BEZDOMNOŚĆ JAKO KWESTIA SPOŁECZNA

Bezdomność, jako zjawisko społeczne dotykające według różnych danych od kilkunastu do nawet kilkuset tysięcy ludzi w Polsce jest bez wątpienia poważną kwestią społeczną. Stanowi przykład patologii społecznej i marginalizacji. Samo zdefiniowanie zjawiska bezdomności jest trudne, ale przyjąć można, że „bezdomnym jest człowiek nie mający miejsca spełniającego warunki mieszkalne, w którym mógłby stale przebywać, ani aktualnej możliwości lub chęci uzyskania takiego miejsca”. Bezdomność oznacza zatem zanegowanie jednego z podstawowych praw ludzkich, jakim jest prawo do posiadania trwałego i pewnego miejsca egzystencji. Pozbawienie domu jest bowiem pozbawieniem człowieka bezpieczeństwa i możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb, w tym potrzeby własnego rozwoju.
Bezdomność należy zakwalifikować jako kwestię społeczną współczesnej Polski również dlatego, iż jest to problem wieloaspektowy: nie tylko stricte społeczny, ale i polityczny, gospodarczy, psychologiczny oraz kulturowy. Bezdomni zauważalni są bowiem w miejscach publicznych, zwykle odbierani są jako stwarzający potencjalne zagrożenie dla porządku i bezpieczeństwa innych obywateli. Jednocześnie stanowić mogą wyrzut sumienia dla decydentów, szczególnie w zakresie realizacji tzw. polityki mieszkaniowej państwa. Społeczność ludzi bezdomnych wytwarza też niewątpliwe pewne typowe dla siebie wzorce zachowań, najczęściej pozostające w konflikcie z normami powszechnie wyznawanymi i praktykowanymi przez większość społeczeństwa.
Wszystko to sprawia, że bezdomność na wiele sposobów odciska piętno na codziennym życiu również tej części społeczeństwa (o wiele liczniejszej), która nie jest tym problemem dotknięta. Jak każda kwestia społeczna zmusza też do stawiania pytań o przyczyny trudności i do poszukiwania dróg rozwiązania.

Definicje bezdomności

- sytuacja osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne.
- względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nieposiadającego własnego mieszkania (wg Porowskiego).
- przykładowo, Andrzej Przymeński określa bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne

Definicja prawna

- za osobę bezdomną uważa się \"osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania\".
Tego typu definicje jednak trudno odnosić do sytuacji bezdomności, bowiem za bezdomnych w takim rozumieniu uznawać należałoby także mieszkańców krajów Trzeciego Świata nie ewidencjonowanych lub zamieszkujących slumsy na obrzeżach wielkich metropolii. Z tego względu przy definiowaniu bezdomności należy uwzględnić upośledzenie społeczne wynikające z braku posiadania odpowiedniego standardu mieszkalnego typowe dla społeczeństw przemysłowych. Z drugiej strony osoby bezdomne starają się często zagospodarowywać przestrzeń publiczną np. dworców kolejowych w celu wytworzenia poczucia własnego miejsca. Definiuje się zatem osoby bezdomne poprzez nieprzystosowanie społeczne, pozbawienie środków do życia oraz przynależność do grup, np. osób z zaburzeniami psychicznymi, po długotrwałym pobycie w zakładzie karnym, uzależnionych.

Przyczyny bezdomności wynikają z:

• z sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, w tym wzrostu bezrobocia, postępującej likwidacji hoteli robotniczych, braku miejsc w szpitalach, zakładach opiekuńczych, domach pomocy społecznej, braku opieki nad wychowankami domów dziecka po ukończeniu 18 lat, braku ośrodków dla nosicieli wirusa HIV,
• z sytuacji prawnej, polegającej na możliwości wyeksmitowania lokatora \"donikąd\" za zaległości w opłatach czynszowych,
• z przyczyn związanych z patologiami, w tym z powodu alkoholizmu, przestępczości, odrzucenia lub braku opieki ze strony najbliższych, rozwodu lub trwałego rozpadu więzi formalnych lub nieformalnych, prostytucji kobiet, przemocy w rodzinie,
• z przyczyn natury socjopsychologicznej, w tym świadomego wyboru innego sposobu życia, odrzucenia obowiązującego systemu wartości,
• z przyczyn osobowościowych, w tym poczucia niższości, osamotnienia, wstydu, przekonania o złej naturze świata i ludzi.

