POJĘCIE RELIGIJNOŚCI I JEJ KORELATY

1. P. Tufari stwierdza, iż istnieją dwa zasadnicze problemy: czym jest i czym nie jest religijność oraz jakie fakty należy odnosić do dziedziny religijności? Duże znaczenie ma indywidualna motywacja religijna. Jeśli by się przyjęło, że pojęcie religijności wyczerpuje się głównie w zewnętrznych formach kościelnych, wówczas czym wytłumaczyć fakt, że ludzie zdawałoby się nawet religijni, często po opuszczeniu swojego tradycyjnego środowiska obojętnieją i zarzucają praktyki religijne?

2. G.W. Allport i R.W. Adorno pozwalają dostrzec, iż religijność składa się z warstwy czysto zewnętrznej oraz z warstwy wewnętrznego doświadczenia Sacrum. Same zachowania zewnętrzne nie zawsze są wyrazem wewnętrznej religijności, mogą one bowiem wynikać ze stosunkowo niskich, nieprzemyślanych przesłanek opartych o nawyki środowiskowe, czy presję społeczeństwa. W takim przypadku trudno mówić o głębokim przeżyciu osobowym religii. W konsekwencji tylko wtedy możemy mówić o religijności, gdy zachowania religijne płyną z religijnej postawy i są przez nią motywowane.

3. Socjolog zajmujący się religijnością staje przed poważnym problemem metodologicznym - musi odpowiedzieć na pytanie, jak zmierzyć i policzyć przedmiot zainteresowań jakim jest religijność?

4. Pierwszym napotkanym przez badacza problemem staje się niejasne pojęcie religijności oraz dowolny wybór parametrów i wskaźników. Dobór parametrów i wskaźników religijności jest zupełną inwencją badacza, który przy wyborze kieruje się własnym doświadczeniem i własnymi przekonaniami. Może on albo całkowicie dowolnie rozumieć religijność albo dowolnie dobrać wskaźniki i parametry religijności. Przy tej okazji następuje częste pomieszanie religijności z kościelnością.

5. Rozszerzając tą myśl, F.X. Kaufmann wskazuje, iż otwarcie możemy dopiero wtedy mówić o mierzalności religijności, kościelności i tym podobnych zjawisk, gdy ramy odniesienia, w których znajdują zastosowanie te pojęcia, są jasno określone i gdy możliwe są do zastosowania odpowiednie narzędzia, które rzeczywiście mierzą to, co się rozumie przez religijność albo kościelność w określonych ramach odniesienia. Drugim więc problemem, jaki musi rozwiązać badacz jest jednoznaczne stwierdzenie czym religijność jest. Najczęściej stosowanymi ramami odniesienia dla pojęcia religijności są: ujęcie instytucjonalne, środowiskowe i indukcyjne.

1. W instytucjonalnym ujęciu religijność całkowicie utożsamiona jest z kościelnością. Religijność lub kościelność to postawy i zachowania członków ukierunkowane na propagowany przez Kościół model życia religijnego (wartości, normy, wzory zachowań) i związane z nim oczekiwania; empiryczna weryfikacja tego modelu polega na badaniu stopnia konformizmu tj. większej lub mniejszej zgodności z doktryną i wymaganiami Kościoła. Im większy stopień konformizmu tym bardziej intensywna religijność i odwrotnie. Głównym problemem badacza w tym podejściu jest fakt, iż układu odniesienia jakim jest zespół norm i nakazów kościelnych nie można określić w sposób jednoznaczny. Stosowanie ściśle instytucjonalnych ram odniesienia w badaniach nad religijnością grup wyznaniowych napotyka również na inne trudności, np. utożsamienie modelu religijności instytucjonalnej (kościelności) z religijnością jako formą społeczną. A priori zakłada się, że religijność wyczerpuje się w dogmatycznych formułach i normatywnych wymaganiach instytucji religijnej. Tymczasem w społeczeństwach wysoko rozwiniętych społeczna forma religii może być częściowo lub całkowicie odmienna od religijności instytucjonalnej. Kolejną trudność w badaniu religijności instytucjonalnej jest fakt, iż socjolog posługuje się terminami kościelnymi, formułami i schematami myślenia, które mogą być obce rzeczywistości społeczno-religijnej. Ważne jesat również zagadnienie badań porównawczych nad religijnością członków różnych grup wyznaniowych. Badając instytucjonalny model religijności z konieczności trzeba się zacieśnić do jednego wyznania, np. do kościoła katolickiego, nie ma bowiem żadnej ogólnej kościelności.

