PRYWATYZACJA
Procesy prywatyzacji religii i ich empiryczny wyraz:
Religia zawsze ma swój wymiar prywatny gdyż udziela odpowiedzi na problemy ostateczne, z którymi zmaga się jednostka, a nie społeczeństwo,
Obserwujemy wzrost znaczenia, a w niektórych społeczeństwach zdecydowana dominacja indywidualnych uzasadnień własnej religijność i indywidualnych kompozycji systemu wierzeń, czasem luźno tylko powiązanych z modelem obowiązującym w oficjalnym nauczaniu Kościoła
Proces prywatyzacji religii przebiega odmiennie w różnych społeczeństwach. W niektórych jego najbardziej wyraźną oznaką jest niski odsetek osób podejmujących praktyki religijne,
Jedną z komponent prywatyzacji jest pluralizm religijny, wyrażający się w tym przypadku przede wszystkim w powstawaniu nowych ruchów religijnych, które są odpowiedzią na zróżnicowane zapotrzebowania społeczne,
Prywatyzacja dotyczy również tych, którzy deklarują swoją przynależność do określonej tradycji religijnej i praktykują, ale jednocześnie ich systemy wierzeń religijnych z jednej strony nie zawierają dogmatów danej religii, a z drugiej - zawierają takie, które w niej nie występują (wiara w UFO, telepatię, reinkarnację)
Prywatyzacja oznacza przeniesienie punktu ciężkości religii z centralnej, hierarchicznej, instytucjonalnej - do prywatnej sfery. Wyznawanie religii stało się możliwością podlegającą dobrowolnemu wyborowi. Skutkiem procesu prywatyzacji religii jest pluralizm, rozumiany jako wielość postaw i orientacji w ramach poszczególnych tradycji religijnych, lub też eklektyczne łączenie różnych elementów w tworzeniu własnej, prywatnej religii. Wierzenia religijne traktowane są więc wybiórczo.
Prywatyzacja religii jest zatem rozumiana jako obiektywny proces, którego subiektywnym wyrazem jest religijność prywatna, wyrażająca się w interioryzacji przez jednostkę, grupę, społeczeństwo, wyżej opisywanych cech tego procesu.
Religijność całkowicie prywatna jest nie do pomyślenia, podobnie jak religijność całkowicie instytucjonalna dlatego, że religia jako taka to zjawisko społeczne, podlegające różnym uwarunkowaniom.
Powodzenie procesu instytucjonalizacji religii w każdym z jej aspektów zmniejsza szanse na prywatyzację religii i odwrotnie. W społeczeństwie, w którym większość utożsamia się z określoną doktryną religijną, potwierdza to w praktykach kultowych i w czci, jaką żywi dla swojej organizacji, zaistnienie i rozwój prywatyzacji religii jest mniej możliwy, niż w społeczeństwie, w którym mniejszość lub jego niewielka część żywi podobne przekonania.
Proces prywatyzacji religii w Polsce:
Badacze opisujący formy obecności religii w polskim społeczeństwie i usiłujący umieścić swoje rozważania w jakimś kontekście teoretycznym i historycznym, zwracają przede wszystkim uwagę na te jej cechy, które wiążą się z instytucjonalizacją - masowością, wysokimi deklaracjami przynależności, funkcjonalnością religii wobec historycznych i politycznych uwarunkowań. W tej perspektywie o wiele mniej uwagi poświęca się indywidualnemu wymiarowi religii, różnicowaniu się religijności poszczególnych grup,
Socjalizacja religijna:
W Polsce socjalizacja religijna, prowadzona przez Kościół rzymskokatolicki, była powszechna w całym okresie powojennym - tak jest i obecnie. W okresie 1961 - 1990 nauczanie religii było prowadzone w punktach katechetycznych, obecnie katechizacja prowadzona jest w szkole,
Młodzież szkół średnich często krytykuje sposób prowadzenia katechezy, a w krytykach tych powtarza się element, który można nazwać brakiem refleksyjności (katecheci nie chcą z uczniami dyskutować, nie chcą ich przekonywać). Można więc powiedzieć, że młodzież przekonana jest o autokratycznym stylu przekazywania religii oficjalnej, i to nie tylko przez Kościół, ale również i w rodzinie,
Rolę wychowania religijnego w rodzinie najczęściej przejmują matki, a czasem babcie. Udział ojca jest marginalny nie tyko w przekazie tradycji, często też nie uczestniczy on w procesie wychowawczym w sposób bardziej generalny gdyż dużo pracuje. Jednak skądinąd wiadomo, że postawa ojca ma duże znaczenie w procesie przekazu wartości kulturowych, a więc i religijnych,
Wielu młodych ludzi stwierdza, iż na religię i do kościoła chodzą „dla świętego spokoju”, a gdy mowa o wartościach, w ich grupie rówieśniczej, religia pojawia się wówczas, gdy dotyczy osoby szczególnie zaangażowanej
W modelu socjalizacji religijnej warto więc zwrócić uwagę na następujące elementy: autorytarność katechizacji, powierzchowność wychowania religijnego w rodzinie, dystans wobec instytucji Kościoła i kleru, nieobecność wartości religijnych w grupach rówieśniczych, często konformistyczne motywacje uczestnictwa w katechizacji,
Taki obraz socjalizacji religijnej nie jest czymś nowym, wprost przeciwnie, główne jej cechy były typowe i w przeszłości. Wiąże się to z cechą masowości kościoła katolickiego, w związku z tym rozwijało się duszpasterstwo ogólne i zwyczajne
W tych warunkach nie jest możliwe nasycenie życia treściami religijnymi w stopniu odpowiadającym wskaźnikom religijności instytucjonalnej.
