Kurator sadowy dla dorosłych jako osoba wspierającą skazanego i jego rodzinę

Monika Kupczak Figura

Piotr Motyka

Kuratorzy sadowi realizują określone zadania o charakterze resocjalizującym, wychowawczym, diagnostycznym, profilaktycznym, związane z wykonywaniem orzeczeń sadowych. Kurator sadowy w myśl Kodeksu Karnego ( art. 115 par. 13 pkt. 3kk) to funkcjonariusz publiczny , pełniący swoje obowiązki w jednym zespole kuratorskiej służby sądowej i realizujący określone przez prawo zadania. Podlega Prezesowi Sadu Okręgowego.

Kuratorów sądowych można podzielić na:

• kuratorów zawodowych,

  • dla dorosłych – wykonujący orzeczenia w sprawach karnych, którzy zgodnie z art. 2 pkt 6 kkw są organami postępowania wykonawczego,

  • rodzinnych – wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich

• kuratorów społecznych – wykonujący orzeczenia w jednym z dwóch powyższych zespołów, lecz pełniący swoje zadania społecznie

Swoją działalnością obejmują zarówno odizolowanych karą pozbawienia wolności jak i tych, którzy karę odbywają w warunkach wolności ( probacja), w placówkach opiekuńczo – wychowawczych, w środowisku rodzin w których doszło do konfliktu z prawem przez członka rodziny. Kurator rodzinny przeprowadza wywiad środowiskowy, ustala okoliczności określone przez sad lub sędziego albo kontroluje sposób wykonywania orzeczenia przez uprawnione podmioty. Swoje zadania kuratorzy wykonują w środowiskach osób dozorowanych, głównie w ich miejscach zamieszkania, jak też sprawują dyżury w sądzie, gdzie przyjmują interesantów, w tym osoby dozorowane Wywiad obejmuje informacje dotyczące m.in.: sytuacji bytowej rodziny, warunków środowiskowych, sposobu spędzania przez dziecko wolnego czasu, przebiegu nauki, stanu zdrowia dziecka i jego rodziny, wykształcenia rodziców i pracy przez nich wykonywanej itp. Przeprowadzający wywiad zbiera niezbędne informacje od rodziny i sąsiadów, nauczycieli lub wychowawców w szkole oraz od innych osób lub instytucji, które mogą posiadać niezbędną wiedzę o sytuacji danej rodziny. Kuratorzy pracują nie tylko ze skazanym, ale współpracują z jego rodziną, środowiskiem lokalnym, funkcjonariuszami Policji, pracownikami socjalnymi, terapeutami uzależnień, pedagogami szkolnymi, przedstawicielami placówek pomocowych, ochrony zdrowia i organizacji pozarządowych. Zgodnie z Kodeksem karnym wykonawczym organy i instytucje państwowe, organy samorządu terytorialnego oraz stowarzyszenia i organizacje społeczne w zakresie swojego działania mają obowiązek udzielić pomocy kuratorom jako organom wykonującym orzeczenia sądu

Kuratorzy dla dorosłych wykonują prawomocne orzeczenia sądu w sprawach karnych, w których zastosowano środek probacyjny (poddano sprawcę próbie). W ramach tych działań kontroluje wykonywanie obowiązków nałożonych przez sąd oraz przestrzeganie przez skazanego porządku prawnego. Pomaga i wspiera osoby dozorowane w rozwiązywaniu ich problemów życiowych. Zajmuje się TYLKO osobami dorosłymi (osoba dorosła w prawie karnym nie musi być pełnoletnia, tzn. mieć ukończone 18 lat). Kurator ZAWSZE musi działać w oparciu o podstawę prawną – orzeczenie sądu lub zlecenie przeprowadzenia wywiadu. Bez tej podstawy nie może podejmować żadnych działań.

Podopieczni/dozorowani to osoby dorosłe, które opuściły zakład karny korzystają z warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary lub mają orzeczone warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, bądź takie, wobec których warunkowo umorzono postępowanie karne lub orzeczono karę ograniczenia wolności. Wzmocnieniem okresu próby jest dozór kuratora (ten środek zobowiązuje do systematycznych kontaktów kuratora z podopiecznym i jego rodziną, przy czym kurator podejmuje czynności prawne jedynie w odniesieniu do osób podopiecznych).

