BIOLOGIA 3 I 2011

Pasożytnictwo – związek między dwoma organizmami, w których jeden (pasożyt) żyje kosztem drugiego(żywicie) powodując w jego organizmie zmiany chorobowe.

PIERWOTNIAKI

Kształt ciała:

• Pasożyty tkankowe – owalny

• Pasożyty płynów ustrojowych – wydłużony, wrzecionowaty

Zanik:

• Organelli pokarmowych (cyt ostom, cytopyge)

• Organelli wydalniczych (wodniczka tętniąca)

• Organelli ruchu (u pasożytów tkankowych, pozostają w pasożytów płynów ustrojowych)

Oddychanie – brak dostępu wolnego tlenu- uwalniany ze związków chemicznych.

Rozmnażanie:

• Wiciowce pasożytujące we krwi – żywiciele pośredni (owady krwiopijne, pijawki, kleszcze)

• Pasożyty wywołujące choroby weneryczne – brak żywicieli pośrednich

• Kulorzęsek – brak żywicieli pośrednich (woda)

• Przemiana pokoleń i nasilona rozrodczość u sporowców. U kokcydiów w pokoleniu bezpłciowym podział wielokrotny – schizogonia (kilkanaście komórek potomnych). W pokoleniu płciowym wytwarzane spory – wydalane na zewnątrz

• W niekorzystnych warunkach – powstają formy przetrwalnikowe (kokcydia, korzenionóżki)

• U wiciowców z rodzaju Trypanosoma – zjawisko cyklomorfozy. Dopiero po przejściu cyklomorfozy wykształcane są formy inwazyjne.

PŁAZIŃCE – przywry,

1. zewnętrzniaki (zwykle pasożyty zmiennocieplnych)

Oczy – niektóre gatunki, na przednim końcu ciała

Aparat czepny – lepiej rozwinięty niż u wewnętrznych, głównie w tylnej części ciała – przyssawki, haki, klamry

Rozmnażanie – rozwój prosty, bez przemiany pokoleń, bez żywicieli pośrednich.

1. Wewnętrzniaki

Aparat czepny:

• Tylko przyssawki, zwykle 2: gębowa i brzuszna

• U pasożytów krwi możliwy brak aparatu czepnego

Powierzchnia ciała

• Oskórek – odporny na enzymy trawienne żywiciela

• Gdy jest uwsteczniony układ pokarmowy – bierze udział w odżywianiu – blaszki, mikrokosmki, zwiększające powierzchnię chłonną – zwłaszcza u form młodocianych pasożyta

Kształt ciała – płaski, listkowaty – ułatwia przywieranie do podłoża

Oddychanie – beztlenowe – rozkład glikogenu (glikogen – materiał zapasowy w parenchymie)

Przyssawki i gardziel – silnie unerwione

Układ pokarmowy – ślepe jelito, często szczątkowe, mocno uwstecznione, zwłaszcza u pasożytów krwi.

Rozmnażanie:

• Zwykle obojnaki, samozapłodnienie lub zapłodnienie krzyżowe

• Nieliczne rozdzielnopłciowe – silnie zaznaczony dymorfizm płciowy

• Skomplikowany rozwój, minimalnie 1 żywiciel pośredni (ślimak)

• Stadia larwalne:

• Miracydium (wolnożyjące) – pierwszy żywiciel pośredni (ślimak)

• Sporocysta (partenogenetyczna)

• Redia (partenogenetyczna)

• Cerkaria – drugi żywiciel pośredni (różni)

• Meta cerkaria ( w drugim żywicielu lub środowisku zewnętrznym) – do żywiciela ostatecznego (kręgowiec)

• Żywiciel pośredni – „sprytnie dobrani”

• Przywra kocia – ślimak-ryba-kot

• Motylica – śimak-środowisko zewnętrzne (rośliny) – bydło

• Motyliczka – ślimak – porażona mrówka (trawy) – bydło

• Schistosoma – ślimak – woda – czynnie do ostatecznego żywiciela.

PŁAZIŃCE – TASIEMCE

Aparat czepny – w skoleksie – bruzdy, przyssawki, haki

Brak – układu oddechowego, p pokarmowego, narządów zmysłu

Odżywianie – osmoza przez powłoki:

• Pofałdowanie oskórka – mikrorzęski, mikrokosmki (zwiększenie powierzchni)

• Porowate kanaliki łączące powierzchnię oskórka z parenchymą – tu odkładanie materiału zapasowego w postaci glikogenu

Człony:

• Produkowane przez szyjkę - tu tkanka proliferacyjna

• Każdy człon to autonomiczna jednostka, zaopatrzona w cały komplet narządów

• Wspólny dla wszystkich członów tylko układ nerwowy i wydalniczy

• Człony dojrzewają przesuwając się ku tyłowi, dojrzałe wypełnione są macicą. Inne człony zanikają przez ucisk macicy

• Jaja zawierają wykształcone larwy i zapas pokarmu – komórki żółtkowe

• Dojrzałe człony same odpadają, zdolne przez pewien czas do samodzielnego bytowania w środowisku zewnętrznym, u niektórych gatunków posiadają nawet zdolność ruchu.

Układ rozrodczy:

• Obojnaki, nieliczne rozdzielnopłciowe

• U obojnaków samozapłodnienie (ten sam człon) lub zapłodnienie krzyżowe (2 różne człony, lub 2 różne osobniki)

Rozwój złożony, zaczyna się już w jaju:

• Larwa trafia biernie do żywiciela pośredniego (tu w różnych tkankach – wągier ze skoleksami)

• Dojrzałe formy zawsze w jelicie żywiciela ostatecznego

• Czasem dwóch żywicieli pośrednich (3 formy larwalne) np. bruzdogłowiec (skorupiak, ryba, ssak)

• Czasem żywiciele rezerwowi (przy braku żywiciela ostatecznego) – tu larwa „drzemie”, czeka na żywiciela.