2. Kolejnym układem odniesienia w badaniach nad religijnością jest środowiskowe pojęcie religijności. Model ten obejmuje religijność konwencjonalną. W układzie tym nie chodzi o religijność instytucjonalną (religijność ujmowaną z punktu widzenia systemu wartości, norm i oczekiwań ról instytucji kościelnych) lecz o religijność faktycznie funkcjonującą w społeczeństwie globalnym czy w określonych środowiskach tego społeczeństwa. Religijność jest tym, co w danym społeczeństwie albo w określonych grupach tego społeczeństwa (np. w subkulturach) wyraźnie definiowane jest jako religijne”. Tak pojęta religijność obejmuje religię formalną (kościelność) i nieformalną (nieformalne wierzenia i zachowania religijne, które nie są zorientowane na wartości, normy i oczekiwania ról instytucji religijnych). Środowiskowy model religijności nacechowany jest instytucjonalnie, społecznie i kulturowo. Mając to na uwadze E.Pin wspomina o inkulturacji religii czyli o redefinicji wartości norm i wzorów zachowań religijnych w kategoriach kultury czy subkultury danego środowiska. Religijność instytucjonalna zaczyna być pojmowana przez pryzmat potrzeb środowiskowych, co więcej różne środowiska społeczne mogą wytwarzać formy religijności wykraczające poza ramy religijności instytucjonalnej. Środowiskowy model religijności składa się więc z religijności instytucjonalnej oraz z religijności nie związanej z instytucjami religijnymi - te dwa elementy składają się na tzw. „policentryczny model integracji”. Środowiskowy model religijności nie jest modelem jednolitym, w zależności bowiem od miejsca występowania religijności możemy mówić o religijności miejskiej, wiejskiej, robotników, studentów, itp. Jednak w porównaniu z dwom poprzednimi podejściami, model ten jest bardziej przystosowany do badań nad religijnością. Pozwala on bowiem na uchwycenie społecznej formy religijności obiegowej w określonym środowisku społecznym, zarówno w jej instytucjonalnych, jak i pozainstytucjonalnych aspektach. Słabą stroną tego pojęcia jest jednak fakt, iż w pojęciu religijności będą uwzględniane tylko te aspekty, które wcześniej w sposób uświadomiony znalazły się w kwestionariuszu.

3. Trzecim podejściem w badaniach nad religijnością jest ustalone indukcyjnie pojęcie religijności. Model ten odwołuje się do pojęcia religijności ustalonego za pomocą operacjonalizacji indukcyjnej. Punktem wyjścia jest tutaj kwestionariusz zawierający możliwie najszerszy zakres parametrów, a w ich ramach wskaźników religijności. Parametry traktuje się przy tym jako przynajmniej częściowo niezależne od siebie aspekty życia religijnego

6. Kiedy już wiemy czy można mierzyć religijność i jeśli tak, to kiedy, spróbujmy wyjaśnić w jaki sposób to robić. Na pytanie jak dotrzeć do faktów z dziedziny religijności starało się odpowiedzieć już wielu autorów. Opisywali oni zjawisko religijności człowieka z punktu widzenia odmiennych płaszczyzn. Tak zrodziła się socjologia religii w dużej mierze oparta na parametrach oraz wskaźnikach opisujących religijność.

