seeking ) zawiera 4 czynniki składowe:

- Poszukiwanie grozy i przygód ( ryzykowne sporty etc. )

- Poszukiwanie przeżyć ( nonkonformistyczny styl życia ).

- Rozhamowanie ( hedonizm – alkohol, seks, hazard ).

- Podatność na nudę ( awersja do monotonii ).

Wysoki współczynnik odziedziczalności – 0.60. Do pomiaru służy Skala Poszukiwania Doznań ( wersja IV i V ).

Badania nad rolą temperamentu u dzieci ( badania podłużne Thomas & Chess, 1977 ).

- Pojęcie temperamentu trudnego ( „ trudne dziecko ‘’ ).

- Pojęcie dobroci dopasowania.

- Kontekst kulturowy jako jeden z wyznaczników funkcjonalnej roli temperamentu.

- Pojęcie niszy rozwojowej.

Temperament trudny.

- Konstelacja cech temperamentalnych będąca personologiczną charakterystyką dziecka.

- Odnosi się do skrajnych wartości ( natężenia ) cech.

- Cechy te występują w populacji normalnej od okresu niemowlęctwa po dorastanie.

- W pewnych warunkach obecność tych cech zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń zachowania.

Dobroć dopasowania.

- Jakość funkcjonowania jednostki zależy od tego w jakim stopniu wymagania stawiane przez środowisko są zgodne z właściwościami jej temperamentu. Jeśli rodzice dobrze dopasowują zabiegi wychowawcze i wymagania do temperamentu dziecka, zaburzenia zachowania nie muszą wystąpić. Brak dopasowania zwiększa ryzyko ich wystąpienia u dzieci z temperamentem trudnym.

Kontekst kulturowy a funkcjonalne znaczenie temperamentu.

- badania kenijskie ( De Vries, 1984, 1987 ).

5-miesięczne niemowlęta masajskie, ocena temperamentu na podstawie Kwestionariusza Temperamentu dla Niemowląt. Wyłoniono 2 grupy skrajne – z temperamentem łatwym i trudnym.

Katastrofa naturalna – susza, w konsekwencji migracja w poszukiwaniu warunków umożliwiających przeżycie. Dramatyczny wzrost umieralności niemowląt – większość dzieci ‘ łatwych ‘ zmarła, spośród ‘ trudnych ‘ – nieliczne.

Hipoteza skrzypiącego koła – dziecko ‘ trudne ‘, kaprysząc emituje silniejsze bodźce zmuszające matkę do dostarczenia pożywienia.

Nisza rozwojowa.

Sposób organizacji środowiska dziecka ( nisza rozwojowa ) wpływa na ekspresję i funkcjonalne znaczenie cech temperamentalnych. Niszę rozwojową tworzą:

- Warunki fizyczne, społeczne i kulturowe ( zwyczaje dotyczące opieki nad dzieckiem ).

- Struktura psychiczna osób opiekujących się dzieckiem.

Temperament a adaptacja szkolna.

Typologia J.D. Barelaya ( 1991 ) na podstawie zintegrowanych danych z samoopisu, opisu przez rówieśników i nauczyciela.

- Typ myśliciela ( wysokoreaktywny, małoodporny na ciągłe działanie bodźców, których dostarcza klasa ).

- Typ przywódcy ( niskoreaktywny, ekstrawertyczny, lubiący stymulację społeczną, wytrzymały ).

- Typ podporządkowany ( reaguje biernie na stymulację ze strony klasy, wysokoreaktywny, nie przejawiający dużej energii ani aktywności ).

- Typ agitatora ( niskoreaktywny, o zmiennym poziomie energii, z dużą potrzebą silnej stymulacji, a mało wytrzymały ).