Pozycja formalno-prawna kuratora sądowego i jego rola w wykonaniu środków probacyjnych
Kluczowym pojęciem dla zrozumienia działalności kuratora jest pojęcie probacji. Oznacza ono „pozostawienie sprawcy na próbę w warunkach wolnościowych pod dozorem wyspecjalizowanego organu władzy publicznej, zwanego kuratorem sądowym”. A. Roskosz stwierdza, iż „wysokie koszty społeczne i materialne, przy nikłych efektach resocjalizacji w warunkach zamkniętych powodują poszukiwanie nowych rozwiązań w zakresie zwiększania efektywności zapobiegania przestępczości”. Współczesne rozwiązania w coraz szerszym zakresie sięgają więc do środków probacyjnych, nie związanych z pozbawieniem wolności. Należą do nich występujące w kodeksie karnym: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności, warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności oraz kara ograniczenia wolności. Artykuł 1 Ustawy o kuratorach sądowych informuje że : „Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sadu”. Kurator dla dorosłych, obejmując tzw. dozór nad podopiecznym, staje się samodzielnym organizatorem procesu resocjalizacyjnego. Oddanie pod dozór ma na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa powrotu do przestępstwa i udzielenie przestępcy pomocy (psychologicznej, społecznej i materialnej) w ponownym włączaniu się do społeczeństwa. Kuratorzy sądowi wykonują swoje zadania zarówno w środowisku osób których dotyczy postępowanie, czyli podopiecznych, w miejscu ich zamieszkania, jak i na terenie zakładów zamkniętych i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych. Okres próby, w którym może być sprawowany dozór, ustala kodeks karny. Trwa on przez czas, jaki orzeczono w prawomocnym wyroku lub zasadniczym postanowieniu sądu – „najczęściej od roku do 2 lat (przy warunkowym umorzeniu) i od 3 lat , a w najcięższych przypadkach nawet do 5 lat (przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary)”. Wyróżnia się cztery modele kurateli, stosowane w życiu społecznym: kuratela kontrolna, kuratela casework, system kontroli i opieki aktywizującej, kuratela wychowująca. Kuratela kontrolna - oddziaływania kuratora koncentrują się na oczekiwanych zmianach zachowań wychowanka i na wskazaniu mu dróg, którymi te zmiany może osiągnąć. Jego rola sprowadza się do egzekwowania i kontroli poczynań wychowanka. Środkiem wzmocnienia instrumentalnego jest zapowiedź kary (surowszych środków przez sąd). Jest to model najczęściej stosowany. Kuratela casework - cechą charakterystyczną jest tworzenie wokół podopiecznego odpowiedniej atmosfery, skłaniającej go do podejmowania określonego typu działalności. Ważne jest traktowanie każdego przypadku bardzo indywidualnie. Kurator jest tutaj osobą wspierająca i podsuwającą właściwe rozwiązanie. W modelu tym istotne jest podejście psychoterapeutyczne, ważny jest kontakt osoby podlegającej kurateli z psychologiem. Kurator musi także dokładnie ustalić stadium osobowości wychowanka, co jest z natury rzeczy czasochłonne. System kontroli i opieki aktywizującej - kurator jest organizatorem oddziaływań wychowawczych, będąc jednocześnie przedstawicielem i wyrazicielem sądu. Cechą charakterystyczną jest szeroka współpraca z otoczeniem. Kurator jest organizatorem życia wychowanka, z zachowaniem pełnego i aktywnego uczestnictwa w tym procesie samego nieletniego. Kuratela wychowująca - połączenie modelu kurateli kontrolnej i casework. Kuratorów sądowych można podzielić na: 1) kuratorów zawodowych, a) dla dorosłych – wykonujący orzeczenia w sprawach karnych, którzy zgodnie z art. 2 pkt 6 kodeksu karnego wykonawczego są organami postępowania wykonawczego, b) rodzinnych – wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich 2) kuratorów społecznych – wykonujący orzeczenia w jednym z dwóch powyższych zespołów, lecz pełniący swoje zadania społecznie. Ponad to ustala się następujące stopnie służbowe dla kuratorów zawodowych:
1) kurator zawodowy,