7. Rozważania te chcielibyśmy rozpocząć od postaci, która dała początek empirycznym badaniom nad religijnością. Najbardziej systematyczne badania w ramach tej orientacji (socjologii kościelnej, pastoralnej) rozwinął Gabriel Le Bras. Dokonał on pewnego zabiegu polegającego na wyłączeniu z pola zainteresowań socjologii zjawisk trudno uchwytnych empirycznie, jak np. postawa religijna, wierzenia religijne, przekonania moralne, a skoncentrował się na zachowaniach religijnych, zacieśniając ich indeks do empirycznego mierzenia praktyk religijnych (żywotność religijna). W szczególności Le Bras badał stan uczestnictwa w niedzielnej mszy świętej i w wielkanocnej komunii (dominicantes i paschantes). Jest to znak zewnętrzny najłatwiejszy do stwierdzenia i uchwycenia liczbowego, najbardziej empiryczny wskaźnik religijności. Z kolei na tej podstawie ustalał stopień więzi z Kościołem katolickim oraz stosowaną typologię badanych osób, np. gorliwi, obserwanci, sezonowi i niezwiązani. Stan uczestnictwa w życiu Kościoła, czyli poziom „kościelności” korelował z różnymi czynnikami: demograficznymi, społecznymi, geograficznymi, itd. Pod wpływem Le Brasa w socjologii zaczął się nowy nurt nazwany później socjologią religijną. Socjologia owa skupiała się przede wszystkim na aspektach ilościowych uczestnictwa w życiu Kościoła, co było bezpośrednio związane z typem prowadzonych badań (raczej ilościowych niż jakościowych). Jednocześnie coraz częściej pojawiają się głosy krytyki pod adresem tak rozumianej socjologii: podkreślano, że kościelnie inspirowane badania nad religijnością w małym stopniu przyczyniają się do pogłębianie socjologicznych analiz religii. Najważniejszym zarzutem było stwierdzenie, że owe badania w punkcie swojego wyjścia zakładają tezę o sekularyzacji, w oparciu o którą stwierdzano, że „dawna” instytucjonalna religia traci na znaczeniu społecznym. Dla Le Brasa życie religijne to zaangażowanie umysłu, przyporządkowanie postępowania i hołd publiczny wobec boskiego Bytu. Dla katolika jest to: wiara w dogmaty, wypełnianie cnót, praktyka sakramentalna i kulturowa. Wiara, obyczaje, praktyki są więc istotne: bez tej trylogii nie ma prawdziwego katolicyzmu Ani czysta ortodoksja, ani doskonała uczciwość, ani przede wszystkim dokładna gorliwość nie mogłyby wystarczyć. W opinii autora istnieją dwa zakresy działań badawczych: pierwszym zakresem są badania socjograficzne których celem jest naukowy opis którego rezultatem powinny być prace obserwacyjne i obliczeniowe. Gromadzenie danych służy bowiem do wyjaśniania podobieństw i różnic w życiu religijnym. Drugim zakresem są badania socjologiczne w których badacz ustala typologię oraz przyczyny zachodzącego zjawiska. Le Bras w swoich pracach z zakresu socjologii religii zwraca uwagę na cztery podstawowe działy badań empirycznych: przestrzeń, ramy czasowe, system organizacyjno-prawny i wewnętrzną formę religii. Pierwszy dział wyróżnił, ponieważ społeczność religijna i wpływy danego wyznania rozwiązują się właśnie w przestrzeni i dlatego należy uwzględnić wpływ środowiska i wzajemnych kontaktów ludzkich w naturalnych granicach zamieszkania, pracy. Drugim działem uczynił ramy czasowe, ponieważ takie procesy jak przenikanie tradycji do współczesności, procesy infiltracji kulturowego dziedzictwa religii w cywilizacji technicznej są rozciągnięte w czasie. Należy zwrócić również uwagę na fakt, iż religie zinstytucjonalizowane i sformalizowane oddziałują poprzez system organizacyjno-prawny, który jest trzecim działem badań empirycznych. Chodzi tu przede wszystkim o praktyki religijne oraz różnego rodzaju akty pobożne i normy zachowań, które są sankcjonowane przez prawo kościelne. Ostatnim wymienionym przez Le Brasa działem okazała się wewnętrzna forma religii, która powinna być poddana wszechstronnemu badaniu socjopsychologicznemu.

