T: 11 WSP Przemiany pamięci o przeszłości i jej konsekwencje.
Marek Ziółkowski – Pamięć i zapominanie – trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci
Elementy przemian ostatniej dekady w Polsce:
przeobrażenia w funkcjonowaniu dyskursu publicznego (szybkie)
zmiany w świadomości społecznej (powolne)
Pamięć społeczna posiada: określoną treść; oraz formę – określony sposób wyrażania przekonań odnoszących się do przeszłości (dopuszczenie różnych punktów widzenia, pluralizm polityczny).
Opinia publiczna – pewien standard narzucany jednostkom, opinie, które można wyrazić publicznie bez narażania się na izolację
Pamięć zbiorowa – pewien zbiór (układ) odnoszących się do przeszłości przekonań, należących do świadomości społecznej w której zawarte są:
Własne wspomnienia
Przykazania od innych osób
Przekonania odnoszące się do przeszłości w pamięci zbiorowej:
Są wspólne pewnej grupie/zbiorowości
Są uświadamiane bądź zakładane jako wspólne
Towarzyszą pewnym działaniom, lub stanowią ich podstawę
Obiektywne elementy pamięci zbiorowej:
Postać słowna, książki, artykuły prasowe
Krótkie werbalne hasła (np. hasła wyborcze)
Postać obrazkowa (zdjęcia, komiksy) –coraz większa rola 2 i3 czynnika w obecnych czasach.
Zapominanie zbiorowe, jako przeciwieństwo pamięci zbiorowej. Przekonania o przeszłości są:
Reinterpretowane, pomniejszane, spychane do podświadomości
Eliminowane z publicznych rozmów, zniechęcanie członków społeczności do dyskusji na dany temat.
Eliminowane jako podstawa praktycznych działań przez zbiorowości lub jednostki.
Rodzaje zapominania:
Aktywny (świadomie selektywny, zapominanie o ofiarach i swoim uczestnictwie jako oprawcy)
Bierny (unikanie tematu, celowe niedowiadywanie się)
Przywoływanie pamięci - dokonuje się zawsze ze względu na współczesne zainteresowania, współczesne wartości i współczesne interesy określonych podmiotów.
Podmioty pamięci, uczestniczące w rozgrywce o kształtowanie pamięci społeczeństwa:
Instytucje należące do systemu władzy państwowej, centralnej i lokalnej – rząd partie, instytucje oświatowe itp.
Instytucje społ. obywatelskiego – instytucje oddolne, spontaniczne. Wywierają nacisk na instytucje państwowe , kształtują przez to swoja tożsamość.
Aktorzy niezinstytucjonalizowani – kręgi znajomych, niesformalizowane grupy, rodzina. Społeczeństwo obywatelskie wg. Jeana Cohena i Andrew Arato mieści się między polityczno – ekonomicznym systemem terowanym przez władze i pieniądz, a „światem przeżywanym”
Aktorzy zewnętrzni – głównie zachodnie media, zach. opinia publiczna, zach. grupy nacisku.
Pamięć artykułowana przez instytucje dwóch pierwszych podmiotów może być badana poprzez zobiektywizowane wytwory: analiza haseł werbalnych, przekazów obrazkowych, tekstów.
Podstawowe funkcje pamięci:
„Poznawczo – idiograficzna” – pamięć jako narzędzie poznawania przeszłości nie dla gotowych wzorców postępowania, ale sposobu stawiania pytań wobec uzyskiwanych informacji.
„Poznawczo refleksyjna” –p. jako instrument głębszej refleksji nad historią.
„Emocjonalno – oceniająca” – p. jako narzędzie emocjonalnej oceny przeszłości i teraźniejszości. Budowania dumy, bądź kompleksów.
„Instrumentalno – legitymizacyjna” – p. jako normatywna, prawna, czy moralna podstawa do wszelkich roszczeń, żądań.
Pamięć jest współcześnie istotna, gdy przeszłe zdarzenia wytworzyły pewne cechy, głównie nierówności, krzywdy itp. Tworzone jest poczucie win lub zasług dziedziczone przez pokolenia.