Kuratorem zawodowym, może zostać ten kto:

• posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

• jest nieskazitelnego charakteru,

• jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego,

• ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych,

• odbył aplikację kuratorską,

• zdał egzamin kuratorski.

Natomiast do pełnienia funkcji kuratora społecznego może zostać powołana osoba, która odpowiada pierwszym trzem ww. warunkom oraz:

• posiada co najmniej wykształcenie średnie,

• doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej,

• złożył informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jego dotyczy.

Kandydat na kuratora społecznego, swoje podanie o powołanie do pełnienia tej funkcji kieruje do właściwego prezesa sądu rejonowego, za pośrednictwem kierownika zespołu kuratorskiej służby sądowej, w którym chce pełnić funkcje kuratora. W podaniu takim kandydat powinien określić pion, w którym chciałby pełnić funkcje kuratora, tj. pion rodzinny, właściwy dla kuratorów rodzinnych i dla nieletnich lub pion karny, dla kuratorów dla dorosłych. Zgodnie z Ustawą o kuratorach sądowych, kuratora społecznego powołuje, zawiesza w czynnościach i odwołuje prezes sądu rejonowego na wniosek kierownika zespołu.

Z kolei kandydat na aplikanta kuratorskiego, swoje podanie kieruje do właściwego prezesa sądu okręgowego, za pośrednictwem kuratora okręgowego, w którego okręgu chce pracować, jako kurator zawodowy. Aplikacja kuratorska trwa jeden rok. W uzasadnionych wypadkach prezes sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kuratora okręgowego, może skrócić aplikację kuratorską do 9 miesięcy. Czas trwania aplikacji może zostać także przedłużony na wniosek aplikanta na czas nie dłuższy niż 6 miesięcy w przypadkach, o których mówi Ustawa o kuratorach sądowych.

Wykonując swoje obowiązki służbowe, kurator zawodowy ma prawo do:

• odwiedzania w godzinach od 7[00] do 22[00] osób objętych postępowaniem w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych,

• żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu pozwalającego na stwierdzenie jej tożsamości,

• żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd,

• przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem,

• żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych.

Powyższe uprawnienia również przysługują kuratorowi społecznemu w związku z wykonywaniem przez niego czynności zleconych przez sąd lub kuratora zawodowego. Badana pokazały, że kuratorzy dla dorosłych pełnią w przeważającej mierze funkcje kontrolne, a w następnej kolejności diagnostyczne. Pozostałe funkcje, w tym resocjalizacyjna i wychowawcza, pojawiają się w kurateli dla dorosłych rzadko, bądź w ogóle ich brak. Wyniki badań wykazały w pewnej części istnienie przewlekłości w podejmowaniu dozoru czy też czynności związanych z karą ograniczenia wolności, nierówność i nadmierne obciążenie kuratorów obowiązkami zawodowymi, w tym obowiązkami administracyjnymi sprowadzającymi się do prowadzenia bardzo obszernej i rozbudowanej dokumentacji.

Praca ze skazanymi, którzy w społeczeństwie zostali nastygmatyzowani budzi wiele pytań. Pierwsze z nich to dlaczego należy im pomagać bo przecież oni postąpili źle ze szkodą dla osób lub społeczeństwa.? Pytanie kontrowersyjna ze względu na fakt że ich odbiór w społeczeństwie jest raczej negatywny. Myślę jednak, że pozostawienie kogoś bez wsparcia jest rzeczą mało edukacyjną i mało oddziałującą pozytywnie, gdyż może to ostatnia szansa i czas na zmianę wszystkiego co do tej pory było złego. Samoświadomość kuratora rozpoznanie swojej własnej teorii pomagania pozwala uwolnić się od obiegowych opinii dotyczących skazanych i dylematów związanych z zasadnością pomagania im i organizowania sieci wsparcia społecznego. Dla kuratora sądowego ważne jest zrozumienie potrzeb skazanych w ich specyficznym kontekście i stworzenie warunków do ich realizacji. Podstawowymi potrzebami skazanego są :

1. Potrzeba bycia traktowanym jako indywidualna jednostka co przy wsparciu przez kuratora organizującego wsparcie społeczne podnosi pozytywny wizerunek skazanego we własnych oczach, pewność siebie motywacje do działań naprawczych.