8. Innym podejściem do zjawiska religijności człowieka okazało się stanowisko prezentowane przez L. Dingemans i J. Remy. W socjologii religii obu autorów uważa się za ojców nowego kryterium religijności jakim jest globalne wyznanie wiary. W tym parametrze chodzi nie tylko o autodeklarację wyrażoną w itemie, czy uważasz się za głęboko wierzącego, wierzącego, właściwie niewierzącego, ale przywiązanego do tradycji itd., ale także o poznanie intensywności i stopnia krytycznej refleksji nad własną religijnością. W przypadku stopnia intensywności chodzi o zbadanie wpływu, jaki wiara wywiera na inne aspekty życia religijnego; w przypadku zaś krytycznej refleksji - o tzw. interioryzację wiary: czy jest ona wynikiem własnych przemyśleń człowieka religijnego, czy też bagażem kulturowym, odziedziczonym po rodzicach lub przejętym na podstawie mechanizmów środowiskowych.

9. Ch.Y. Glock, R. Stark: Religia, lub to, co społeczeństwo uznaje za święte, obejmuje zinstytucjonalizowany system symboli, wierzeń, wartości i praktyk ogniskujących się na problemach ostatecznego znaczenia. Przez zinstytucjonalizowany rozumieli oni to, iż religia jest stałą właściwością grup, w takim stopniu, że jest utrzymywana, pomimo iż członkowie grup mogą się zmieniać, zaś jako ostateczne autorzy podkreślają wszystkie te sprawy, które mają związek z naturą, znaczeniem i celem rzeczywistości. Jedną z podstawowych ambicji autorów było stworzenie takiej siatki teoretycznej, która mogłaby z równym powodzeniem być odniesiona do różnych tradycji religijnych. Glock doszedł do wniosku, że to, co jest ważne i konieczne dla bycia religijnym w poczuciu członków jednego Kościoła, nie musi być tym samym dla innych. Pomimo wielkiej różnorodności szczegółów istnieje jednak w światowych religiach dostrzegalny konsensus jako bardziej powszechne obszary, w których religijność może się manifestować. Te powszechne obszary mogą być pomyślane jako istota wymiarów religijności Można wyróżnić pięć takich wymiarów, każdy z nich może być wypełniony przez odmienne manifestacje religijności, zalecane przez różne religie świata. Możemy nazwać te wymiary następująco: doświadczeniowy, rytualny, ideologiczny, intelektualny, konsekwencyjny.

1. Parametr doświadczeniowo-przeżyciowy, w którym element doświadczeniowy koncentruje się na uczuciach religijnych, doznaniach i percepcjach odnoszących się do Boga jako ostatecznej rzeczywistości. Opiera się na fakcie, że człowiek religijny przeżywa bezpośrednio ostateczną rzeczywistość. Znajduje to wyraz w formie potrzeby, którą jest wiara, że istnieje nadnaturalny Byt w świetle którego człowiek religijny odkrywa sens życia i rozwiązuje nurtujące go problemy. Poznanie z kolei opiera się na bezpośrednim doświadczeniu ostatecznej rzeczywistości i na odczuciu bliskości Sacrum.

2. Parametr ideologiczny, opierający się na wierzeniach religijnych obejmujących wyobrażenia o naturze rzeczywistości Bożej i jej celowości. Obejmuje on oczekiwania Kościoła w stosunku do swoich członków w zakresie artykułów wiary. Chodzi tu zatem o doktrynę religijną, jej rozumienie i akceptację. Treść doktryny religijnej jest zmienna nie tylko w różnych wyznaniach, ale także w ramach jednego wyznania, ze względu na występujące w nim różne tradycje religijne. Stąd też postawy religijne członków określonych grup wyznaniowych mogą tworzyć continuum: od wiary tradycyjnej poprzez wiarę liberalną aż do niewiary.

3. Parametr rytualny dotyczący praktyk religijnych wypełnianych przez jednostki lub grupy społeczne. Rozciąga się na wszystkie praktyki religijne jakich religia lub Kościół oczekuje od swoich członków. W ramach tego parametru autor dokonuje rozróżnienia między praktykami oficjalnymi a prywatnymi przy czym do obydwu przywiązuje wielką wagę. Najważniejszym wskaźnikiem jest częstotliwość udziału we mszy świętej. Z niego wyciąga się wnioski nie tylko dotyczące parametru rytualnego ale również rzutuje się go na całą kościelność a nawet religijność. Autora interesują jednak tylko faktyczne zachowania religijne, nie zaś motywacja i sens, jakie wiążą z nimi wyznawcy określonego wyznania.