Wiara i wierzenia religijne jako wyraz prywatyzacji religii:
Zmienną posiadającą duży wpływ na możliwość zaistnienia, a następnie rozwój prywatyzacji jest pluralizm wyznaniowy w określonym kraju. W Polsce trudno mówić o pluralizmie wyznaniowym, bowiem mniejszości religijne stanowią jedynie 3% ogółu społeczeństwa. Zdecydowana większość ponad 90% deklaruje się jako katolicy i większość jako osoby religijne. Pomimo to socjologowie mówią o religijności niedzielnej, selektywnej, o relatywizmie moralnym i powszechnym konsumpcjonizmie. To sprawia, że interioryzacja religii instytucjonalnej jest daleka od ideału. Daje się zauważyć prywatyzację pewnych przekonań w obrębie jednej grupy religijnej, która postrzega siebie jako katolicką, ale katolicką inaczej, niż oczekuje tego instytucja religijna.
Zasadne jest więc mówić o prywatyzacji religii w Polsce i o różnych aspektach tego procesu, tj. o relatywizacji doktryny religijnej, kwestionowaniu autorytetu instytucji religijnej, nieobowiązkowym traktowaniu praktyk religijnych.
Prywatyzacja religii związana jest z dziejącymi się przemianami społeczno-gospodarczymi. Dlatego ważne są z punktu widzenia Polski przemiany toczące się po 1989 roku, również ze względu na nowe funkcje, które religia może pełnić.
W Polsce procesy prywatyzacji i instytucjonalizacji do roku 1989 przebiegały niejako obok siebie, można powiedzieć, bezkolizyjnie. Po roku 1989 zaczął manifestować się ich konfliktowy charakter. Po 1989 roku zmienia się prawo, ustrój, gospodarka, dostęp do dóbr materialnych.
Warto również wspomnieć, że prywatyzacja nie omija także specjalistów, funkcjonariuszy danej religii. Wynika to z faktu, że w instytucjach religijnych następuje różnicowanie się postaw, coraz dalej idąca specjalizacja ról społecznych, co powoduje różnicowanie się poglądów grup i jednostek związanych z tymi instytucjami.
Prywatność religii wyraża się w tym, że jednostki jako takie zmagają się z ostatecznymi problemami istnienia. Kryje się tutaj element prywatności religii gdyż człowiek niezależnie od instytucji religijnej, organizacji i struktur, może się w ostatnich swoich dniach z tym przekazem religijnym utożsamić, bądź nie. Współczesny człowiek, którego cechuje orientacja rynkowa może wybrać właściwą sobie opcję spośród wielu ofert religijnych i parareligijnych. Prywatność religii zaczyna się w momencie wyboru dokonanego przez jednostkę. Berżer stwierdza, że wybór stał się zjawiskiem do tego stopnia koniecznym i powszechnym, że produkuje to powszechną herezję. Konieczność wybierania terroryzuje jednostkę tak, że w gruncie rzeczy od wyboru w społeczeństwie nowoczesnym nie ma ucieczki.
„Niewidzialność” religii wynika nie z tego, że religia zniknęła, ale że zmieniła formy swojej obecności. W tej zmianie najistotniejsze jest przeniesienie się religii do prywatności.
PLURALIZM
Pluralizm jako cecha społeczeństwa nowoczesnych pojawia się w kontekście sekularyzacji, czyli zerwania jednoznacznej, wielopoziomowej, strukturalnej i funkcjonalnej, dominującej roli religii.
Pluralizm a sekularyzacja (i modernizacja):
Sekularyzacja rozumiana jako emancypacja różnych obszarów życia społecznego spod bezpośrednich wpływów Kościoła i religii.