2) starszy kurator zawodowy,
3) kurator specjalista. Stopnie służbowe nadaje prezes sądu okręgowego na wniosek kuratora okręgowego. Wyższy stopień służbowy można nadać po 3 latach wyróżniającej się pracy, od dnia poprzedniego awansu. W szczególnie uzasadnionych wypadkach okres ten może być skrócony. Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków kurator zawodowy składa przed prezesem sądu okręgowego, w obecności kuratora okręgowego, następujące ślubowanie:
"Ślubuję uroczyście powierzone mi obowiązki kuratora sądowego wykonywać zgodnie z prawem, sumiennie i rzetelnie, w postępowaniu kierować się zasadami etyki zawodowej, mając na względzie dobro Rzeczypospolitej Polskiej i dobro osób podlegających mojej pieczy, a także zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności, o których powziąłem wiadomość w związku z pełnioną funkcją." Ślubowanie może być złożone z dodaniem zdania "Tak mi dopomóż Bóg." Z odebrania ślubowania sporządza się protokół, który podpisują: składający ślubowanie, prezes sądu okręgowego oraz kurator okręgowy. Zasady organizacji służby kuratorskiej i wykonywania obowiązków przez kuratorów sądowych oraz status kuratorów sądowych określa odrębna ustawa – Ustawa o kuratorach sądowych. Wspomniana ustawa określa szczegółowo warunki ubiegania się o etat kuratora zawodowego, jak i powołania na kuratora społecznego. Należy wiedzieć, że kuratorem zawodowym, mianowana może być osoba która : 1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) jest zdolna ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego, 4) ukończyła wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych, 5) odbyła aplikację kuratorską, 6) zdała egzamin kuratorski Natomiast do pełnienia funkcji kuratora społecznego może zostać powołana osoba, która odpowiada pierwszym trzem ww. warunkom oraz: 1) posiada co najmniej wykształcenie średnie, 2) doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej, 3) złożyła informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jej dotyczy. Kandydat na kuratora społecznego, swoje podanie o powołanie do pełnienia tej funkcji kieruje do właściwego prezesa sądu rejonowego, za pośrednictwem kierownika zespołu kuratorskiej służby sądowej, w którym chce pełnić funkcje kuratora. W podaniu takim kandydat powinien określić pion, w którym chciałby pełnić funkcje kuratora, tj. pion rodzinny, właściwy dla kuratorów rodzinnych i dla nieletnich lub pion karny, dla kuratorów dla dorosłych. Zgodnie z ustawa kuratora społecznego powołuje, zawiesza w czynnościach i odwołuje prezes sądu rejonowego na wniosek kierownika zespołu. Z kolei kandydat na aplikanta kuratorskiego, swoje podanie kieruje do właściwego prezesa sądu okręgowego, za pośrednictwem kuratora okręgowego, w którego okręgu chce pracować, jako kurator zawodowy. Aplikacja kuratorska trwa jeden rok. W uzasadnionych wypadkach prezes sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kuratora okręgowego, może skrócić aplikację kuratorską do 9 miesięcy. Czas trwania aplikacji może zostać także przedłużony na wniosek aplikanta na czas nie dłuższy niż 6 miesięcy w przypadkach, o których mówi ustawa. Prawa i obowiązki kuratorów zawodowych wskazuje ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych. Kuratorzy sądowi działają przy sądach rejonowych. Natomiast kurator okręgowy, do którego zadań należy m.in. wykonywanie działań niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania kuratorskiej służby sądowej w okręgu, koordynowanie działalności kuratorów sądowych na terenie swego działania, czy też kontrola i ocena pracy kuratorów sądowych - działa przy sądzie okręgowym. Głównym obowiązkiem kuratora sądowego w trakcie trwania postępowania wykonawczego jest dozór, którego Kodeks karny wykonawczy niestety nie definiuje. Kodeks karny wykonawczy zdawkowo zajmuje się także wskazywaniem obowiązków kuratorów sądowych związanych z dozorem. W art. 172 kodeksu stwierdzono