4. Parametr konsekwencyjny opierający się na tym co ludzie czynią oraz na postawach, które przyjmują na skutek swych przeżyć religijnych, wierzeń czy praktyk religijnych. Swoim zakresem obejmuje on trwałe oddziaływanie na jednostkę ludzką wierzeń religijnych, praktyk, doświadczenia i wiedzy. Nazywany jest również parametrem etycznym, gdyż chodzi w nim o postawy i aktywności świeckie, ale wynikające z internalizacji norm etyki religijnej. Jest to zatem swoistego rodzaju sprawdzian skuteczności religijnej wiary, wiedzy, doświadczenia i praktyk religijnych w życiu codziennym, w jego świeckich zakresach. Według Glocka religijność i „etyczność” niekiedy nawzajem się wykluczają. Stąd też postawy i zachowania etyczne tylko wtedy mogą być interpretowane jako religijne gdy wiążą się z pozostałymi parametrami religijności, a ściślej: gdy są religijnie umotywowane.

5. Parametr intelektualny dotyczący tego, co ludzie religijni wiedzą o swej wierze, o Kościele i Piśmie Świętym. Swoim zasięgiem obejmuje poznanie prawd wiary i jej podstaw oraz faktów z życia Kościoła. W zakres tego parametru wchodzą zarówno wiedza religijna jak również ogólny poziom wychowania religijnego. Nastawienie człowieka może tutaj być otwarte (bieżąca znajomość religii oraz chęć poznawania nowych faktów z życia kościoła) lub zamknięte (ograniczenie się jedynie do uprzednio zdobytej wiedzy religijnej np. od rodziców czy podczas katechizacji). Zdaniem Glocka parametr intelektualny pozostaje w ścisłym związku z ideologicznym.

1. W uzupełnieniu analiz teoretycznych Glocka socjologowie religii pod wpływem J. Wacha zwrócili uwagę na jeszcze jeden parametr a mianowicie przynależność do wspólnoty (organizacji) religijnej. Płaszczyzna ta jest różnie określana: J. Fichter nazywa ją „parametrem wspólnotowym”, G. Lenski - „zaangażowaniem wspólnotowym i stowarzyszeniowym”. Najdokładniej parametr ten omówił H. Carrier, zajmujący się psychosocjologiczną przynależnością religijną. Przynależność tą autor przedstawia na skali continuum - od czysto formalnej przynależności objawiającej się np. płaceniem podatków na Kościół, poprzez różne stopnie faktycznej przynależności aż do całkowitej identyfikacji z Kościołem

2. Powyższych siedem parametrów (globalny stosunek do wiary, parametr doświadczeniowo-przeżyciowy, rytualny, ideologiczny, intelektualny, konsekwencyjny, przynależności do wspólnoty religijnej) nie można traktować w sposób równorzędny. Dotyczy to przede wszystkim parametru globalnego stosunku do wiary oraz parametru moralności religijnej. Pierwszy z nich ma charakter wstępu do dalszych analiz. Mówi on nam czy respondent jest w ogóle wierzący, a jeśli tak, to w jakim stopniu (uwaga: jest to poczucie subiektywne). Na podstawie tego parametru w badanej populacji możemy wyłączyć te osoby, które uważają się za niewierzących. Z kolei jeśli chodzi o drugi parametr, można dyskutować, czy jest on równorzędny, czy też stanowi konsekwencję pięciu pozostałych parametrów. Wspomniany powyżej Glock, jakkolwiek określa go jako parametr konsekwencyjny, w rzeczywistości jednak nie jest on zdecydowany co do jego charakteru: chociaż religia daje wiele zaleceń odnośnie tego, jak jej wyznawcy powinni myśleć i działać w życiu codziennym, to jednak nie jest zupełnie jasny stopień, w jakim konsekwencje religijne są częścią zaangażowania religijnego, a w jakim stopniu po prostu z niego wynikają.

