3. Trzy wielkie nurty refleksji estetycznej przed narodzinami estetyki: tradycja pitagorejska, neoplatońska i empiryczno-sensualistyczna.

(2 wykłady)

Podstawowe założenia filozofii Pitagorejczyków, związek między estetyką, etyką i polityką.

• Pitagoras (ok. 572-497 pne.)

• Pitagorejczycy: stowarzyszenie religijne, nauka o wędrówce dusz (metempsychozie), życie podporządkowane ideałowi etycznemu, praca nad sobą, asceza, odpór namiętnościom

• etyka – estetyka – polityka podporządkowane epistemologii (poznanie → działanie)

• „wszystkie rzeczy są liczbami” - możliwość ujęcia jakościowej rzeczywistości za pomocą liczb

Harmonia

• odkrycie w dziedzinie muzyki: matematyczne zdefiniowanie trzech zasadniczych interwałów muzycznych – oktawy, kwinty i kwarty

• monochord (ruchomy mostek, jedna struna podzielna na 12 części): oktawa (6:12 → 1/2), kwinta (9:12 → 3/4), kwarta (8:12 → 2/3)

• harmonia („spójnia”, „zestrój”):

  • skala muzyczna

  • zdolność do wydawania skoordynowanych dźwięków

  • system interwałów stanowiący o ładzie wszechświata

Harmonia kosmosu

• kosmos – „porządek, słuszność, piękno”

• organizm – cały wszechświat (kosmos) cechuje wewnętrzna harmonia, ma on charakter boski, jest ograniczony (motyw granicy), jest żyjącym organizmem, złożoną i uporządkowaną strukturą, której elementy są podporządkowane wspólnemu celowi

• piękno: miara, liczba, proporcja („symmetria”), struktura, harmonia

• piękno jest obiektywne, jest harmonią – funkcją ładu i prawidłowości, układu wielości części, układu o charakterze ilościowym, podlegającego mierze, proporcji i liczbie

• kosmos uporządkowany we wszystkich swoich częściach – jego harmonia powoduje, że rozbrzmiewa w nim „muzyka sfer” - wyższych ciał niebieskich

• tylko ziemia - „świat podksiężycowy” cechuje się chaosem (a-kosmos), brakiem porządku, słuszności i piękna

• człowiek ma doprowadzić do przywrócenia ładu tu na ziemi

Kosmos i człowiek

• makrokosmos i mikrokosmos:

  • organizmem, jakim jest człowiek rządzą te same prawa, co całym organizmem kosmicznym (medycyna)

  • mikrokosmos (człowiek) musi się dostosować do ładu makrokosmosu, musi go w sobie odzwierciedlić

Harmonizacja świata

• poznanie kosmicznego ładu → zostaje on wprowadzony do duszy poznającego człowieka, który badając kosmos staje się kosmios (uładzony, uporządkowany w duszy)

• zaczyna żyć harmonijnie i wprowadzać porządek w swoje otoczenie – harmonizacja życia indywidualnego

• polityka – sposób na wprowadzenie ładu do życia zbiorowego i totalnego uporządkowania świata, w którym żyje człowiek

• epistemologia (poznanie harmonii kosmosu) → estetyka-etyka-polityka

Pitagorejska definicja piękna.

Ramowe założenia Plotyńskiej teorii emanacji.

• Plotyn (204-269 ne) – neoplatonizm, odnowienie i przekształcenie systemu filozofii Platońskiej, metafizyka dynamiczna, teoria emanacji

• emanacja – z Jednego (absolutu) emanuje cała rzeczywistość, coraz to bardziej niedoskonałe i materialne byty:

  • Jedno → idee → dusze → ciała → materia nieożywiona

• powrót do Jednego: człowiek i sposób jego życia, odwrót od cielesności ku duszy oraz ideom, mistyczny kontakt z Jednym:

  • materia nieożywiona → ciała → dusze → idee → Jedno

Neoplatońska definicja piękna, kwestia piękna zmysłowego jako „odblasku” piękna idealnego, a także drogi do duchowo-moralnej przemiany człowieka.