jedynie, że kurator sądowy, któremu powierzono dozór nad skazanym, powinien z nim nawiązać bezzwłoczny kontakty i poinformować go o jego obowiązkach i uprawnieniach. Dokładniejsze omówienie obowiązków kuratora sądowego związanych z dozorem znajduje się w rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 czerwca 2002 r. w sprawie zakresu praw i obowiązków podmiotów sprawujących dozór, zasad i trybu wykonywania dozoru oraz trybu wyznaczania przez stowarzyszenia, organizacje i instytucje swoich przedstawicieli do sprawowania dozoru i z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych. Sądowy kurator zawodowy organizuje i prowadzi działania mające na celu pomoc skazanemu w społecznej readaptacji oraz kieruje pracą sądowych kuratorów społecznych i innych osób wykonujących dozór samodzielnie lub z upoważnienia stowarzyszeń, organizacji i instytucji. Kurator zawodowy jest obowiązany stale podnosić kwalifikacje zawodowe, w tym uczestniczyć w szkoleniach i innych formach doskonalenia zawodowego, których organizację określa odrębna ustawa. Zawodowy kurator sądowy obowiązany jest do:
1) występowania w uzasadnionych wypadkach z wnioskiem o zmianę lub uchylenie orzeczonego środka,
2) przeprowadzania na zlecenie sądu lub sędziego wywiadów środowiskowych,
3) współpracy z właściwym samorządem i organizacjami społecznymi, które statutowo zajmują się opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy społecznej w środowisku otwartym,
4) organizacji i kontroli pracy podległych kuratorów społecznych oraz innych osób, uprawnionych do wykonywania dozorów lub nadzorów,
5) sygnalizowania sądowi przyczyn przewlekłości postępowania wykonawczego lub innych uchybień w działalności pozasądowych podmiotów wykonujących orzeczone środki. Podstawowym organem postępowania wykonawczego powołanym do dozoru nad wykonywaniem wolnościowych środków karnych jest według Kodeksu karnego wykonawczego kurator sądowy. Nie ma na to wpływu nawet to, że kodeks dopuszcza powierzenie dozoru także osobie nie będącej kuratorem sądowym. Zgodnie bowiem z art. 170 kodeksu sprawowanie dozoru powierza się kuratorowi sądowemu tego sądu rejonowego, w okręgu którego środek ten jest lub ma być wykonywany. Wykonywanie dozoru może być powierzone także stowarzyszeniu, organizacji lub instytucji, do których działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym, albo osobie godnej zaufania. Powierzenie dozoru następuje na ich wniosek lub za ich zgodą. Zadania kuratora społecznego polegają głównie na odwiedzaniu osób, których dotyczy postępowanie (także odpowiednim dokumentowaniu tychże spotkań) w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, współdziałaniu z właściwymi stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami w zakresie poprawy warunków bytowych i zdrowotnych, których dotyczy postępowanie wykonawcze. Kurator społeczny powinien podejmować wszelkie działania profilaktyczne, a także służące readaptacji społecznej skazanych, za wyłączeniem składania wniosków do sądu oraz udzielania pomocy postpenitencjarnej. Kuratorzy sądowi dla dorosłych wykonujący orzeczenia w sprawach karnych przede wszystkim: 1) sprawują dozory wobec osób poddanych okresowi próby, w związku z zastosowaniem: a) warunkowego umorzenia postępowania karnego, b) warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, c) warunkowego przedterminowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności. 