3. Powyższa typologizacja parametrów religijności spotkała się z ostrą krytyką ze strony D.O. Moberga. Autor ten zwrócił uwagę na fakt, iż żaden z parametrów ustalonych przez Glocka nie jest adekwatny do bogatej rzeczywistości życia religijnego człowieka. Poddał on krytyce każdy element z osobna jednocześnie proponując wprowadzenie szóstego elementu -transcendentalnego, egzystencjalnego, duchowego. Według Moberga parametr ten nie jest równoległy do pięciu pozostałych lecz wiąże się z każdym z nich i je zabarwia. Parametr ten wyraża samą istotę życia religijnego, tzn. nadprzyrodzoność z którą powiązane są jednostki i grupy ludzkie w „królestwie wiary”. Nie ma rozdziału pomiędzy naturalnym i nadnaturalnym porządkiem w człowieku; przeciwnie, istnieje pewna harmonia, jedność, nawet gdy sobie tego jednostka nie uświadamia. Człowiek jest całością egzystencjalną i tylko w ten sposób można na niego patrzeć. Parametr ten nie jest jednak łatwy do zbadania i uchwycenia. Pomimo trudności socjolog powinien jednak starać się o wyczerpujące tłumaczenia

4. Wielowymiarowa operacjonalizacja pojęcia religijności, dokonana przez Glocka jest doskonałym dowodem na to, że na religijność człowieka powinno patrzeć się z możliwie wielu punktów widzenia. Dlatego nie powinien dziwić fakt, że liczba parametrów religijności jest często rozszerzana. Na przykład Morton H. King i Chester Hunt zbudowali jedenastostopniową skalę do badania religijności chrześcijan, wprowadzając następujące parametry:

1. Akceptacja twierdzeń wiary: odnosi się do zgody z centralnymi dogmatami tradycji chrześcijańskiej. Parametr ten nie ma na celu mierzenia „dogmatyzmu” przekonań religijnych, lecz odnajdywanie teologicznego rdzenia religijności.

2. Wiedza religijna: parametr opisujący różnorodność informacji związanych ze strukturą tradycji religijnej, historią wyznania oraz polityką organizacyjną.

3. Perspektywa teologiczna: w widzeniu siebie, społeczeństwa i Kościoła, opierająca się przede wszystkim na rozumieniu, a nie na wiedzy czy wierzeniach.

4. Dogmatyzm vs otwartość: odwołujący się do koncepcji doktrynalnej ortodoksji Lenskiego.

5. Zewnętrzność - wewnętrzność: oparta na rozróżnieniu Allporta i paralelnie - również Whitamsa - opozycji między religijnością użytkową a zinternalizowaną.

6. Obrzędowość: parametr ten ma opisywać postawy i praktyki odnoszące się do wyznaniowych obrzędów, rodzinnej pobożności, prywatnej modlitwy i medytacji.

7. Aktywność organizacyjna: dotyczy wszelkich zobowiązań, odpowiedzialności, zadań i funkcji zorganizowanych w grupie. Parametr ten między innymi powoduje postrzeganie świata społecznego w kategoriach „my” i „oni”.

8. Udział z przyjaciółmi w społecznej aktywności wyznania: w tym parametrze pierwotnym motywem jest udział grupowy w pewnych praktykach w gronie przyjaciół i przyjemność z tego płynąca - realizująca się w takich formach, jak rodzinne kolacje, wyjazdy, „koło niedzielnych spotkań”, itp.

9. Wsparcie finansowe: postawy związane ze zrozumieniem i wspieraniem finansowych potrzeb Kościoła.

10. Lojalność wobec Kościoła jako instytucji: istotą tego parametru są relacje między przynależnością jednostki wyznającej wiarę do różnych instytucji (rodzina, praca, polityka), a zatem fakt, jaka jest ważność przynależności religijnej w stosunku do innych przyporządkowań.

