20 listopada 2010 (wykład)
Nauka ortografii składa się z dwóch działów: pierwszy zajmuje się pisownią wyrazów (oraz ich form gramatycznych), drugi obejmuje zasady interpunkcji. W praktyce szkolnej nauczanie ortografii napotyka na różnorodne trudności i wielu nauczycielom nie udaje się osiągnąć oczekiwanych wyników. Przyczyn popełniania przez uczniów błędów ortograficznych jest bardzo wiele. Dlatego niezmiernie ważną sprawą w procesie kształtowania nawyków ortograficznych jest zapobieganie błędom. Wiadomo bowiem, że łatwiej jest czegoś nauczyć niż oduczyć. Dlatego należy pamiętać, aby pierwszy zapis każdego słowa był poprawny, by nie utrwalał się w błędnej formie w pamięci dziecka. Zapobieganie błędom wymaga dużej czujności nauczyciela i wyrobienia wrażliwości ortograficznej ucznia.
Jak wprowadzać reguły ortograficzne na lekcji:
zajęcia takie należy przeprowadzić na pierwszych godzinach lekcyjnych ze względu na poziom koncentracji uczniów;
wprowadzenie reguł powinno się odbywać na początku lekcji – nie na końcu;
właściwa część lekcji powinna być poprzedzona obserwacją materiału ćwiczeniowego (ortograficznego). Temu celowi służą ćwiczenia wprowadzające lub dyktando wprowadzające, np. „rz” po spółgłoskach – krótki zabawny tekst z uprzedzeniem, że będzie występować w nim „rz”. Uczniowie nie popełnią błędu, ponieważ nie będzie w nim „ż”. Po zakończeniu dyktanda uczniowie samodzielnie wybierają wyrazy i obserwują gdzie wystąpiło „rz” – samodzielnie dochodzą do tego w jakiej pozycji powinno stać „rz”;
motywacja: interesująca forma – komiks, rebus, krzyżówka;
reguła ortograficzna musi być podana w formie twierdzącej – im prościej skonstruowana tym lepiej;
wyjątki (które powinny być potwierdzone przykładem doświadczalnym w postaci obrazków, zdjęć) wprowadzany dopiero wtedy kiedy utrwalone zostały podstawowe reguły;
ćwiczenia przy utrwalaniu: maksymalnie dwa ćwiczenia do domu, np. ułożenie zdań, krótki tekst, gdzie wyraz pojawi się w różnych formach;
dopiero po ćwiczeniach utrwalających można przeprowadzić ćwiczenia kontrolne;
nie wprowadzamy dwóch przeciwstawnych reguł, np. wyrazy z „rz” i „ż”.
Różnorodność i urozmaicenie ćwiczeń przyczynia się do wzbudzenia zainteresowania ucznia i osiągania tym samym lepszych wyników. Jednostajność ćwiczeń nie tylko nie przynosi korzyści, ale jest nawet szkodliwa. Wszystkie ćwiczenia opierają się na znajomości reguł ortograficznych, na pamięci wzrokowej, słuchowej i motorycznej.
Celowo i poprawnie przeprowadzone ćwiczenia ortograficzne powinny spełniać następujące warunki:
tekst przeznaczony do ćwiczeń musi być starannie opracowany pod względem treści i dokładnie przeanalizowany od strony ortograficznej;
cel każdego ćwiczenia musi być dokładnie sprecyzowany i znany uczniowi;
każde ćwiczenie powinno wymagać świadomej pracy ucznia i jego aktywnej postawy;
każde ćwiczenie powinno być wykonane przez uczniów starannie i poprawnie pod względem graficznym.
Ważną sprawą jest dobór tekstów do ćwiczeń ortograficznych. Tekst musi spełniać następujące warunki:
powinien być wartościowy nie tylko ze względu na zadanie ortograficzne, ale również pod względem treści i formy
powinien być dostosowany pod względem treści i zawartego materiału ortograficznego do poziomu danej klasy
powinien być ciekawy, a nawet nie pozbawiony wartości emocjonalnych, gdyż zaciekawi on ucznia i przyczyni się do zapamiętania pisowni wyrazów
teksty do ćwiczeń powinny być w dostatecznym stopniu nasycone wyrazami, których zapis jest celem ćwiczenia (nie powinien zawierać nadmiaru materiału wyrazowego)
w początkowym okresie nauczania należy unikać w tekstach nagromadzenia tzw. pułapek ortograficznych
tekst nie powinien zawierać materiału nowego, który nie mieści się w temacie ćwiczenia
w ćwiczeniach ortograficzno-gramatycznych i ortograficzno- słownikowych można obok tekstów ciągłych używać zdań, a nawet pojedynczych wyrazów;
w młodszych klasach teksty powinny być pisane pismem ręcznym, zbliżonym do dziecinnego.