2. Potrzeba bycia wysłuchanym to bardzo ważna umiejętność, gdyż pozwala na poznanie prawdziwych problemów skazanego i rodziny oraz głębokie poznanie co pozwala na dobre diagnozowanie. Takie „wyrzucenie” problemów z siebie pozwala często rozładować frustracje, poczucie ulgi.

3. Potrzeba bycia akceptowanym jest dość trudna,. Wyzbycie się uprzedzeń i zaakceptowanie skazanego z całą jego przeszłością pozwala na lepszy kontakt z nimi i pełniejszego obrazu jego struktury. Główną zasadą akceptacji jest przyjęcie ich jako osób a nie przypadków .

4. Potrzeba odbycia rozmowy w zaufaniu ma znaczący wkład w budowaniu relacji pomiędzy osobą dozorowaną a kuratorem. 5. Potrzeba bycia zrozumianym kurator powinien starać się zrozumieć sytuację i położenie skazanego i jego rodziny oraz ofiar przemocy.

6. Potrzeba uzyskania pomocy w rozwiązywaniu problemów wiąże ściśle się z sytuacją podopiecznego. W przypadku skazanych, którzy opuszczają zakłady karne jest to trudne zadanie bowiem występuje u nich syndrom wyuczonej bezradności i postawy roszczeniowej . Natomiast łatwiej to będzie zrobić w ramach kurateli aktywizującej gdzie stymuluje się, podpowiada, towarzyszy przy działaniach skazanego czy członków rodziny

W organizowaniu wsparcia dla skazanych i ich rodzin ważna jest próba przewartościowania poglądu , że kurator jest tylko przedstawicielem wymiaru sprawiedliwości ale że może być osoba przychylną , wspierającą i otwartą , kompetentną i w organizowaniu różnorodnej pomocy .

Rodzaje wsparcia udzielanego przez kuratora sądowego osobom skazanym i ich rodzicom należy rozpatrywać na kilku płaszczyznach. Stanisław Kawula wyszczególnił 5 płaszczyzn wsparcia społecznego odnosząc się do sytuacji osób skazanych i ich rodzin :

• Wsparcie emocjonalne –dawanie komunikatów werbalnych i niewerbalnych typu: „jesteś przez nas akceptowany”, „masz mocne strony charakteru”, „nie poddawaj się”, „ nie ulegaj”. Okazywanie osobie skazanej akceptacji, przychylności, empatii i solidarności, a także dawaniu jej poczucia bezpieczeństwa i zaspokojeniu potrzeby afiliacji, dla rozładowania napięcia i podtrzymania nastroju. Dawanie takiego wsparcia jest trudne w związku z oceną zachowań skazanych, odpowiedzialnością ich rodzin za konflikt z prawem ich członka rodziny, nieumiejętnością oddzielenia osoby skazanego od jego czynu. Werbalne komunikaty mogą przeczyć tym pozawerbalnym. Trudno o odruchy wsparcia emocjonalnego dla osób nieprzystosowanych społecznie, wykluczonych wtedy, gdy cała rodzina ucierpiała w skutek zachowania skazanego. Warto się wówczas skupić na mocnych stronach skazanego, pomoc w rozpoznaniu jego zalet może działać terapeutycznie, motywująco do dalszych działań. Dawanie nadziei, wzbudzanie chęci zmian, wiara w skazanego ze strony kuratora sądowego powinny być na porządku dziennym, niestety rzadko stosowane. Mobilizowanie sił wewnętrznych skazanych i ich rodzin powinno się odbywać poprzez tzw. niskie poziomy psychoterapii tj. doradzanie, dyskusja refleksyjna, psychoterapia wentylująca (ma na celu stworzenie warunków fizycznych i emocjonalnych dla ujawnienia przez skazanego w czasie rozmowy swoich pozytywnych i negatywnych cech osobowości. Dla osiągnięcia celów tej metody zasadnicze znaczenie ma określenie przez kuratora negatywnych cech osobowości skazanego, powodując występowanie w jego świadomości syndromu getta, z którego bez pomocy kuratora nigdy nie zdoła się uwolnić. Metoda ta powinna prowadzić do otwarcia się skazanego bez lęku odrzucenia, zaprzestania postrzegania społeczeństwa jako wroga swojej wolności i wyzbycia się lęku przed otaczającą rzeczywistością.) i podtrzymująca.