Sekularyzacja oznacza wycofanie się obszaru sacrum i wartości z nim związanych do sfery zastrzeżonej dla religii
Modernizację widzi się jako całokształt procesów prowadzących do sekularyzacji. Mieści się tu cały wachlarz zjawisk, takich jak industrializacja, wzrost mobilności społecznej, narastający indywidualizm, zmienność.
Pluralizm a dyferencjacja funkcjonalna:
Rozwój społeczny prowadzi do coraz większej specjalizacji wyrażającej się w tym, że każdy z obszarów życia społecznego zyskuje swoistą odrębność, specyfikę i niezależność od innych obszarów w zakresie własnych funkcji
Związek z pluralizmem w tym przypadku polega na tym, że dyferencjacja funkcjonalna generuje pluralizm rozumiany jako wielość odrębnych wzorców, a także modeli reakcji obecnych w poszczególnych podsystemach społecznych. Religijne wartości, na przykład miłość bliźniego, nie mają zastosowania w zawieraniu umów o pracę, nie znajdują obicia w mechanizmach funkcjonowania gospodarki.
Konsekwencją jest ograniczenie sfery sacrum do obszaru religii. Zróżnicowanie funkcjonalne ma też ten skutek, że na człowieka religijnego nie nakłada zobowiązań religijnych zachowań w obszarach życia nie odnoszących się bezpośrednio do religii.
Pluralizm a prywatyzacja religii:
Doktryna religijna w społeczeństwie nowoczesnym przestaje być jedynym prawomocnym źródłem poglądu na świat. Do roli wielkiego konkurenta religii awansowała nauka
Człowiek tworząc własne uniwersum znaczeń nie czuje potrzeby pozostawania w zgodzie z nauką religii tradycyjnej. Często niesie to za sobą różnego rodzaju sprzeczności i niekonsekwencje w obrębie prezentowanych postaw.
Pluralizm staje się zjawiskiem nie tylko społecznym, ale jednostkowym. Ta sama osoba może być nośnikiem elementów tradycyjnej identyfikacji z Kościołem, a jednocześnie może należeć do alternatywnych ruchów religijnych typu joga.
Pluralizm a indywidualizacja:
Niektórzy socjologie uważają, że chrześcijaństwo, a w szczególności protestantyzm w swojej doktrynie zawiera promocję indywidualizacji.
Zależność między indywidualizacją a pluralizmem wydaje się być prostoliniowa - im większa indywidualizacja, tym większy pluralizm i odwrotnie. Jednocześnie warto zastanowić się nad tym, co różni prywatyzację religii od indywidualizacji.
Prywatyzacja w większym stopniu jest procesem społecznym, zaś indywidualizacja - psychologicznym. Wartość jednostki jako takiej - w oczach własnych i innych - jest podniesiona. To jednostka, a nie zbiorowość wyznawców sankcjonuje wybory i tych wyborów dokonuje. Dopiero owe wybory traktowane globalnie, tworzą panoramę religijności niewidzialnej, czyli sprywatyzowanej i odinstytucjonalizowanej.
Pluralizm a globalizacja:
Globalizacja polega na tym, że świat staje się coraz bardziej jednym miejscem. Skróceniu uległy odległości geograficzne, gospodarcze, kulturowe, w tym również i religijne.
Proces globalizacji z jednej strony znosi bariery, np. komunikacyjne, z drugiej strony uruchamia mechanizmy obronne wobec specyfiki i cech własnego terytorium; znosi odrębności, ale też potęguje ich manifestacje
Pluralizm religijny można widzieć jako jedną z bezpośrednich konsekwencji globalizacji. Świat wnosi kulturę globalną szerokim strumieniem, a wraz z nią informację o wszystkich istniejących tradycjach religijnych. Samo upowszechnianie informacji o innych istniejących systemach wartości powoduje jednak, że coraz trudniej być ignorantem w tej dziedzinie i uznawać własną religię za jedynie istniejącą i jedynie słuszną.
Pod wpływem tych informacji nawet w krajach dość jednolitych pod względem wyznaniowym, pod wpływem globalizacji mogą upowszechniać się postawy denominacyjne.