Pamięć dotyczy nast. Obszarów nierówności:
Konfliktów politycznych – np. prześladowanie przez reżimy
K. ekonomicznych – np. utrata majątku
Różnic kulturowych – np. walki religijne
R. etnicznych – np. „Polacy traktowali Białorusinów jak idiotów”
R. rasowych – np. „biali znęcali się nad murzynami”
Trupy:
Okres przedkomunistyczny:
„Trupy” są na poziome ogólnonarodowym, z odległej przeszłości, ich wywlekanie zaszkodziłoby interesom ogółu.
Zapominanie dokonań tradycji innych grup etnicznych. Np. niewspominanie o tym, że w Poznaniu urodził się Paul von Hindenburg.
Pomijanie, lub umniejszanie tragedii przedstawicieli innych grup etnicznych – wypędzanie Niemców, Holocaust itd.
Pomijanie przez Polaków swojego udziału w roli oprawców – Jedwabne, polskie obozy koncentracyjne dla sowietów w okresie wojny polsko – bolszewickiej, itd.
Pomijanie, lub umniejszanie przez Polaków faktu, że sami są beneficjentami odgórnych układów i ustaleń – np. uzyskanie znacznie lepiej rozwiniętych ziem zachodnich w zamian za biedne Kresy.
Trupy okresu komunistycznego:
„Trupy” są tutaj na poziome zarówno zbiorowości Przekazywane przez społeczeństwo) jak i indywidualnym (doświadczenia jednostek, wspomnienia).
Na skutek rozczarowań po transformacji („miesiąc miodowy”), wielu ludzi odczuwa nostalgie za PRLem.. Ocenianie komunistycznej przeszłości:
Funkcjonowanie syst. Komunistycznego. Bagatelizowanie niedogodności systemu
Funkcjonowanie całego społeczeństwa na co dzień. Podkreślanie równości i solidarności społeczeństwa.
Pamięć o komunizmie jest znacznie wyraźniej artykułowana przez partie polityczne i instytucje społ. obywatelskiego. Wykorzystywana jest np. nostalgia lub niechęć do poprzedniego systemu podczas wyborów.
Przywracanie pamięci:
Pokazywanie historii w dyskusji publicznej, która ukazywała kłamstwa poprzedniego systemu.
Pamięć prywatna – tradycja rodzinna, wiedza potoczna jednostek
Perspektywy interpretacyjne polskiej historii XX wieku:
Komunistyczna
Narodowa
Pluralistyczna
Andrzej Szpociński, P. Kwiatkowski Przeszłość a środki przekazu
Pamięć zbiorowa – to, co pozostaje z przeszłości w przeżyciach członków grupy, lub co czynią swoją przeszłością – zbiór wspomnień o wydarzeniach (rzeczywistych lub zmyślonych)
Pamięć zbiorowa zmienia się wraz z system wartości respektowanym w danej grupie , lub zbiorowości.
Pamięć historyczna jest jedna, jest owocem tradycji uczonych i akademików.
Kryteria rozróżnienia pomiędzy pamięcią historyczną, a zbiorową (są niezależne od siebie):
Żywotność
Pamięć zbiorowa jest „żywa”, pobudza do refleksji.
Pamięć historyczna jest „martwa”, funkcjonuje jedynie wśród historyków.
Funkcja identyfikacyjna i legitymizacyjna.
Stanowi podstawowy składnik pamięci zbiorowej. Pozwala na tworzenie tożsamości grupy, uzasadnianie działań.
Pamięci historycznej to nie przysługuje.
Żywotne są jedynie wspomnienia, które są doniosłe społecznie – nie zawsze się sprawdza, chociaż głównie to stwierdzenie jest właściwe.
Inna typologia pamięci przeszłości:
Pamięć antykwaryczna (martwa i niefunkcjonalna) Daleko idąca desemantyzacja. Np. kalendarze wydarzeń w radiu. Jest to symbol z przeszłości bez skojarzeń. Słyszymy o wydarzeniu, ale nie potrafimy z podanym zdarzeniem nic kojarzyć.
Pamięć historyczna (żywa i niefunkcjonalna) Brak jawnych odniesień do przeszłości. Przykładem jest twórczość artystyczna konsumowana (czytana, oglądana) z przekonaniem o ich unikalnych cechach.