• Wsparcie wartościujące- zogniskowane wokół dawania komunikatów służących wzmacnianiu poczucia własnej wartości, dostarczające zapewnień o ważności partnerów relacji, wzajemnym szacunku oraz poczuciu znaczenia i godności, komunikaty typu „jesteś dla mnie kimś ważnym”. Wsparcie takie jest również ograniczone poprzez uprzedzenia, lęki, stereotypy, co często przenosi się na ich rodziny. Rodzina, której członek wszedł w konflikt z prawem automatycznie zaliczana jest do dysfunkcyjnych czy patologicznych, naznaczona społecznie bez poznania historii i prawdy. Poszukiwanie pozytywnych wartości w osobie skazanej jest trudne dla osób pracujących z taka grupą podopiecznych. Skazany powinien sam w sobie odnaleźć wartość, a dla najbliższych – by skazany był wartościowy mimo swojej przeszłości. Wsparcie powinno wyznaczać uznanie skazanego za pełnowartościową jednostkę.

• Wsparcie duchowe (psychiczno – rozwojowe), obecne zwłaszcza w sytuacjach bez wyjścia, gdy osoba pogrążona jest w stanie apatii, rezygnacji, zniechęcenia, beznadziei; przykładem może być po prostu czyjaś obecność lub w przypadku osób wierzących – zapewnienie o modlitwie za daną osobę .

• Wsparcie instrumentalne- dostarczenie konkretnej pomocy, świadczenia , usługi; związane z pomocą materialną, finansową czy usługową, np. pożyczenie pieniędzy, opieka nad dzieckiem, załatwianie mieszkania, ubrania. Wsparcie to jest elementem pomocy osobom skazanym na pozbawienie wolności w zawieszeniu, będących w okresie próby przed dozorem kuratora sądowego, a także pomocy postpenitencjarnej dla osób pozbawionych wolności, zwalnianych z zakładów karnych i aresztów śledczych jak również dla rodzin tych osób (kursy, leczenie, rehabilitacja, orzeczenie o niepełnosprawności, bony żywnościowe).Wobec osób opuszczających zakłady karne , kurator zawodowy ma obowiązek podjąć czynności mające na celu przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakładu karnego.

• Wsparcie informacyjne - związane z edukowaniem, rozwiewaniem wątpliwości, dawaniem osobie informacji, rad pomocnych w rozwiązywaniu jej problemów, porad prawnych i medycznych. Ten rodzaj wsparcia towarzyszy każdej czynności kuratora sądowego w relacji ze skazanym. W czasie pełnienia dozoru w warunkach wolności, kurator udziela informacji o znaczeniu edukacji/ pracy, tworząc sieć wsparcia społecznego o programach prowadzących dla sprawców i ofiar przemocy, o zyskach lub stratach, podjęcia lub nie podjęcia leczenia psychiatrycznego/ odwykowego. Kurator pomaga w redagowaniu pism urzędowych, zażaleń, odwołania od decyzji sądu. Włącza się w życie rodzinne skazanych poprzez obserwację i interpretację zdarzeń i sytuacji w niej obserwowanych; kieruje do specjalistów osoby doświadczające traumy w swoich środowiskach; pomaga planować życie skazanego na wolności. Wsparcie informacyjne to także udzielanie porad członkom rodziny dotyczących ich praw, możliwości egzekwowania postanowień sądu w przypadku uciążliwych domowników, informacje o możliwości ochrony i obrony przed nimi.

Wspieranie społeczne skazanych i ich rodzin odbywa się w relacji człowiek – człowiek, w której jeden z nich jest doświadczony wymierzoną mu karą, a drugi pomaga mu uporać się z konsekwencjami tej kary i jednocześnie jest przedstawicielem karzącej go instytucji. Niewielu profesjonalistów, ale i ochotników tworzy sieć wsparcia wokół skazanych i ich rodzin.