Rodzaje ćwiczeń ortograficznych dzielimy ze względu na…
… cele:
ćwiczenia wprowadzające – służą analizie materiału ortograficznego;
ćwiczenia utrwalające – służą ułatwieniu zapamiętania reguły;
ćwiczenia sprawdzające (kontrolne);
… sposób przeprowadzania:
przepisywanie;
pisanie z pamięci;
pisanie ze słuchu;
pisanie z komentowaniem.
Przepisywanie
Dziecko rozpoczyna naukę pisania od przepisywania, które przez dłuższy okres dominuje jako podstawowe ćwiczenie ortograficzne. „Przepisywanie jest formą ćwiczenia, które polega na wzrokowym ujęciu wyrazu jako całości i reprodukowaniu go w poprawnej postaci” wg E. Polańskiego. Nad wyrobieniem umiejętności przepisywania nauczyciel musi pracować długo, sumiennie i wytrwale. Dając polecenie przepisania tekstu musi określić cel tego ćwiczenia, wskazać na co uczniowie mają zwrócić uwagę w procesie pisania.
Mamy różne rodzaje przepisywania. Wśród nich rozróżniamy:
zwykłe kopiowanie, które w ortografii jest nieprzydatne, a niekiedy bywa szkodliwe jako ćwiczenie mechaniczne, bezmyślne
przepisywanie w połączeniu z jakimś zadaniem np.:
a) dopisywanie opuszczonych liter i wyrazów,przepisywanie ze zmianą formy wyrazów w zależności od zmiany
b) wybieranie z tekstu przykładów potwierdzających poznaną regułę,
przepisywanie zdań, które zawierają wymagane dla celów ćwiczenia wyrazy,
przepisywanie pewnych fragmentów tekstu i wyjaśnianie zapisów.
Ze względu na cel przeprowadzonego ćwiczenia rozróżniamy dwa rodzaje przepisywania:
a) przepisywanie utrwalające (wdrażające)
b) przepisywanie twórcze jako sprawdzian.
Przepisywanie utrwalające stosujemy przede wszystkim na niższym poziomie. Jest to jedna z najprostszych form ćwiczeń, która prowadzi do wyrobienia nawyków poprawnego pisania. Aby przepisywanie utrwalające nie stało się mechanicznym kopiowaniem, powinno łączyć się:
z analizą treści;
z analizą gramatyczno – ortograficzną.
Przepisywanie związane z analizą treści polega na połączeniu przepisywania z pracami nad czytaniem. Po przeczytaniu i opanowaniu tekstu uczniowie wybierają z niego i przepisują zdania związane z treścią czytanki (przepisywanie urywków). Przepisywanie związane z analizą gramatyczną wymaga poprzedniego omówienia pisowni tych wyrazów oraz reguł, na które nauczyciel chce zwrócić uwagę lub których pisownię chce utrwalić.
Drugim rodzajem przepisywania jest przepisywanie twórcze, które ma charakter sprawdzianu i wymaga wyższego stopnia opanowania zasad ortograficznych i może być stosowane po licznych ćwiczeniach utrwalających.
Pisanie z pamięci
Formą pośrednią między przepisywaniem a pisaniem ze słuchu jest ćwiczenie w pisaniu z pamięci. „Polega ono na obserwowaniu i zapamiętaniu graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie na napisaniu go z pamięci” wg E. Polańskiego. Ten rodzaj ćwiczenia angażuje pamięć mechaniczną, która odgrywa ogromną rolę w nauczaniu pisowni, wyrabia umiejętność przepisywania uważnego i bezbłędnego, skupienia się w czasie pracy, przyzwyczajania do samokontroli.
Pisanie z pamięci przebiega w trzech etapach:
prace przygotowawcze - odczytanie przez nauczyciela i uczniów tekstu oraz przeprowadzenie dokładnej analizy ortograficznej,
właściwe pisanie z pamięci - zapis zapamiętanego tekstu bez posługiwania się wzorem,
kontrola wykonanej pracy - kontrola według wzoru poprawności zapisu.
Interesującą formą przeprowadzania tego typu ćwiczenia mogą być przygotowane przez nauczyciela karteczki z napisanymi zdaniami. Teksty te powinny być łatwe, mogą być związane np. z treścią przeczytanej czytanki. Wyrazy z trudnością ortograficzną można wyeksponować kolorem lub podkreśleniem. Uczniowie czytając taki tekst zapamiętują wyrazy o trudnej pisowni. Według E. Polańskiego – „Pisanie z pamięci jest formą ćwiczenia, które kształci nie tylko pamięć wzrokową, spostrzegawczość, świadomość i odpowiedzialność ortograficzną, ale - dzięki powstaniu wrażeń wzrokowych, słuchowych i motorycznych - sprzyja wyrabianiu nawyku ortograficznego pisania. Warunkiem skuteczności tej formy ćwiczeń jest wyuczenie dzieci dokładnej obserwacji ortogramu, analizy rodzaju trudności w pisowni, sprawdzenie zapisu i dokonanie starannej korekty.”