Harvey Cox:
słuszniej jest mówić nie o Kościołach, ale o denominacjach, ponieważ świadomość religijna instytucji istotnie się zmienia w warunkach pluralizmu,
z jednej strony - równorzędne pozycje religii wobec prawa, z drugiej zaś - narastająca świadomość relatywizmu, a także ekumenizm powodują, że instytucje religijne nie tylko uznają swoją równorzędność, ale i dostosowują do tego swoje działanie,
globalizacja z jednej strony powoduje wzrost tendencji uniwersalistycznych, a z drugiej - wzmacnia odruchy obronne wobec nich, rodząc ruchy - w tym także religijne, służące obronie odrębności, wartości lokalnych - zakorzenione w lęku przed utratą tożsamości i rozmyciem się w owej globalnej kulturze
Czy Polska jest krajem, w którym Panuje pluralizm religijny? Jeżeli chcemy mówić o pluralizmie religijnym w Polsce to tylko o pluralizmie wewnątrzwyznaniowym lub też wewnątrz-katolickim. W myśl Jarosława Gowina zarówno na poziomie laikatu jak i wśród biskupów liczna jest grupa aktywnych - ale powiedzmy sfrustrowanych nowoczesnością i jej symptomami - katolików. Jest też drugie skrzydło - katolicyzm otwarty, poszukujący, nawiązujący dialog, i jego przedstawiciele.
SEKULARYZACJA
Przez sekularyzację rozumie się zwykle uniezależnienie się różnych dziedzin życia społecznego od wpływu religii. Sektory te to polityka, nauka, sztuka, a także świadomość społeczna.
Berger:
spojrzenie strukturalne na sekularyzację: na planie pierwszym w społeczeństwach zachodnich widoczne jest odejście od Kościołów chrześcijańskich z tych dziedzin, które przedtem poddane były ich wpływom i kontroli, a mianowicie przez oddzielenie Kościoła od państwa, wywłaszczenie go z dotychczas posiadanych ziem, czy też emancypacja szkolnictwa spod władzy kościelnej.
spojrzenie kulturowo - symboliczne na sekularyzację: obejmuje ideowo-kulturową całość i możemy ją obserwować w braku religijnych treści w sztuce, filozofii, literaturze, literaturze, co najważniejsze, w rozwoju nauki jako niezależnej, rzeczywiście świeckiej perspektywy interpretacji świata. Proces sekularyzacji zawiera również w sobie sekularyzację świadomości. Oznacza to, iż współczesny Zachód wyprodukował i rozmnożył ludzi, którzy patrzą na świat i swoje własne życie bez pomocy religijnych interpretacji.
Sekularyzacja może być rozumiana na wiele sposobów:
sekularyzacja jako wyraz złożonych przemian w kulturze europejskiej: korzenie procesu sekularyzacji tkwią w samym chrześcijaństwie, chrześcijaństwie nawet w judaizmie, związane są bowiem z radykalną transcendencją judeo-chrześcijańską Boga przebywającego w innym świecie („tam”), gdy tymczasem życie człowieka dzieje się „tu”. Owy dualizm pociągnął za sobą racjonalizację kultury zachodniej, szczególnie widoczną w protestantyzmie.
Sekularyzacja jako dyferencjacja społeczna i pluralizm: w tej perspektywie podkreśla się zmiany w organizacji nowożytnego społeczeństwa, pociągające za sobą strukturalne i funkcjonalne zróżnicowanie, w którym religia występuje jako jeden z podsystemów, na takiej samej zasadzie, jak inne
Sekularyzacja jako osłabienie religii instytucjonalnej: sekularyzacja traktowana jest jako proces świadczenia życia społecznego, jak również jako masowy spadek praktyk religijnych w Zachodniej Europie
Sekularyzacja jako powszechna sakralizacja: w tej perspektywie możemy mówić o wchodzeniu religijnych funkcji w sfery świeckie. Przykładem jest ruch New Age, który łączy w sobie elementy współczesnej wiedzy fizycznej, psychologicznej i znanych z badań antropologii i różnych kultur technik magicznych
Sekularyzacja jako przemiany świadomości religijnej współczesnego człowieka: sekularyzacja widoczna w kontekście dowartościowania jednostki, procesów indywidualizacji i indywiduacji we współczesnej kulturze, pozostającej w zasięgu chrześcijaństwa. W konsekwencji wzrasta wolność jednostki i jej możliwość kształtowania własnego życia.
Jednym z najistotniejszych filarów procesu sekularyzacji jest oddzielenie Kościoła od państwa. Skutkuje to spadkiem autorytetu instytucji kościelnej i kleru, spowodowany ograniczeniem funkcji legitymizacyjnej, wynikającej z dysponowania „świętym kosmosem”, a w płaszczyźnie społecznej - ze znacznego ograniczenia obszaru działania. Kler postrzegany jest obecnie jako grupa wypełniająca określony zawód wśród innych zawodów. W tej sytuacji kwestie religijne i wiary uznane zostają za dziedzinę prywatną każdego człowieka
Borowik I., Pluralizm religijny i moralny w Polsce, Kraków 2001, s.101 i następne
Berger P. Modernizacja jako uniwersalizacja herezji w: Religia a życie codzienne, i.1, Kraków, 1990, s.13-47.
Borowik I., Pluralizm religijny i moralny w Polsce, Kraków 2001, s.14 i następne