Przyczyny leżące po stronie samych bezdomnych:

• czynniki związane z zakłóconym procesem socjalizacji w grupach pierwotnych, w tym złego przygotowania do samodzielnego życia, brakiem możliwości samodzielnego mieszkania, niemożnością zamieszkania z najbliższymi po rozwodach, separacjach, powrotach z więzienia,
• przyczyny związane z nieumiejętnością przystosowania się do sytuacji społeczno-ekonomicznej, w tym poddawanie się przedmiotowemu traktowaniu przez pracodawców, brakiem możliwości zatrudnienia się za godziwą płacę,
• przyczyny związane z nieprzystosowaniem się do sytuacji obyczajowo-kulturowej, w tym traktowanie współmałżonków jako własności, rozwody, niełożenie na rodzinę,
• przyczyny związane z piciem i nadużywaniem alkoholu.

Z informacji posiadanych przez organizacje pozarządowe wynika, iż wśród populacji osób bezdomnych wyraźnej zmianie ulega przekrój zawodowy i społeczny. Do placówek dla bezdomnych coraz częściej zgłaszają się osoby posiadające wykształcenie średnie i wyższe. Obniżeniu ulega wiek bezdomnych, w szczególności samotnych matek z dziećmi oraz narkomanów i nosicieli wirusa HIV.
Jako współwystępujące z bezdomnością wymieniane są najczęściej: alkoholizm, przestępczość, narkomanię, dezintegrację rodziny, choroby psychiczne, obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego, przemoc w rodzinie, prostytucję, żebractwo, zespół nabytej bezradności, kalectwo i zaniedbane leczenie różnorodnych schorzeń. Trzeba zaznaczyć, że rzadko jedna przyczyna wyjaśnia sytuację osoby bezdomnej, przyczyny przeplatają się i wzajemnie warunkują.

Skala zjawiska

Brak jest dokładniejszych informacji o skali zjawiska bezdomności w Polsce. Liczbę osób bezdomnych określa się od 30 do nawet 300 tysięcy. Jedynym miarodajnym źródłem wiedzy w tym zakresie jest liczba osób, którym formalnie udzielona została pomoc przez ośrodki pomocy społecznej. Liczba ta ulega okresowym zmianom, oscylując wokół wartości 30 tysięcy. W 2002 roku liczba ta wyniosła 31 382 osoby.
Natomiast ze sprawozdań nadsyłanych przez organizacje pozarządowe do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w związku z udzieloną dotacją na pomoc osobom bezdomnym wynika, iż udzielają one pomocy ok. 80-130 tys. osobom. Szacunkowe dane określające liczbę bezdomnych na 300 tysięcy pochodzą od Stowarzyszenia Monar.
Rozbieżności te wynikają z faktu, iż część osób bezdomnych uzyskuje pomoc z kilku źródeł, co powiększa ogólną liczbę osób objętych pomocą. Nie wszyscy zgłaszający się po pomoc żywnościową i medyczną a deklarujący się jako osoby bezdomne są sprawdzani, co również zawyża statystyki. W dodatku bezdomni, częściej niż inne grupy, przemieszczają się po kraju, bądź nie korzystają z oferowanych oficjalnie form pomocy, co dodatkowo utrudnia ich ewidencję. Bezdomni zostali objęci Spisem Powszechnym w 2002 roku, jednak zapewne uzyskane dane nie będą ścisłe – letnia pogoda nie sprzyjała gromadzeniu się bezdomnych w miejscach, w których łatwo było by dokonać spisu (np. dworce, noclegownie).
O randze bezdomności wśród problemów społecznych decydują nie tylko trudne do uchwycenia parametry ilościowe, ale również dynamika zjawiska i zmiany w strukturze populacji. Syntetyczne opracowania z dziedziny polityki społecznej podkreślają narastające tempo zjawiska, wykraczanie jego zasięgu poza grupy i środowiska tradycyjnie kojarzone z bezdomnością. Z bezdomnością związane są też takie negatywne zjawiska, jak alkoholizm Narkomania, żebractwo, prostytucja, przestępczość, zagrożenia epidemiologiczne.

