Tekstura - monumentalne pismo gotyckie, używane głównie do ksiąg kościelnych.

 Gotyko - antykwa - półgotyckie pismo przejściowe, zwane inaczej fere humanistica, będące mieszaniną karolińskiej i gotyckiej minuskuły.

 Rotunda - forma pisma późnogotyckiego.

 Bastarda - kaligraficzna forma gotyckiej kursywy.

 Antykwa - (zaprojektowana przez Jensona ) oparta na prostym i czytelnym kształcie humanistycznej minuskuły, najbardziej zbliżona do współczesnego pisma.

Tekstura – coraz większa tendencja do zaostrzania kształtów i załamań przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia pewnej monumentalności i doprowadziła do stworzenia nowej postaci minuskuły, tekstury, używanej powszechnie od końca XIII w. aż do schyłku średniowiecza do pisania książek, zwłaszcza liturgicznych lub innych o bardziej uroczystym lub ozdobnym charakterze.

Fraktura – tekstura przekształciła się w XV wieku we frakturę o liniach ostro załamanych i charakterystycznych zawiłych ozdobach. Fraktura była używana jako pismo dziełowe również w drukarniach polskich.

Bastarda – główne linie członów liter są szerokie, poszczególne litery zaokrąglone, z wydłużonymi w górę liniami, z szeroką interlinią. Wszystkie typy bastardy pisano ukośnie trzymanym piórem.

Rotunda – powstała w Italii pod koniec XIII w. Charakteryzuje się szerokimi i zaokrąglonymi literami. Górne wydłużenia liter są krótkie, interlinia wąska. Brak jest romboidalnych zakończeń podstaw liter oraz przy górnej ich części.

Pismo gotyckie

Było formą pisma łacińskiego, panującą powszechnie w Europie od XIII do XV w. i narodziło się na początku XI w. w pn. Francji i Flandrii.

Charakterystyczne cechy pisma gotyckiego to : przewaga wysokości nad szerokością, skłonność do tworzenia ostrych łuków i ostrych katów oraz do łamania linii prostej trzonków i lasek, zwartość i łączenie liter ze sobą.

Pierwsze objawy tych tendencji dają się wykryć w piśmie już w IX w., wyraźniej w XI w., zwłaszcza w pn. Francji.

Pełne wykształcenie cech gotyckich nastąpiło w ciągu XIII w.. Przemianom tym ulegały oba zasadnicze rodzaje pisma gotyckiego, tj. majuskuła i minuskuła.

1.Minuskuła gotycka

Była pismem ręcznym, wykonywanym ukośnie trzymanym szerokim piórem. Jej charakterystyczną cechą są zwężone litery oraz mała interlinia.

Począwszy od XI w. kształt liter stawał się coraz węższy. W rysunku pisma następują zmiany. Półkoliste elementy wypierane są przez linie owalne, a później przez energiczne, załamane pod ostrym kątem, podwyższone nieco w stosunku do szerokości litery.

Litery umieszczone są bardzo blisko siebie, w rysunku podobne do sztachet ogrodzenia. Odstępy między wyrazami są bardzo niewielkie. Im węższa jest sama litera, tym krótsze są kreski tworzące jej górne załamanie. Wiersze odznaczają się zwartością optyczną i geometryczną, interlinia jest wąska, co ujemnie wpływało na czytelność pisma. Szczególnie jest to widoczne przy napisach gotyckich z XIV w.

Pismo XI w. jest pismem ascetycznym, bez ozdób. W XII w. początkowe litery zdań są już akcentowane i ozdabiane. Pod koniec XII w. litery rozpoczynające zdanie są już większe i bogaciej zdobione.

Od połowy stulecia litery te otoczone są pętlami, zakrętasami, drobnymi liśćmi, gronami i kłosami. Później ornamenty te wzbogacono postaciami zwierzęcymi i ludzkimi.

W północnej Francji jedna z wcześniejszych (druga połowa XIII w.) odmian minuskuły gotyckiej, drobniutkie pismo tzw. perełkowe, stosowane do miniaturowych rozmiarów biblii na welinie.

2.Tekstura

Coraz większa tendencja do zaostrzania kształtów i załamań przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia pewnej monumentalności i ornamentacyjności doprowadziła do stworzenia nowej postaci minuskuły, tekstury, używanej powszechnie od końca XIII w. aż do schyłku średniowiecza do pisania książek, zwłaszcza liturgicznych lub innych o bardziej uroczystym lub ozdobnym charakterze. Nazwa tekstura z łac. textus - tekst, ustęp, werset, oznaczało to kontrast liter, którymi pisano teksty.