11. Postawy wobec moralności: równoległa do parametru konsekwencyjnego Glocka i Starka.

SPOSOBY ROZUMIENIA I OPERACJONALIZACJI POJĘCIA RELIGIJNOŚĆ W POLSCE

1. W. Piwowarski: religijność jest to podzielany i spełniany przez grupę ludzi zbiór instytucjonalnych wierzeń, wartości i symboli oraz związanych z nimi zachowań, które wynikają z rozróżnienia rzeczywistości empirycznej i pozaempirycznej oraz z przyporządkowania znaczenia spraw rzeczywistości empirycznej sprawom rzeczywistości pozaempirycznej. W definicji tej ważny jest instytucjonalny charakter wykonywanych czynności, rozróżnienie na empiryczną i pozaempiryczną rzeczywistość oraz podkreślenie elementu wspólnotowości, sygnalizowany przez określenie, że ów zbiór wierzeń, wartości i symboli jest podzielany i spełniany przez grupę ludzi. W oparciu o opisane przez Glocka oraz przez L. Dingemansa i J. Remy parametry religijności przeprowadzał socjologiczne badania polski socjolog religii - Władysław Piwowarski. Parametrami oraz wskaźnikami religijności według Piwowarskiego są:

1. Globalny stosunek do wiary - autodeklaracja dotycząca intensywności postawy religijnej, autodeklaracja dotycząca praktyk religijnych, motywacje religijności, przemiany religijności w świadomości badanych.

2. Wiedza religijna - znajomość dogmatu o św. Trójcy, zmartwychwstania ciał, nauki Kościoła o losie duszy człowieka po śmierci, sakramentów świętych, znaczenia sakramentów w życiu chrześcijanina, znaczenia sakramentu bierzmowania, hierarchii świąt kościelnych, święta Niepokalanego Poczęcia, imion czterech Ewangelistów, św. Pawła, obecnych przywódców Kościoła.

3. Ideologia religijna - wiara w nadnaturalną istotę, Trójcę świętą, Bóstwo Chrystusa, stworzenia świata przez Boga, Opatrzność Boską, prawdziwość Biblii, odpuszczenie grzechów, życie pozagrobowe, nagrodę lub kara po śmierci, zmartwychwstanie ciał.

4. Praktyki religijne - uczęszczanie na mszę świętą przy jednoczesnej świadomość obowiązku uczestniczenia w niej, potrzeba modlitwy w łączności z Kościołem, przystępowanie do spowiedzi, komunii, przestrzeganie postów, potrzeba ślubu kościelnego, sens pogrzebu katolickiego, odmawianie pacierza, sens modlitwy w życiu człowieka, udział w nabożeństwach nadobowiązkowych, przestrzeganie zwyczajów religijnych, przyjmowanie księdza po kolędzie, zamawianie intencji mszalnych, czytanie Pisma Świętego, książek religijnych, czasopism, oglądanie w telewizji programów katolickich.

5. Wspólnota religijna - poczucie przynależności do Kościoła, poczucie przynależności do parafii, uzasadnienie wyboru kościoła do spełniania praktyk religijnych, zachowanie w kościele podczas mszy świętej, zainteresowanie sprawami parafii, rozmowy o sprawach parafialnych, udział w praktykach wspólno-grupowych, poglądy na Koncepcję Kościoła, potrzeba kontaktów z księdzem, potrzeba księdza w rodzinie, wady i zalety księdza parafialnego.

6. Doświadczenie religijne - w skład tego parametru wchodzi odczucie bliskości Boga, emocjonalne przywiązanie do Istoty Najwyższej, sens życia, poczucie bezpieczeństwa, pomoc wiary w życiu codziennym oraz pomoc w trudnych sytuacjach, pomoc w ostatniej godzinie życia.

7. Moralność religijna - najważniejszy obowiązek katolika, pośrednictwo Kościoła w konfliktach moralnych, nierozerwalność małżeństwa, planowanie rodziny, wychowanie religijne, wstrzymywanie się od prac służebnych w dni święte, etyczna ocena niektórych czynów, np. kradzieży mienia społecznego, bezinteresowna pomoc, kłótnie, alkoholizm, postawa wobec aborcji, eutanazji.