Pomoc bezdomnym:

Świadczenia osób bezdomnych:

-Jeśli bezdomny przebywa w gminie, w której jest zameldowany przysługuje mu ponadto:
-Pomoc socjalna, poradnictwo prawne i psychologiczne (art.23 ust.1)
-Jeśli jest osobą nie zdolną do pracy lub jeśli jest starcem pow.75 r. życia i zasiłek stały (art.28 i 29),lub zasiłek okresowy (art.31)
-Pomoc w załatwieniu spraw urzędowych (art.23 ust.21)
-Pomoc w znalezieniu miejsca w domu opieki społecznej lub innym zakładzie opiekuńczym – za zgodą zainteresowanego (art.19)
-Prawo do korzystania ze świadczeń pieniężnych mają przede wszystkim osoby pozostające bez źródeł utrzymania, mogą wówczas uzyskać zasiłek stały, okresowy bądź czasowy.

Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej opracowano resortowy Program „Bezdomność”, w którym zostały uwzględnione działania o charakterze:
* profilaktycznym – zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych bezdomnością grup społecznych
*osłonowym – zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy socjalnej
*aktywizującym, zmierzające do wyprowadzania z bezdomności konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy przezwyciężenia tej sytuacji.

Najwięcej bezdomnych przebywa w dużych miastach. Tam też znajduje się najwięcej przeznaczonych dla nich instytucji pomocowych takich jak: schroniska, Domy Pomocy Społecznej (DPS), Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej (MOPS), domy dla bezdomnych, domy samotnej matki, domy matki i dziecka, domy dla ofiar przemocy oraz domy stałego pobytu dla dzieci i młodzieży wymagających szczególnej troski ze względu na brak rodziców, a także jadłodajnie, kuchnie dla ubogich, punkty pomocy medycznej, sanitarnej, rzeczowej i inne.

Gł. Zadania organizacji charytatywnych:

-Pomoc najbardziej potrzebującym w każdej chwili i zapewnienie im miejsca do spania oraz posiłku
-Zapewnienie, odzieży, obuwia, bielizny
-Zapewnienie opieki lekarskiej
-Zapewnienie możliwości utrzymania higieny osobistej 
-Pomoc w zdobyciu miejsca w domu opieki społecznej
-Pomoc w załatwianiu spraw urzędowych
-Poradnictwo prawne 
-Pomoc w znalezieniu pracy
-Pomoc w znalezieniu mieszkania 
-Poradnictwo psychologiczne 

Rodzaje placówek dla ludzi bezdomnych.