Cechy gotyku w piśmie najbardziej dojrzałą formę osiągają w teksturze. Pionowe kreski głównych liter, są niby "przyciśnięte" do siebie, w piśmie zanikają elementy okrągłe i cieniutkie linie. Pojawiają się natomiast romboidalne kreseczki kończące główne linie liter w górnej i dolnej ich części. Kształt tych zdobników umożliwiał łączenie ze sobą liter.

Kształt liter jest bardziej strzelisty, szerokość linii minimalna, górne i dolne wydłużenia poszczególnych liter są niewielkie podobnie odstępy między wyrazami. Wskutek tego pismo jest mało czytelne.

Innym rodzajem pisma książkowego XIV w. jest missala (msza) - termin ten odnosi się do pisania stosowanego głównie przy pisaniu mszałów.

3.Majuskuła gotycka

Stosowana była zwykle w formie inicjałów kładzionych na początku rozdziałów czy ustępów, malowanych często czerwoną lub niebieską farbą.

Litery majuskule wywodzą głównie z przekształconej uncjały oraz z powiększenie rozmiarów liter minuskulnych.

Jako pismo samodzielne występuje zasadniczo tylko w epigrafice.

4.Kursywa gotycka

Pismo wykraczając poza sfery duchowieństwa, stwarzało coraz częściej konieczność posługiwania się nim do potrzeb codziennych. Przyczyniło się do tego m.in. powstanie uniwersytetów, rozwój szkół parafialnych, upowszechnienie papierów.

Konieczność szybkiego pisania, z zaniedbywaniem reguł kaligrafii, doprowadziło do wykształcenia już w XIII w. i upowszechnienia kursywy gotyckiej - pisma używanego głównie na potrzeby bieżące, ale przenikającego także i do książek (skrypty, wykłady, kazania).

Dążenie do upraszczania kształtów liter doprowadziło w kursywie do zniwelowania charakterystycznych dla pisma gotyckiego załamań i wytworzenia pewnych nowych form literowych.

5.Pismo bastardowe

W XIV-XV w. powstały przejściowe odmiany pism, które doprowadziły do syntezy dwóch typów : minuskuły łacińskiej i tekstury gotyckiej. Jest to tzw. bastarda, łącząca w sobie zalety pisma książkowego możliwością stosunkowo szybkiego pisania.

Obraz tekstu pisanego bastardą jest ciemniejszy od minuskuły humanistycznej, ale jaśniejszy od tekstury.

Kreski główne liter są silnie zaznaczone. Wysokość wiersza dostosowana jest do minuskuł. Tam, gdzie kształt liter minuskułowych oparty jest na elementach kolistych (a, o, b), cech ta zachowuje się również przy bastardzie.

Wszystkie typy bastardy pisano ukośnie trzymanym piórem.

Odmiany pisma bastardowego :

1. rotunda (wł. rotundo - okrągły, zaokrąglony) - powstała w Italii pod koniec XIII w. Charakteryzuje się szerokimi i zaokrąglonymi literami. Górne wydłużenia liter są krótkie, interlinia wąska. Brak jest romboidalnych zakończeń podstaw liter oraz przy górnej ich części.

2. gotyko-antykwa - widoczne jest pokrewieństwo tego pisma z minuskułą gotycką. Jest to energicznie kreślone pismo ręczne, wykonywane szerokimi pociągnięciami pióra, odznaczające się zaokrągleniem i nieco większymi wydłużeniami górnymi liter oraz szeroką interlinią

3. bastarda - wykazuje podobieństwo z minuskuła humanistyczną. Główne linie członów liter są szerokie, poszczególne litery zaokrąglone, z wydłużonymi w górę liniami, z szeroką interlinią.

4. szwabacha ( powstała prawdopodobnie w Szwabach pod Norymbergią)

Pismo humanistyczne

Było jednym z wytworów wielkiego przewroty kulturalnego XIV-XVI w. Przewrót ten polegał na całkowitym zerwaniu z gotykiem i powrocie do dawnych, klasycznych form.

Wzorem do naśladowania było jednak w tym wypadku nie pismo antyczne, ale minuskuła karolińska.

Klasyczną formą półuncjały i jednocześnie jednym z najpiękniejszych pism książkowych w Europie było irlandzko-angielskie pismo okrągłe zwane minuskułą karolińską.

Kolebką jej była Francja, a w szczególności opactwa tj. Corbie i Św. Marcina w Tours.

W Polsce pismem humanistycznym zaczęła się posługiwać kancelaria królewska w ostatnich latach XV w., a do pisania książek używano go dopiero w XVI w. ( "Ewangeliarz" bpa Tomickiego 1534,"Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich" Długosza 1535).