2) przeprowadzają na zarządzenie sądu lub innego uprawnionego organu szereg wywiadów środowiskowych zarówno na etapie postępowania karnego wykonawczego, jak i postępowania karnego procesowego. Nadto sądowi kuratorzy zawodowi: - kontrolują i organizują wykonanie kary ograniczenia wolności oraz pracy społecznie użytecznej, orzeczonej w zamian za karę grzywny, - kontrolują w okresie próby wykonanie nałożonych na skazanych lub sprawców czynów karalnych tzw. obowiązków probacyjnych, czyli tych związanych z poddaniem próbie, a określonych w art. 72 Kodeksu karnego, jak i zachowanie tych osób, - nadzorują wykonanie środka karnego, określonego w art. 41a kodeksu karnego - udzielają pomocy w ramach Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej osobom zwolnionym z zakładów karnych i aresztów śledczych i ich rodzinom oraz rodzinom osób pozbawionych wolności. - kontrolują skazanych pozostających w okresie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, zobowiązanych jednocześnie do utrzymywania kontaktów z kuratorem, - wykonują czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Stosownie do art. 173 § 2 kodeksu karnego wykonawczego do obowiązków sądowego kuratora zawodowego należy w szczególności: - sprawowanie dozorów w stosunku do skazanego lub sprawcy, - kontrolowanie w okresie próby wykonania przez skazanego lub sprawcę nałożonych na niego obowiązków, - składanie wniosków o zmianę okresu próby w sprawach dotyczących wykonywania postanowienia o warunkowym zwolnieniu, - składanie wniosków o podjęcie postępowania warunkowo umorzonego, - składanie wniosków o ustanowienie, rozszerzenie lub zmianę obowiązków w okresie próby, o zwolnienie od wykonania tych obowiązków albo o oddanie pod dozór lub zwolnienie od dozoru, - składanie wniosków o odroczenie lub o przerwę w wykonaniu kary lub o odwołanie odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary, - składanie wniosków o warunkowe zwolnienie i o odwołanie warunkowego zwolnienia, - składanie wniosków o zarządzenie wykonania kary, której wykonanie warunkowo zawieszono, oraz o wykonanie kary zastępczej, - składanie wniosków dotyczących wykonania kary ograniczenia wolności, - udzielanie pomocy postpenitencjarnej, - udział w posiedzeniach sądu, w wypadkach wskazanych w ustawie, - podejmowanie czynności mających na celu przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakładu karnego, - przeprowadzanie na żądanie uprawnionych organów postępowania wykonawczego wywiadów środowiskowych, - wykonywanie czynności związanych z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary ograniczenia wolności, - wykonywanie innych czynności wynikających z niniejszej ustawy oraz przepisów odrębnych. Natomiast stosownie do art. 174 kodeksu karnego wykonawczego do zakresu działania sądowego kuratora społecznego (również automatycznie zawodowego) należy w szczególności: - odwiedzanie osób, których dotyczy postępowanie, w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, w tym również w zakładach karnych, oraz kontaktowanie się z ich rodziną, - żądanie niezbędnych informacji i wyjaśnień od osób znajdujących się w okresie próby, objętych dozorem lub tych, na które nałożono obowiązki, - współdziałanie z właściwymi stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami w zakresie poprawy warunków bytowych i zdrowotnych, zatrudnienia i szkolenia osób, których dotyczy postępowanie wykonawcze, - współdziałanie z administracją zakładów karnych w zakresie odpowiedniego przygotowania skazanych do zwolnienia, - przeglądanie akt sądowych i sporządzanie z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności zleconych przez sąd, - przeprowadzanie wywiadów środowiskowych i zbieranie niezbędnych informacji od organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego, zakładów pracy, stowarzyszeń, organizacji i instytucji, - podejmowanie innych czynności niezbędnych dla prawidłowego wykonywania kar, środków karnych i środków zabezpieczających, - udzielanie skazanym innej stosownej pomocy Powyższe uprawnienia również przysługują kuratorowi społecznemu w związku z wykonywaniem przez niego czynności zleconych przez sąd lub kuratora zawodowego.
Wynagrodzenie zasadnicze kuratorów zawodowych na równorzędnych stopniach służbowych jest równe i stanowi odpowiednio do rangi stopnia służbowego wielokrotność kwoty bazowej, której wysokość, ustaloną według zasad określonych w ust. 1a i ust. 1b, określa ustawa budżetowa.