• piękno zmysłowe jako „odblask” piękna idealnego, ponadzmysłowego

• piękno jako „odblask” świata nadzmysłowego w zmysłowym

• uzupełnienie pitagorejskiej definicji piękna: obok piękna harmonii (złożona, uporządkowana struktura) istnieje piękno rzeczy i jakości prostych, nierozkładalnych, jak barwa czy światło

• w pięknie zmysłowym rzeczy „prześwieca” idealny, wieczny wzór tej rzeczy

• piękno jako „przeświecanie”, przejawianie się świata idei i absolutu w świecie zmysłowym

• piękno jako droga powrotna do absolutu, jako sposób przemiany moralno-duchowej człowieka

• „Nigdy nie ujrzy słońca oko, które nie stało się słoneczne i żadna dusza nie widzi piękna, jeśli sama nie stała się piękna” (Plotyn)

Połączenie wątków pitagorejskich i neoplatońskich w średniowiecznej, chrześcijańskiej definicji piękna: consonantia et claritas.

• estetyka neoplatońska w filozofii i kulturze chrześcijańskiej (Pseudo-Dionizy, V w ne)

• consonantia et claritas: połączenie wątków pitagorejskich i neoplatońskich w estetyce chrześcijańskiej

Subiektywizacja piękna w nurcie empiryczno-sensualistycznym.

• empirystyczne prądy w filozofii (Wielka Brytania, Francja) oraz romantyczne (w szerokim znaczeniu) nurty w sztuce (romantyzm angielski, francuskie rokoko i sentymentalizm, pre-romantyzm niemiecki)

• „Piękno nie jest właściwością samych rzeczy. Istnieje w umyśle, który je ogląda, a każdy umysł postrzega inne piękno” (D. Hume)

• psychologiczne analizy reakcji ludzkich na piękno

• subiektywizacja piękna, od piękna kształtu rzeczy → do piękna zawartego w ludzkich przeżyciach, w oglądającym umyśle i wyobraźni

• piękno jest subiektywne, względne, umowne, jest związane ze skojarzeniami, jakie budzi – teoria asocjacjonistyczna

• piękno nie polega na proporcji i regularności, jest nawet ich przeciwieństwem, brakiem uporządkowania, żywością, malownicznością

• ogólna teoria piękna jest niemożliwa, ale możliwa jest ogólna teoria doznawania piękna, psychologiczna teoria przeżycia estetycznego (powszechne jakości umysłu, wyobraźni i „smaku” - „zmysł piękna”)

Przykłady praktycznego manifestowania się założeń tych trzech nurtów refleksji estetycznej w dziejach sztuki na przestrzeni wieków.

Pitagorejczycy, prąd, a następnie szkoła wyodrębniona, w ramach związku pitagorejskiego, przez "matematyków" na przełomie V i IV w. p.n.e. Wybitnymi członkami szkoły byli: Archytas z Tarentu i Timaios z Lokri, Filolaos i Eurytas, którzy przenieśli naukę pitagorejską do samej Grecji i założyli szkołę w Tebach, oraz Ksenofil, który utworzył szkołę w Atenach.

Pitagorejczycy po wyjściu z italskiego odosobnienia brali udział w ruchu naukowym wraz ze szkołą Anaksagorasa i Demokryta, a potem Platona i Arystotelesa.

Zasługą pitagorejczyków stały się: 1) poglądy o dwoistej naturze człowieka, 2) badania naukowe, stanowiące początek i wzór dla rozwoju nauki, uwieńczone wieloma teoriami z dziedziny astronomii, wykreowaniem nowego obrazu wszechświata, 3) koncepcje metafizyczne dotyczące teorii liczb i teorii harmonijności świata, 4) badania nad zjawiskami akustyki.

Z nauk pitagorejczyków korzystali: komediopisarz Epicharm, rzeźbiarz Poliklet, który swe wyobrażenie o piękności ciała ludzkiego oparł na pitagorejskim pojęciu symetrii i harmonii, Platon i astronom-platończyk Heraklides z Pontu, którzy zgodnie z systemem pitagorejskim rozwijali astronomię, oraz Arystarch ze szkoły Arystotelesa, który utożsamiwszy środek świata ze Słońcem, przyjął dwojaki obrót Ziemi.

Rozwijające się greckie szkoły filozoficzne zarzuciły jednak wiele poglądów pitagorejczyków (np. teorię Arystarcha). Niektóre z nich odrodziły się w gnozie, teologii chrześcijańskiej. Inne dopiero w dobie odrodzenia i później.