1.Minuskuła karolińska

Jest pierwszą kaligraficzną postacią pisma łacińskiego posługującą się w całości alfabetem minuskulnym. Rękopisy VIII/IX w. przedstawiają różne próby utworzenia takiego alfabetu, stosując w różnych proporcjach elementy uncjały, półuncjały i kursywy. Ostateczne ujednolicenie pisma nastąpiło w poł. IX w. Najstarszym datowanym zabytkiem wykształconej postaci minuskuły karolińskiej jest wiersz dedykacyjny umieszczony "Evangelistarium" wykonanym dla Karola Wielkiego w latach 781-783. W całości pisany jest minuskułą "Złoty psałterz" Karola Wielkiego, ofiarowany przez niego papieżowi Hadrianowi (772-795). Z tych samych czasów dochowało się kilka kodeksów nie datowanych (m.in. tzw. "Ewangeliarz Ady").

Minuskuła karolińska odznaczała się prostotą i czytelnością, regularnością i proporcjonalna budową liter, małą ilością ligatur, abrewiatur i ozdób graficznych. Dzięki swym zaletom rozpowszachn8iła się szybko poza Francją, zwłaszcza w północnych Włoszech i Niemczech (w IX w.).

Dalszy rozwój minuskuły karolińskiej, w późniejszym okresie (XI-XII w.) zwanej romańską, odbywał się droga powolnej ewolucji. Można zauważyć ogólna tendencję do zwężania liter, a w XII w. także do zaostrzania łuków, co było już zapowiedzią pisma gotyckiego.

2.Kursywa humanistyczna

Już w ciągu XV w. pod wpływem potrzeby codziennego użytku, powstała z antykwy kursywa humanistyczna zwana italiką czy minuskułą wenecką. Charakteryzuje się ona łączeniem liter w wyrazach oraz lekkim pochyleniem w prawo.

Zalety tego pisma humanistycznego (czytelność, mała ilość skrótów) spowodowały wielkie jego rozpowszechnienie i to zarówno na użytek bieżący, jak i w rękopisach literackich.

3.Antykwa

Poszukiwania dzieł klasyków i duże ich zapotrzebowanie spowodowały przepisywanie wielkiej liczby kodeksów VIII-XII w., a naśladowanie także przez kopistów ich formy zewnętrznej doprowadziło do powstania nowej odmiany pisma : minuskuły humanistycznej zwanej antykwą (litera antiqua horum temporum).

Duże litery oparte są na konstrukcji rzymskiej kapitały monumentalnej, małe - na średniowiecznych małych literach karolińskich

Z antykwy wyłonił się też drugi rodzaj pisma to tzw. "rzymski" typ liter, który ukształtował się ostatecznie w pn. Italii i rozprzestrzenił się stąd na Holandię, Anglię, Niemcy, Francję i Hiszpanię.

Tekstura gotycka

Tekstura — najczęściej stosowane pismo książkowe XIV wieku. W XIII wieku zwiększyło się zapotrzebowanie na książki, powstawały więc warsztaty wyspecjalizowane w szybkim przepisywaniu ksiąg. Tempo pisania oraz zastosowanie skośnie ściętego, płaskiego pióra wywarły istotny wpływ na dalszy rozwój pisma gotyckiego. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa textura – tkanina (texo – tkać, splatać) i dobrze oddaje wygląd karty zapisanej tym pismem. Rzeczywiście: wygląda jak tkanina o gęstym splocie, z wyraźnie widocznymi grubymi pionowymi trzonkami liter, niewielką ilością światła, bo litery stoją ciasno upakowane, wyrazy dosunięte, interlinie minimalne i zaciemniane dodatkowo przez kapitalne lub uncjalne litery początków zdań. W teksturze skróciły się trzonki liter długich, co umożliwiało szybkie napisanie kilku znaków w sposób ciągły, bez odrywania pióra od karty. Również wydłużenia dolne są skrócone. Główne linie liter od góry i od dołu wykończone są romboidalnymi nasadkami, co daje obraz podwójnie załamanej linii.

Tekstura tak dalece dominowała w książkach XIV i XV wieku, że Jan Gutenberg swoim pierwszym czcionkom użytym w 1455 roku do wydrukowania słynnej Biblii 42-wierszowej, nadał właśnie postać tekstury.