Na podstawie art. 14 ust. 1a ustawy o kuratorach sądowych w 2003 r. kwotę bazową dla zawodowych kuratorów sądowych ustala się w wysokości 1.667,70 zł.
oraz art. 14 ust. 1b. kwota bazowa, o której mowa, począwszy od 2004 r., jest waloryzowana corocznie średniorocznym wskaźnikiem wzrostu wynagrodzeń ustalanym na podstawie przepisów o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej. Artykuł 14 ustawy wskazuje do jakich dodatków mają prawo kuratorzy zawodowi. Mianowicie kuratorowi okręgowemu, jego zastępcy oraz kierownikowi zespołu kuratorskiej służby sądowej przysługuje dodatek funkcyjny, stanowiący procent kwoty bazowej, o której mowa w ust. 1. Kuratorowi zawodowemu przysługuje dodatek patronacki za sprawowanie patronatu nad aplikantem kuratorskim. Ponadto kuratorowi zawodowemu może być przyznany na czas określony dodatek specjalny, do wysokości 40% wynagrodzenia zasadniczego powiększonego o kwotę przyznanego dodatku funkcyjnego, w ramach posiadanych środków określonych na wynagrodzenia osobowe kuratorów zawodowych.
Kuratorowi zawodowemu przysługuje dodatek za pracę terenową, w wysokości 50% kwoty bazowej, o której mowa w ust. 1, z tym że kierownikowi zespołu kuratorskiej służby sądowej dodatek taki przysługuje w wysokości 12,5% kwoty bazowej.
Kuratorowi zawodowemu przysługuje dodatek za wieloletnią pracę, wynoszący począwszy od szóstego roku pracy 5% miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Dodatek ten wzrasta o 1% za każdy dalszy rok pracy, aż do osiągnięcia 20% miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego.
Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady wynagradzania kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich, mnożniki ich wynagrodzenia zasadniczego, a także stawki dodatku funkcyjnego, patronackiego, jak również okoliczności uzasadniające przyznanie kuratorom zawodowym dodatku specjalnego, uwzględniając rangę zawodu kuratora. Ponadto kuratorowi zawodowemu przysługuje corocznie dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze: - 6 dni roboczych - po 10 latach pracy; - 12 dni roboczych - po 15 latach pracy. Do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu wypoczynkowego, wlicza się wszystkie okresy zatrudnienia, z tytułu którego przysługiwał zwiększony wymiar urlopu. Kuratorowi zawodowemu można udzielić płatnego urlopu dla poratowania zdrowia, w wymiarze nieprzekraczającym 6 miesięcy. Urlopu dla poratowania zdrowia nie można jednak udzielić, jeżeli kurator zawodowy z powodu choroby nie pracował nieprzerwanie przez okres roku. Urlopu tego udziela Minister Sprawiedliwości. Prezes sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kuratora okręgowego i prezesa sądu rejonowego, może przyznać kuratorowi zawodowemu nagrodę za szczególne osiągnięcia w pracy. Kurator zawodowy ma prawo do gratyfikacji jubileuszowej. Gratyfikacja jubileuszowa przysługuje w następującej wysokości: - po 20 latach pracy - 75% wynagrodzenia miesięcznego; - po 25 latach pracy - 100% wynagrodzenia miesięcznego; - po 30 latach pracy - 150% wynagrodzenia miesięcznego; - po 35 latach pracy - 200% wynagrodzenia miesięcznego; - po 40 latach pracy - 300% wynagrodzenia miesięcznego; - po 45 latach pracy - 400% wynagrodzenia miesięcznego. Istotnym jest fakt, iż do okresu pracy uprawniającego do gratyfikacji wlicza się wszystkie poprzednio zakończone okresy zatrudnienia oraz inne okresy, jeżeli z mocy przepisów prawa podlegają one wliczeniu do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Kuratorowi, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy albo na emeryturę, przysługuje jednorazowa odprawa w wysokości: - dwumiesięcznego wynagrodzenia - po 10 latach pracy; - trzymiesięcznego wynagrodzenia - po 15 latach pracy; - sześciomiesięcznego wynagrodzenia - po 20 latach pracy. Na podstawie art. 25 ust. 1 ustawy o kuratorach sądowych w razie rozwiązania z kuratorem zawodowym stosunku pracy z powodu likwidacji sądu albo jego reorganizacji uniemożliwiającej dalsze zatrudnienie, kuratorowi przysługuje pełna emerytura, jeżeli mężczyzna ukończył 60 lat, a kobieta 55 lat i mają wymagany okres zatrudnienia wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.
Literatura
Chmiel Anna
Pedagogika z resocjalizacją
Świętokrzyska Szkoła Wyższa w Kielcach