Morfologia cz I
Pojęcie morfologii- czym jest, jaki jest jej przedmiot?
Morfologia jest działem nauki o języku.
Przedmiotem morfologii jest opis budowy i odmiany wyrazów.
Czym zajmuje się morfologia?
1. Morfologia zajmuje się:
-morfemami, ich klasyfikacją, budową, funkcjonowaniem
-wymianami fonologicznymi, jakie dokonują się w morfemach
-budową leksemów oraz regułami tworzenia reprezentujących je wyrazów tekstowych
2. Jakie są działy morfologii? Co jest ich przedmiotem opisu?
-morfonologia – jako nauka opisująca wykorzystywanie środków fonologicznych w systemie morfologicznym
-fleksja –jako nauka o odmianie leksemów, czyli budowie i funkcjach reprezentujących je wyrazów tekstowych
-słowotwórstwo-jako nauka o budowie leksemów.
Morfonologia
Morfonologia- czym się zajmuje? Co jest przedmiotem morfonologii?
Morfonologia zajmuje się badaniem wykorzystania środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka.
Co jest przedmiotem morfonologii?
Przedmiotem morfonologii jest :
-opis uwarunkowanych morfonologicznie oboczności spółgłoskowych i samogłoskowych
-analiza i zakres użycia wymian morfonologicznych w systemie morfonologicznym języka.
Co tą są allomorfy?
Allomorfy – to morfy będące realizacjami tego samego morfemu, czyli są to warianty danego morfemu
Jak ustalić wariant główny morfemu i warianty poboczne?
-w dop. l. poj.--------
Jakie są warunki ustalania wymian dla:
-fleksji rzeczownika
-fleksji czasownika itd. (Strutyński, s. 115 )
Jak dzieli się wymiany morfologiczne ze względu na postać?
Dzieli się na:
-spółgłoskowe
-samogłoskowe
Co to są szeregi alternacyjne?
-szeregi alternacyjne spółgłoskowe
-szeregi alternacyjne samogłoskowe (Strutyński, s. 127)
Jakie są jednostki języka a jakie mówienia?
Jednostki języka – fonologiczne: fonemy
- morfologiczne: morfemy
-leksykalne : leksemy
Jednostki mówienia -fonetyczne : głoski
-morficzne : morfy
- wyrazowe : wyrazy tekstowe
Morfem- pojęcie morfemu
Jakie cechy ma morfem?
a) morfem ma znaczenie
b) morfem jest niepodzielny (staje się fonemami)
Jak definiuje się morfem?
Morfem jest to najmniejsza niepodzielna jednostka języka, tj. posiada:
- plan wyrażania (fonetyczną substancję i fonemową formę)
-plan treści
Przykłady:
drew-ni-an-ego, kon-ik-a, dar-owa-ł, wuj-ek
-morfemy leksykalne:
-morfemy fleksyjne:
-morfemy słowotwórcze:
Co wnosi w budowę wyrazów każdy z tych morfemów?
Każdy morfem posiada własne znaczenie, służy jako budulec znaku wyższego rzędu – wyrazu.
Czy morfemy są samodzielne?
Morfemy nie są w pełni samodzielne. Różnią się miedzy sobą charakterem znaczenia i rolą, jaką pełnią w wyrazie oraz w zdaniu.
Jak dzieli się morfemy?
Ze względu na strukturę, w której uwzględnia się budowę morfemów:
Morfem ciągły: kosz--, dom-, koń-, pis-
Morfem nieciągły : połączenie fonemów, które nie tworzą nieprzerwanego ciągu (szeregu): ba…s’ę (ba-ć się)
Morfem zerowy (końcówka zerowa) – nie jest reprezentowany przez żaden fonem:
l.p. Dom-O l.mn. chat-o
l.p. Koń-o l.mn. pań-o
l.p. Koc-o l.mn.proc-o
Jak dzieli się morfemy pod względem funkcji, jakie pełnią w wyrazie i w zdaniu?
Morfemy dzieli się pod względem funkcjonalnym na:
Morfemy leksykalne, czyli rdzenie (morfem główny)
Morfemy gramatyczne
Rdzeń (morfem główny) jest nosicielem znaczenia leksykalnego, czyli oznacza fragmenty otaczającego świata
Jest w nim zawarte podstawowe znaczenie wszystkich opartych na nim wyrazów:
Dom-o ‘budynek’
Dom-ek ‘mały dom’
Dom-ow-y ‘należący do domu (czyli budynku)’
Dom-ow-nik-o ‘ktoś stale zamieszkujący w określonym domu (czyli budynku)’
Morfemy gramatyczne dzielą się na:
Słowotwórcze- służą do pomnażania zasobu leksykalnego języka
Formotwórcze, czyli fleksyjne, służą do wskazywania funkcji składniowych wyrazów
Morfemy formotwórcze (fleksyjne) dzieli się na:
Flektywy (afiksy, przyrostki) tworzące:
Tematy czasu teraźniejszego i czasu przeszłego czasowników: -uj, --owa-
Formy czasu przeszłego: -ł –
Formy trybu przypuszczającego: -by-
Formy rodzajowe: końcówki wskazujące na rodzaj
Tematy i formy imiesłowów: -onc-, -wszy-, -n-, -on-
Formy stopnia wyższego przymiotników i przysłówków
Końcówki fleksyjne
przypadkowe
osobowe czasownika
Ze względu na dystrybucję:
miejsce w stosunku do innych morfemów dzieli się morfemy na:
prefiksy (przedrostki)
sufiksy (przyrostki)
interfiksy –łączące kilka rdzeni lub tematów
Czym różnią się między sobą allomorfy?