OBLEŃCE - NICIENIE

Kształt ciała – przystosowanie do życia w wąskich przewodach. Ułatwia perforację tkanek

Umięśnienie – silne, pozwala stawiać opór ruchom perystaltycznym (glisty – „koci grzbiet”)

Przewód pokarmowy:

• Otwór gębowy, 3 odcinki jelita i odbyt

• W różnym stopniu ulega degeneracji, zwłaszcza u form młodocianych

• Pojawiają się wówczas adaptacje odżywcze oskórka

• U pasożytów zamiast warg – twory oskórkowe – wieńce listków, zębów, listewek, sztylety z torebki gębowej.

Układ rozrodczy:

• Rozdzielnopłciowe, silny dymorfizm, samica zwykle większa, inaczej wykształcony typ ciała (samce – przystawki kopulacyjne)

• Mogą żyć parami np. syngamus trachei

Rozwój:

• Bardzo silna rozrodczość (glista ludzka – 200 tys. Jaj na dobę)

• Zapłodnienie wewnętrzne – w jaju larwa)

• Niektóre jajożyworodne (włosień) – larwy wykluwają się w macicy

• Rozwój złożony – 5 stadiów rozwojowych (4 linki)

• Jedno, lub wielożywicielowe

• Czasem przenosiciele (stawonogi krwiopijne), lub żywiciele rezerwowi.

PIERŚCIENICE –PIJAWKI - pasożyty zewnętrzne, czasowo krwiopijne

Aparat czepny – 2 przyssawki, z przodu i z tyłu

Przewód pokarmowy:

• Otwór gębowy zaopatrzony w 3 szczęki z ostrymi ząbkami, które jak piła przecinają skórę

• Gruczoły ślinowe wytwarzają hirudynę i inne substancje działające na krew i układ krążenia

• Silnie umięśniona gardziel – działa jak pompa ssąca

• Olbrzymie wole (magazyn krwi) – 11 par bocznych zachyłków, ostatni największy, sięga aż do końca ciała (krew przechowywana nawet kilka tygodni)

• Mogą bardzo długo głodować

Są żywicielami pośrednimi i przenosicielami:

• Innych pasożytów – pierwotniaki, przywry, tasiemce

• Czynników zakaźnych.

STAWONOGI – pasożyty tylko wśród pajęczaków (roztocza) i owadów

Pajęczaki – głównie ektopasożyty (wyjątek – świerzbowiec drążący i nużeniec)

Kształt ciała – u ektopasożytów kształt kulisty

Odnóża:

• Uwstecznione u nużeńca i świerzbowca drążącego

• Dobrze rozwinięte narządy czepne na odnóżach krocznych u ektopasożytów (przylgi, szczecinki, grzebyki)

Przewód pokarmowy:

• Przysadki gębowe krwiopijców przekształcone w igły, lancety, nożyce

• U kleszczy na brzegach szczękoczułków wykształcone zęby – harpuny przebijające skórę żywiciela i utrudniające usunięcia pasożyta

• Gruczoły ślinowe wydzielają substancje zapobiegające krzepnięciu krwi

• Elastyczność i rozciągliwość powłok ciała umożliwia maksymalne wypełnienie przewodu pokarmowego krwią

• Gardziel działa jak pompa ssąca

• U niektórych zanika końcowy odcinek jelita wraz z odbytem (kleszcz).

Układ oddechowy: tchawki + przetchlinki. U niektórych ulega uwstecznieniu – wymiana gazowa przez powłoki ciała

Układ nerwowy:

• Uwstecznione receptory zmysłów, zwłaszcza oczy

• U kleszczy na odnóżach dobrze wykształcone termoreceptory

• Dobrze rozwinięte receptory dotykowe

Rozwój:

• Złożony (larwa, nimfa – 1-3, imago)

• Kleszcze muszą napić się krwi, by doszło do wylinki

• Różne stadia rozwojowe zwykle bytują na różnych żywicielach

• Czasem tylko jeden żywiciel (nużeniec, świerzbowiec)

Mogą głodować przez długi czas, czekając na żywiciela

Są żywicielami pośrednimi i przenosicielami innych pasożytów i czynników zakaźnych.

OWADY – główne ektopasożyty (poza gzami)

Wszy

• Spłaszczone grzbieto-brzusznie, wtórnie bezskrzydłe

• Aparat gębowy kłujący (stale krwiopijne ektopasożyty)

• Odnóża krótkie, silne, przystosowane do wspinania się po włosach, na końcu szczypce obejmujące włos

• Jajorodne – jaja silnie przylepione do włosów żywiciela

Wszoły – pióro i sierściojady – podobne do wszy, aparat gębowy gryzący.

Pchły

• Spłaszczone bocznie, wtórnie bezskrzydłe, ubarwione

• Aparat gębowy kłująco ssący

• Odnóża kroczne długie, najdłuższa ostatnia para, silnie umięśnione (skoki)

• Jaja składane poza żywicielem, w środowisku zewnętrznym. Larwy prowadzą wolny tryb życia

Dwuskrzydłe:

• Krwiopijne – meszki, komary – aparaty kłująco-ssące, jadowite wydzieliny gruczołów ślinowych

• U niektórych pasożytnicze tylko formy larwalne (gzy), imago wolnożyjące. Dorosłe składają jaja na powierzchni skóry, lub błon śluzowych – zlizywane przez zwierzę, lub same drążą w głąb tkanek; larwy w żołądku (koń), pod skórą (bydło), w kości sitowej lub mózgu (owce)