Pamięć monumentalna (żywa i funkcjonalna). Najczęściej utożsamiana z pamięcią zbiorową. Służy jako baza do funkcjonowania tożsamości grupy, Niektórzy traktują ja jako pamięć kłamliwą, gdyż została spreparowana w jakiś celach.
Wpływ telewizji na kulturę:
Niszczy wymiar „długiego czasu”
TV jako źródło o empirycznej, faktualnej stronie świata, eliminuje istotny dotąd dyskurs etyczny. To czego nie ma na obrazie, nie istnieje.
Prowadzi to do zablokowania rozumowania symboli.
Unicestwieniu ulegają pamięć historyczna i monumentalna. Obrazy niszczą ich wymiar symboliczny. Nie czynią tego z pamięcią antykwaryczną, która już istnieje jako zestaw obrazów. Pozbawia ją jednak elementu temporalności, powiązania z czasem. Daty stają się elementem nazwy wydarzenia.
Niszczy mity i historię, ponieważ w wymiarze narodu te dwa elementy są narracyjne. Telewizja jest pozbawiona elementu narracji – wszystko jest teraźniejsze, chwilowe. Elementy narracji:
Następstwo
Transformacjia
Rola TV i innych środków przekazu w popularyzowaniu takiego, lub innego wzorca kultury historycznej zależy od tego, w jakim stopniu społeczeństwo (lub chociaż jego grupy zainteresowane aktywnie przeszłością) jest skłonne uznać włodarzy mediów za ludzi odpowiedzialnych za strzeżenie pamięci. Jeżeli społ. gardzi osobami kierującymi mediami, nie mają one (media) szans w kształtowaniu pamięci.
Kanałem rozpowszechniania się pamięci monumentalnej jest komunikacja bezpośrednia w grupie społecznej - wiece, zebrania itp.
Rola pamięci zbiorowej w kształtowaniu tożsamości zbiorowej jest bardzo istotna w Europie, szczególnie w Polsce i na Węgrzech. Brak własnego państwa, tradycje szlacheckie. Pominięcie instytucji państwowych (zaborcy), tajne komplety. Odżyło to po 1945 roku. Oficjalne źródła informacji stały się niewiarygodne, władza była traktowana jako obca. Walka o dominujący obraz tożsamości narodowej. Przedstawianie elementu szlacheckiego przez władze jako szkodliwego.
Po upadku stalinizmu (56’) nastał okres koncyliacyjny. Tworzono obraz współpracy chłopów ze szlachtą.
W 89’ wielu artystów i naukowców weszło do parlamentu z przeświadczeniem, że będą mogli w końcu kształtować tożsamość i pamięć narodu. W następnych wyborach okazało się, że nie utrzyma się taki stan.
Wraz z postępem demokracji elity uznały, że nie muszą już reprezentować interesów narodu. Teraz to politycy mieli reprezentować naród.
Historia „żywa”, kształtująca obecne realia jest w TV ograniczona tylko do tej najnowszej, skraca „oś czasową”. Chodzi tu głównie o okres od 39’, czasem z okresem międzywojnia.
Obecny jest niekiedy etos romantyczny, ale jest reprezentowany nie przez postacie z epoki, a bohaterów II WŚ.
Pamięć monumentalna jest również uniwersalizowana. Wiele wydarzeń jest przedstawianych ze wspólnej perspektywy np. Polaków, Niemców i Żydów – Holocaust itp. Stanowi to sposób pojednania. Wykluczani są z tego obrazu Rosjanie. Wiąże się to ze stosunkiem narodów środkowoeuropejskich do Jałty i hegemonii ZSRR po wojnie w regionie.
Wizje przeszłości są stopniowo zamieniane perspektywami przyszłości związanymi z nowymi symbolami paneuropejskimi – NATO, UE.
Po ’89 programy inf. w TV upowszechniają nowy typ kultury historycznej: lekkiej, wymieszanej, bezrefleksyjnej, antykwarycznej, oderwanej z szerszego kontekstu. Tyczy się to głównie dzienników. Pozostają filmy dokumentalne realizujące bardziej dokładny obraz.