Pisanie ze słuchu
Pisanie ze słuchu, czyli dyktando jest ćwiczeniem podczas którego uczniowie zapisują tekst dyktowany przez nauczyciela. Uczniowie nie widzą zapisanego tekstu, jedynie słyszą wypowiadane przez nauczyciela zdania. Dyktando może mobilizować ucznia, aktywizować jego uwagę, wiedzę i umiejętności oraz wolę, ponieważ w czasie tego ćwiczenia uczeń zdany jest tylko na swoją wiedzę i sprawność.
Pisanie z komentowaniem
Pisanie z komentowaniem polega na tym, że dyktowany przez nauczyciela tekst jest zapisywany przez uczniów z równoczesnym przeprowadzaniem analizy ortograficznej zapisywanych wyrazów. Komentowanie może odbywać się w ten sposób, że nauczyciel dyktuje poszczególne zdania tekstu, zawierające wybrany materiał ortograficzny. Uczniowie słuchają, a wskazany przez nauczyciela uczeń objaśnia zapis wyrazów w danym zdaniu. Każde kolejne zdanie tekstu objaśnia inny uczeń. Rozróżnia się następujące rodzaje komentowania:
komentowanie pełne - wyjaśnia się zapis całego tekstu, występujące w nim reguły ortograficzne i zjawiska gramatyczne,
komentowanie wydzielonych grup wyrazów, w czasie którego tłumaczy się pisownię określonego typu wyrazów w sposób szczegółowy,
komentowanie wybranych wyrazów, czyli tłumaczenie pisowni pojedynczych słów.
Pisanie z komentowaniem może pomóc uczniom w kształtowaniu świadomego nawyku korzystania z reguł ortograficznych. Wyrabia ono również orientację w materiale gramatycznym, obowiązującym na poziomie danej klasy lub wcześniej opracowanym. Pisanie z komentowaniem może pełnić funkcję ćwiczenia wprowadzającego, powtórzeniowego czy utrwalającego nowo poznane zasady.
„Efektywność przedstawionych rodzajów ćwiczeń będzie zależeć od takich czynników, jak: właściwy ich dobór, odpowiedni stopień trudności (dostosowanie do poziomu klasy i opracowywanego materiału ortograficznego), integracja z innymi działami nauczania języka polskiego, wywołanie u uczniów korzystnego dla zapamiętania pisowni wyrazów stanu emocjonalnego itp. Spełnienie tych warunków na pewno doprowadzi do tego, że uczniowie zainteresowani ćwiczeniami będą aktywniej uczestniczyć w lekcji. Aktywność ta oraz związana z nią motywacja uczenia będzie korzystnie wpływać na zdobywanie umiejętności ortograficznych” - według E. Polańskiego.
Cechy ćwiczeń ortograficznych:
systematyczność – nie tylko przy lekcjach poświęconych językowi, ale przy każdej możliwej okazji;
zróżnicowanie – uzupełnianie wyrazami, tworzenie tekstów, zastępowanie wyrazami bliskoznacznymi;
różne warianty ćwiczeń – zrozumiałe i ciekaw teksty, np. teksty popularnonaukowe – odkrycia geograficzne, miejsca świata – mają wartość poznawczą, służą utrwalaniu zasad ortograficznych.
Typy dyktand:
dyktando twórcze;
dyktando swobodne;
dyktando wzrokowe;
autodyktando.
Ze względu na cel ćwiczenia dyktanda dzieli się na:
wprowadzające
utrwalające
sprawdzające.
Dyktanda wprowadzające zaznajamiają uczniów z nowym materiałem, wprowadzają nowe zagadnienia ortograficzne. Nauczyciel powinien tak dobierać tekst, by zawierał wyrazy z jedną tylko trudnością. Przed przystąpieniem do dyktowania tekstu nauczyciel powinien wyjaśnić pisownię nowo wprowadzonych wyrazów i zapoznać z nową regułą ortograficzną. Dyktando to powinno wypełnić jedynie część lekcji, łącznie ze wszystkimi czynnościami sprawdzającymi i poprawą błędów. Dyktand wprowadzających nie należy oceniać stopniem. Dyktanda utrwalające mają na celu utrwalenie przyswojonego materiału ortograficznego w zakresie poznanych reguł pisowni. Wyróżnia się kilka rodzajów dyktand utrwalających. Jednym z nich jest dyktando z objaśnieniem, którego zadaniem jest zapobieganie błędom przez objaśnienie pisowni. Wśród dyktand z objaśnieniem wyróżnia się dyktanda wzrokowe i słuchowe. Przy dyktandzie wzrokowym najpierw czytamy tekst, następnie omawiamy z uczniami treść i dokonujemy analizy ortograficznej, po czym wolno dyktujemy zdania. Napisany tekst uczniowie sprawdzają sami, porównując go z tekstem znajdującym się na tablicy lub w książce. Dyktanda słuchowe wyrabiają słuch u dziecka, uczą rozumienia treści danego tekstu i na podstawie spostrzeżeń słuchowych utrwalają poprawne zapisy.