Font

Serif · Sans-serif · Italic · Oblique · Emphasis (bold)

Classifications

Roman type

Old style · Transitional · Modern · Slab serif · Sans-serif · Script

Blackletter type

Textualis · Rotunda · Schwabacher · Fraktur

Gaelic type

Angular · Uncial

Historia pisma, czyli sposobu utrwalania myśli i pojęć abstrakcyjnych za pomocą znaków, sięga początków kultury. Współczesne rodzaje pisma, z którymi każdy styka się codziennie, są owocem długiej ewolucji.

W czasach najdawniejszych porozumiewaniu się na odległość służyły początkowo znaki umowne - kolorowe sznurki, muszelki itp. Pierwocinami dzisiejszego pisma było pismo obrazkowe, oddające obraz samego przedmiotu. Było ono używane już w okresie młodszego paleolitu. Przekształciło się następnie w pismo wyrazowe, którego znaki odpowiadają całym wyrazom - przykładami tego rodzaju pisma jest pismo klinowe i pismo chińskie. Dalsza droga rozwoju pisma prowadzi przez pismo sylabowe, które z kolei osiągnąwszy wyższy poziom abstrakcji przekształciło się w system alfabetyczny, którym posługujemy się obecnie.

Etap przejściowy między pismem sylabowym a literowym stanowi pismo prasemickie, prototypem zaś wszystkich alfabetów literowych i bezpośrednim źródłem pisma jest alfabet fenicki. Około X - IX w. p.n.e. Grecy zasymilowali alfabet fenicki, dostosowując go do wymogów swojego języka. Ważnym etapem w dalszym rozwoju pisma jest rozszczepienie pisma greckiego na wschodnio- i zachodniogreckie.

Z grupy wschodniogreckiej wykształciła się m. in. słowiańska cyrylica i głagolica. Cyrylica, oparta na dużym alfabecie greckim, powstała ok. IX w. n.e. i używana była w krajach południowych i wschodniosłowiańskich. Następnie przeniknęła do Rosji w księgach religijnych. Zeświecczona odmiana cyrylicy, zatwierdzona przez Piotra I w 1710 r., zwana grażdanką, jest używana do dziś.

Rozwój pism zachodniogreckich datuje się na ok. VIII w. p.n.e., kiedy to Etruskowie przejęli pismo greckie, a następnie przekazali je Rzymianom. Rzymianie przekształcili alfabet grecki rozwijając własny alfabet o wysokim stopniu doskonałości. Twardym znakom greckim nadali kształty bardziej okrągłe, tworząc niedościgniony wzór pisma - kapitałę, używaną do napisów dedykacyjnych i nagrobkowych. Pismo kapitałowe stanowi pierwowzór dzisiejszego rodzaju liter zwanych antykwą i stało się klasycznym pismem narodów zachodnich. Dokładniejsze jego znaki można oglądać na łuku Tytusa i kolumnie Trajana w Rzymie.

Inne style pisma powstawały ze względu na posługiwanie się różnymi narzędziami i materiałami - tak na przykład powstało "capitalis-rustica", ryte stylusem na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem. Z konieczności upraszczało ono krój kapitały.

Litery minuskułowe, czyli alfabet "małych liter" utworzone zostały w szkole pisarskiej założonej przez Karola Wielkiego, czyli dopiero w VIII w. n.e. Tzw. karolińskie minuskuły stanowią prawzór nowszych liter podrzędnych.

W XIII w. pod wpływem stylu stosowanego w architekturze i sztukach pięknych ukształtował się rodzaj pisma zwany gotykiem. W XV w. powstaje pismo humanistyczne, czyli antykwa renesansowa - połączenie rzymskiej kapitały i karolińskiej minuskuły. W tym samym okresie powstaje też humanistyczna kursywa, czyli pismo ukośne. Do ukształtowania i rozpowszechnienia pisma w okresie średniowiecza przyczyniły się liczne skryptoria przyklasztorne, w których przepisywano księgi. Rękopisy te są swoistymi dziełami sztuki, gdyż oprócz treści niosą bogactwo formy - piękne kroje liter, układ tekstu na stronicach, zdobienie inicjałami i miniaturami.

Z chwilą wynalezienia druku ówczesne rękopisy stanowią wzór dla pierwszych ruchomych czcionek. Pierwodruki, czyli inkunabuły, naśladują księgi pisane ręcznie. Następnie rozwój pisma kroczy dwiema odrębnymi drogami - pismo odręczne oraz pismo czcionkowe, uzależnione od rozwoju techniki drukarskiej.

 
Capitalis-quadrata, IV w.


Capitalis-rustica, V w.


Pismo uncjalne, VI w.


Karolińska minuskuła, IX w.


Pismo humanistyczne


Fraktura, XVI w.


Pismo gotyckie, XV w.


Przemiana liter majuskułowych
na minuskułowe