Spada liczba zainteresowanych historią, zarówno ta dalszą, jak i najnowszą. Nie jest to spadek znaczący, najliczniejsza jest grupa osób mało zainteresowanych (w 87’ było najwięcej średnio zainteresowanych). Polacy najbardziej cenią sobie osoby historyczne związane z militariami, wartościami moralnymi, oraz nauką.
Barbara Szacka Przebudowa ustrojowa i pamięć historyczna
Pamięć zbiorowa – Jest to zespół wyobrażeń o przeszłości grupy, a także wszystkie postaci i wydarzenia z tej przeszłości, które są w najróżniejszy sposób upamiętniane, jak również rozmaite sposoby jej upamiętnienia.
Nauki historyczne składają się z:
Własnej tradycji wyodrębniania się i profesjonalizacji
Zinstytucjonalizowania (normy post. badawczego)
Dążenia do spełnienia wzoru obiektywnej, wolnej od wartości nauki.
Pamięć zbiorowa nie może istnieć bez pamięci historycznej, ta ostatnia jest swoistą „pożywką”.
Naukowa wiedza historyczna w procesie dostarczania jej do pamięci zbiorowej ulega selekcji i przekształceniom podporządkowując się regułom pamięci zbiorowej.
Wartości i wzory przekazywane przez pamięć zbiorową odnoszą się najczęściej do sfery życia publicznego.
Role pamięci zbiorowej:
Legitymizacja władzy – polityka historyczna, służąca dotworzenia ideologiczno – kulturowych warunków sprzyjających utrzymaniu władzy
Tworzenie grupowej tożsamości
Państwo, które sprawuje władzę, nie zawsze jest akceptowane, im silniejsza jest jego presja, tym większy będzie opór społ., tworzenie własnych wersji historii.
Spór o kształt pamięci przeszłości:
Co ma być pamiętane
Jak ma być pamiętane
Zainteresowanie historią wśród Polaków: W latach 50-tych wśród osób z wyższym wykształceniem poziom ten był powyżej średniej u osób starszych i poniżej śr. U osób młodszych. W latach 80 – wzrósł zarówno wśród osób młodych, jak i osób starszych (które w latach ’50 były w grupie młodych). Wiązało się to z okresem o silnych perturbacjach historycznych – „Solidarność”, stan wojenny, Okrągły Stół.
Polacy również rozmawiali chętnie o polityce i historii w kręgach znajomych i rodzinnych. Nie czynili tego zbyt chętnie publicznie.
Wzrostowi zainteresowania historią sprzyjają doniosłe wydarzenia polityczne, lub społeczne.
W badaniach z 2003 roku skrócił się horyzont historii, w której wyrażano zainteresowanie. Spadło również zainteresowanie historią.
Polacy przez pryzmat swojej historii godzili się na ustrój historyczny, jednak nie aż tak chętnie, jak chciałaby tego władza. W 65’ roku wyrażano niechęć do czasów romantycznych, etosu walki, panowała koncepcja racjonalna.
Wzory tradycji z 1965:
Powiązane wartości „silne państwo” – „walka zbrojna” – tradycja organizacji państwowej, Józeł Piłsudski, wojna polsko – bolszewicka.
„silne państwo” – „rozwój gospodarczy” – nurt postępowy – Kazimierz Wielki, założyciel pierwszego polskiego uniwersytetu, Hugon Kołłątaj współtwórca KEN
„Wyzwolenie narodowe i społeczne” – Tadeusz Kościuszko, Karol Świerczewski – postacie walczące o państwowość polską, „promowane” przez ustrój komunistyczny.
Tradycje kultury narodowej – Mikołaj Kopernik, Fryderyk Chopin, Maria Skłodowska – Curie
U schyłku PRLu zaczęto postrzegać wspólnotę narodową jako wspólnotę polityczną. Nie doceniano już tak bardzo roli ludzi zasłużonych na polu nauki i kultury (7. Miejsce), a silne państwo. Można to powiązać z ogólną degeneracją instytucji, oraz aparatu władzy PRLu.
Polacy w potocznej pamięci zbiorowej dokonali delegitymizacji państwa socjalistycznego, zanim jeszcze uległo rozpadowi.
Skupienie się na PRLu, na rozrachunku z komunizmem, mniejszy stopień zainteresowania dawną historią.