Neoplatonizm, prąd filozoficzny czerpiący inspiracje z filozoficznego dorobku Platona, reprezentowany przez: szkołę aleksandryjsko-rzymską głoszącą wraz z najsłynniejszym jej przedstawicielem Plotynem z Liopolis pierwotną formę neoplatonizmu, szkołę syryjską Jamblicha, szkołę ateńską, której głównym reprezentantem był Proklos. Dorobkiem neoplatonizmu tego okresu (II-III w. n.e.) był neoplatoński system filozoficzny.

Neoplatonizm był ostatnią formacją filozoficzną powstałą w Grecji. Pod jego też znakiem kończyła się filozofia starożytna, przeszczepiając jednak poprzez neoplatonizm pewne myśli starożytności chrześcijaństwu i łącząc starożytność z późniejszymi okresami filozofii. Ideami neoplatonizmu posługiwał się bowiem system filozofii chrześcijańskiej - dzięki Orygenesowi - aż po Jana z Damaszku.

Neoplatonizm miał w średniowieczu swoich zwolenników, wśród których należy wymienić przede wszystkim J.S. Eriugenę i M. Kuzańczyka. Inspirował niekiedy filozofów renesansu i w różnych postaciach powracał aż po wiek XIX, po F.W.J. Schellinga i G.W.F. Hegla. Jego pierwiastki możemy również odnaleźć w mesjanizmie polskim.

EMPIRYZM

stanowisko filozoficzne wskazujące na doświadczenie (przeważnie zmysłowe) jako źródło wszelkiego poznania; e. uważa doświadczenie za jedyną możliwość weryfikacji (odrzucania lub przyjmowania za prawdziwe) naszej wiedzy, jest przeciwstawny aprioryzmowi i racjonalizmowi (wskazującemu na rozum jako źródło poznania) oraz racjonalizmowi metodologicznemu (uznającemu, że wiedza musi zostać potwierdzona metodami czysto rozumowymi, np. dedukcją lub intuicją intelektualną); w filozofii e. występuje w dwóch wersjach: radykalnej, wg której doświadczenie jest jedynym źródłem wiedzy i umiarkowanej, przyjmującej istnienie innych - poza doświadczeniem - źródeł wiedzy (choć nie ma wiedzy wyprzedzającej doświadczenie, czyli nie ma sądów ani pojęć a priori); empiryści, ograniczający pojęcie doświadczenia do doświadczenia zmysłowego, określani są jako sensualiści; w wersji umiarkowanej sensualizm (m.in. J. Locke) głosi, że wszelkie ludzkie pojęcia i sądy pojawiają się wraz z wrażeniami zmysłowymi; w wersji skrajnej (np. E.B. Condillac) przyjmuje, że cały zakres wiedzy ludzkiej wywodzi się ze zmysłowych odczuć i spostrzeżeń; wg e. metodologicznego, zw. aposterioryzmem, cała nasza wiedza dotyczy faktów i można zweryfikować ją jedynie za pomocą empirii; e. pojawił się już w starożytności: pojęcie empeiria przypisuje się Protagorasowi, rolę wrażeń zmysłowych podkreślał Demokryt (choć za źródło pewnego poznania uważał rozum), którego teorię rozwijał Epikur, natomiast radykalnym przeciwnikiem e. był Platon; za ojca nowożytnego e. uważa się F. Bacona; do najw. przedstawicieli e. w XVII i XVIII w. należą, m.in. sensualiści T. Hobbes i E.B. Condillac (twórca najbardziej skrajnej wersji sensualizmu), J. Locke, który twierdził, że pierwotne doświadczenia zmysłowe dostarczają umysłowi prostych idei zmysłowych, z których rozum (będący "czystą tablicą" - tabula rasa) konstruuje idee złożone i abstrakcyjne; do e. należy także D. Hume (wszelka wiedza musi mieć charakter empiryczny lub logiczny) i G. Berkeley; rewolucji w pojmowaniu pojęcia doświadczenia dokonał I. Kant, syntetyzując e. z racjonalizmem; w XIX i XX e. rozwijał się wraz z pozytywizmem (A. Comte), utylitaryzmem (J.S. Mill), ewolucjonizmem (H. Spencer), neopozytywizmem (L. Wittgenstein, Koło Wiedeńskie, A. Tarski, R. Carnap), monizmem neutralnym B. Russella, psychologią W. Jamesa, empiriokrytycyzmem (R. Avenarius, E. Mach), marksizmem (który można uznać za najpełniejszą i najbardziej konsekwentną wersję e.) oraz fenomenalizmem lingwistycznym A.J. Ayera.

Sensualizm, pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.