Dyktando wybranych reguł i form, może być stosowane wówczas, gdy określone zagadnienia ortograficzne zostały przez uczniów dobrze przyswojone i utrwalone. Polega ono na zapisaniu przez uczniów tej części dyktowanego tekstu, w której ma zastosowanie wskazana przez nauczyciela reguła. Omawiany rodzaj dyktanda zmusza uczniów do koncentracji uwagi, stosowania posiadanych wiadomości oraz do czynnego stosunku do zapisywanego tekstu.
Dyktanda swobodne i twórcze łączą zagadnienia poprawności ortograficznej ze stylistyką i formami wypowiedzi. Dyktando swobodne różni się od innych tym, że uczeń nie musi dokładnie zapisywać usłyszanego tekstu. Sposób przeprowadzenia dyktanda swobodnego może być następujący: nauczyciel czyta tekst w całości, dzieli go na części i omawia jego treść. Po wyjaśnieniu wszystkich trudności ponownie czyta tekst częściami. Rola ucznia polega na zapisaniu tego co zapamiętał.
Dyktando twórcze polega na tym, że uczniowie układają tekst do zapisania sami, indywidualnie lub zespołowo, a następnie najlepszy tekst nauczyciel dyktuje wszystkim w klasie.
Do dyktand utrwalających można zaliczyć także autodyktando. Jest to ćwiczenie pośrednie między przepisywaniem a pisaniem na podstawie pamięci wzrokowej. Przy tym ćwiczeniu uczniowie piszą z pamięci napisane na tablicy zdania, które opanowali już wcześniej. W odróżnieniu od pisania z pamięci, mają oni możliwość spojrzenia do tekstu, gdy wystąpi jakaś wątpliwość w zapisie.
Oprócz typowych dyktand - sprawdzianów, w klasach niższych można stosować dyktanda zapobiegawczo-sprawdzające, które polegają na wcześniejszym zapoznaniu z tekstem przeznaczonym do zapisu. Trudność polega tutaj na tym, że uczniowie muszą samodzielnie wyćwiczyć pisownię wyrazów trudnych, aby mogli się później wykazać trwałością zapamiętania przygotowanego tekstu.
Powodzenie dyktanda jako metody zależy w dużym stopniu od techniki przeprowadzania ćwiczenia, zwłaszcza przy dyktandzie sprawdzającym. Wyraźne, wolne dyktowanie, odpowiednia intonacja może zmniejszyć liczbę popełnionych błędów. Ważne jest również, by po napisaniu dyktanda omówić wyrazy trudne pod względem ortograficznym, a nawet zapisać je w poprawnej formie na tablicy i w ten sposób zapobiegać możliwości utrwalenia się wyrazu błędnie napisanego.
Sprawdzanie dyktand i ich poprawa:
zanim nauczyciel odczyta tekst, należy przypomnieć reguły ortograficzne, które występują w tym tekście;
nauczyciel ma za zadanie przeczytać tekst i zapytać uczniów czy był on dla nich zrozumiały, wyjaśnia wyrazy, których uczniowie nie znają;
tekst dyktujemy zdaniami;
należy zwrócić uwagę na sposób wykonywania poprawek – przekreślamy cały wyraz i zmienioną formę nadpisujemy nad wyrazem;
sprawdzamy dyktando: błędne wyrazy przekreślamy na czerwono i nadpisujemy poprawnie wyraz;
nie wolno oceniać mechanicznie tylko wg reguł;
nauczyciel dokonuje podziału na błędy I i II rzędu;
nie należy proponować uczniom koleżeńskiej poprawy błędów.
Lekcja poprawy dyktanda:
nauczyciel musi mieć rozeznanie w jakim stopniu uczniowie opanowali reguły – dotyczy to ogółu i indywidualnych przypadków;
dyktando należy omówić przed jego rozdaniem;
propozycja ćwiczeń w poprawie dyktand – typ ćwiczeń zależy od rodzajów błędów – oboczności w wyrazach, np. wóz-wozy, błędu w nazewnictwie historycznym – praca ze słownikiem.
Mobilizacja do starannej poprawy:
motywacja ucznia słabego – ocenianie poprawy na lepszą ocenę.