-różnią się budową fonologiczną.
Różnice zachodzące między nimi sprowadzają sie do wymian fonemów: samogłoskowych i spółgłoskowych, z których zbudowane są morfy.
Na czym polega istota wymian morfonologicznych?
Polegają one na zastępowaniu jednych fonemów jakiegoś morfemu przez inne. W ten sposób powstają różne allomorfy danego morfemu.
Co zauważa się jeszcze w planie wyrażania?
Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, czyli wariantach.
Dlaczego uznaje się jakieś ciągi fonemowe za warianty morfemu (allomorfy)?
-wszystkie ciągi mają to samo znaczenie
-różnica między nimi da się sprowadzić do wymian fonemów (morfonemów), występujących w wielu morfemach.
Ze względu na sposób realizacji morfemy dzieli się na:
morfemy realizowane zawsze przez ten sam morf, czyli występujące zawsze w tej samej postaci: koc-o, koc-a, koc-e itd.
morfemy, które są realizowane przez różne morfy, czyli mogą występować w rożnych postaciach: np. lat-ać, leć-eć, lec-ą.
Przykłady:
Morfem Warianty morfemu (morfy) Wymiana fonemów
Ręk- ręk-//ręk’//ręc//ręcz//rąk e:o i k:k’:c:cz
-nik- -nik-//-nik’//-nicz k:k’:cz
Gajda, s. 39
Wyraz
Co to jest wyraz? Co oznaczają wyrazy i ich desygnaty?
Wyraz to znak językowy, który symbolizuje różne zjawiska otaczającego świata.
Wyraz – z punktu widzenia morfologicznego jest konstrukcją morfemową (zorganizowaną wokół morfemu leksykalnego), zdolną do spełniania określonych funkcji składniowych i tekstowych.
Wyrazy oznaczają:
przedmioty (człowiek, koń, drzewo, duch, sumienie)
właściwości i cechy (dobry, wysoki, zielony, taki)
procesy (siedzieć, spać, pisać)
relacje między elementami tekstu (do, przez, i, oraz, że)
stany emocjonalne, pobudki i apele (podaj, no, ach!, hola)
Desygnaty- to zjawisko symbolizowane przez wyrazy. Są to desygnaty wyrazów.
Czy desygnatami są przedmioty czy pojęcia?
Desygnatami są wyabstrahowane pojęcia.
Co to są wyrazy tekstowe? Co to są wyrazy słownikowe?
Wyraz to jednostka języka (systemowa) i mówienia.
Na poziomie języka (systemu) mamy do czynienia z wyrazami słownikowymi —noszą one nazwę leksemów.
Na poziomie mówienia mamy do czynienia z wyrazami tekstowymi- są to realizacje wyrazów językowych, czyli leksemów w procesie mówienia, np.
Leksem PRZYJACIEL realizuje się w postaci wyrazów tekstowych :
przyjaciel, przyjaciela, przyjacielowi, przyjaciele, przyjaciele, przyjaciół,
a zatem te wyrazy reprezentują leksem PRZYJACIEL
Leksem może być reprezentowany przez kilka wyrazów tekstowych, tworzących tzw. zestawienia, biały kruk, liczba mnoga, wróbel domowy, maszyna do pisania
-formy fleksyjne: forma czasu przyszłego PISAĆ: będę pisał
Leksem może być reprezentowany przez dwa zestawy wyrazów tekstowych, z których każdy opiera się na innym temacie fleksyjnym (tzw. tematy supletywne),
np. leksem ROK realizuje się w l.p. w postaci wyrazów tekstowych opartych:
- na temacie: rok-: rok, roku, rokowi
-na temacie lat-: lata, lat, latom, latami
leksem CZŁOWIEK (człowiek-, ludź-)
leksem DOBRY (dobr-, lep-)
Definicja leksemu
Leksem – to wyraz językowy, jest to abstrakcyjna jednostka reprezentowana przez zbiór wyrazów tekstowych o tym samym podstawowym znaczeniu leksykalnym i tym samym temacie fleksyjnym.
Definicja wyrazu tekstowego
Wyraz tekstowy- to użycie leksemu w jednej z form fleksyjnych w wypowiedzi. Łączy się to z aktualizacją systemowego znaczenia (jednego ze znaczeń) leksemu.
W jaki sposób w tekście są reprezentowane leksemy?
W tekście leksemy są reprezentowane przez różne formy fleksyjne