- NOCLEGOWNIE, przeznaczane są dla bezdomnych skierowanych przez Ośrodki Pomocy Społecznej, Policje i inne, nie mający żadnego schronienia. Pomoc udzielana w nich ma charakter doraźny, dając możliwość dziennego pobytu zgodnie z regulaminem placówki oraz zapewniającą dodatkowa pomoc.
- SCHRONISKA DLA BEZDOMNYCH mieszczą się przede wszystkim w większych skupiskach miejskich. Placówki te oferują swoim podopiecznym dach nad głową, nocleg, posiłek, odzież, środki higieny. Nie są miejscem stałego pobytu osób bezdomnych. Charakterystyczna jest dla nich duża rotacja podopiecznych. Prowadzona jest pomoc i praca socjalna. Niektóre schroniska prowadzą też działalność kulturalno-oświatową i obejmują podopiecznych opieka duszpasterską. Podopieczni w schroniskach zobowiązani są do pracy wedle swoich możliwości oraz stanu zdrowia. Sami utrzymują porządek domu oraz terenu placówki. Wykonują tez prace związane z prowadzeniem kuchni, kotłowni.
- DOMY DLA SAMOTNYCH MATEK domy takie funkcjonowały w Polsce już od 1950 roku. Były wówczas prowadzone przez zgromadzenia zakonne. Przeznaczone są dla kobiet z dziećmi odrzuconych przez rodzinę i najbliższe środowisko. Są to kobiety posiadające bardzo małe dzieci oraz oczekujące narodzin dziecka. Maja one możliwość skorzystania z pomocy socjalnej, niektórych porad prawnych i psychologicznych. Mieszkanki domów same dbają o porządek w domu, gotuję, piorą, angażują się w prace porządkowe u darczyńców. Opiekują się małymi dziećmi. Dzieci w wieku szkolnym uczęszczają do szkoły.
- HOSTELE POMOCY SPOŁECZNEJ przeznaczony dla bezdomnych mających trwały związek z miejscem, w którym znajduje się hostel pomocy, poprzez zameldowanie, pracę i dla tych, którzy chcą się usamodzielnić. Pobyt ogranicza się zwykle do sześciu miesięcy, z możliwością przedłużenia na rok. W placówce prowadzi się pomoc socjalną.
-  DOMY DLA OSÓB STARSZYCH I CHORYCH maja charakter domów pobytu stałego, a nawet dożywotniego, dla ludzi starszych, niepełnosprawnych, i chorych. Mieszkańcy tego rodzaju placówek nie stracili swych domostw, ale ze względu na brak jakiejkolwiek pomocy nie mogli w nich pozostać.
-  DOMY AKTYWNOŚCI ŻYCIOWEJ przeznaczone dla najmłodszej grupy bezdomnych, niezaradnych życiowo. Mają na celu przygotowanie podopiecznych do samodzielności życiowej.
- MIESZKANIA READAPTACYJNE DLA BEZDOMNYCH
- WSPÓLNOTY (np. Barka)

Inne placówki:

- POGOTOWIA INTERWENCJI SPOŁECZNEJ (niosą pomoc bezdomnym głównie z poza ośrodków, schronisk i hosteli)
- PRZYCHODNIE LEKARSKIE dla bezdomnych ze schronisk i spoza nich.
- JADŁODAJNIE wydające gorące posiłki dla bezdomnych
- PUNKTY POMOCY SANITARNEJ I RZECZOWEJ
- ŁAŹNIE
- DOMY DZIENNEGO POBYTU m.in. dla ofiar przemocy
- PUNKTY WYDAWANIA ŻYWNOŚCI

Stowarzyszenie MONAR

Stowarzyszenie zostało zarejestrowane w 1989 roku. Wcześniej, bo od 1981, działało jako Młodzieżowy Ruch na rzecz Przeciwdziałania Narkomanii, którego głównym celem było przeciwdziałanie narkomanii, leczenie osób uzależnionych oraz pomoc narkomanom i ich rodzinom, a także ludziom żyjącym z AIDS i HIV. Obecnie w różnych placówkach MONARU w całej Polsce istnieją punkty konsultacyjne, poradnie uzależnień, detoksy, rodzinne poradnie profilaktyki uzależnień, grupy wsparcia. Stowarzyszenie prowadzi również program “Street Workers”, organizuje szkolenia, konferencje i seminaria oraz współpracuje z mediami. Wszystko po to, aby integrować lokalne środowiska dla przeciwdziałania patologii.