2. Podobnie inny polski socjolog religii - Janusz Mariański - scharakteryzował poszczególne parametry religijności:

1. Całościowy stosunek do wiary - obejmuje identyfikację ze wspólnotą wierzących. Badanie tzw. globalnych postaw wobec wiary (głęboko wierzący, wierzący, niezdecydowany, obojętny wobec religii, niewierzący, przeciwnik religii) oraz świadomości zmian własnych postaw opiera się na samoocenach respondentów i tylko w ogromnym przybliżeniu charakteryzuje religijność. Treść tych deklaracji jest niekiedy zmienna i uzależniona od rozmaitych czynników psychicznych, społecznych i politycznych, warunkujących ujawniony stosunek ludności do religii. Dowodem „płynności” deklaracji prowierzeniowych mogą być rozbieżności wyników uzyskiwanych w ramach badania opinii publicznej w społeczeństwie polskim, dochodzące niekiedy do 10%.

2. Aspekt intelektualno-poznawczy - odnosi się do znajomości treści wiary (dogmaty), instytucji kościelnych. Religijność wyrażana w aspekcie poznawczym zakłada przynajmniej minimum wiedzy na temat wyznawanej religii i Kościoła, do którego jednostka przynależy. Stopień religijnego uświadomienia jest z reguły wyższy w małych wspólnotach religijnych, niż w wielkich, ustabilizowanych Kościołach czy religiach. Elementy poznawcze wchodzą w skład każdego aktu religijnego, ale wiedza światopoglądowa nie musi wpływać bezpośrednio na zachowania religijne ani wiązać się bezwarunkowo z wiarą religijną lub z innymi wymiarami postawy religijnej. Niski poziom uświadomienia religijnego może wiązać się z bardzo silna wiarą religijną.

3. Aspekt ideologiczno-wierzeniowy - zawiera aprobatę podstawowych twierdzeń wiary, tak jak są one formułowane i przekazywane jako obowiązujące w danej religii. Postawy wobec wiary są wyraźnie zróżnicowane, od wiary tradycyjnej, poprzez wiarę częściową, zwątpienie i sceptycyzm, aż po obojętność i niewiarę. We współczesnym, zurbanizowanym świecie Kościół i religia stoją w obliczu pluralizmu „ofert światopoglądowych”, co prowadzi niejednokrotnie do podważania autorytetu poglądów i opinii tradycyjnych.

4. Aspekt konsekwencji życiowych - etyczny wymiar religijności człowieka odnoszący się do życia codziennego, do pozareligijnych działań, które powinny pozostawać w łączności ze wskazaniami etyki religijnej. Drogą do poznania moralności jednostek jest poznanie norm i zachowań religijno-moralnych, które regulują życie ludzkie. Normy i wzory zachowań religijno-moralnych regulujących postępowanie ludzi są ściśle związane z Dekalogiem i Ewangelią oraz z przykazaniami kościelnymi. Należy jednak pamiętać, że religia dostarcza człowiekowi ogólnych ram i wskazań jak postępować, jednak człowiek sam musi wybrać drogę swojego postępowania w konkretnych przypadkach i sytuacjach życiowych. W zależności od sytuacji możemy mieć do czynienia z odejściem od ideałów zachowań moralnych wyznaczonych przez instytucję kościelną, powodując rozbieżność między normami etyki religijnej a poglądami, postawami i zachowaniami poszczególnych jednostek. Mamy więc do czynienia ze swoistym przełamywaniem się w świadomości katolików norm głoszonych przez Kościół i internalizowaniem ich w konkretnym środowisku kulturowym i społecznym.

5. Aspekt rytualno-kultowy - obejmuje zewnętrzne zachowania kultowe, czyli praktyki religijne. W chrześcijaństwie wyróżnia się praktyki obowiązkowe jednorazowe, powtarzalne oraz praktyki nadobowiązkowe i prywatne. Socjologowie w swoich badaniach zwracają uwagę raczej na aspekt częstości występowania konkretnych praktyk, rzadziej zaś kładą nacisk na motywację, jakie przyświecają spełnianiu poszczególnych praktyk religijnych. Praktyki są najbardziej zewnętrznym (a przez to i widocznym) przejawem religijności, ale nie wyczerpują wszystkich zewnętrznych objawów religii, ani tym bardziej jej istoty. Podczas wypełniania praktyk religijnych możemy mówić o różnych typach motywów - poczynając od motywów czysto religijno-kościelnych, motywów psychologicznych, socjalizacyjno-tradycyjnych, kulturowych i politycznych. Należy jednak pamiętać, że religijności jednostki i grup społecznych nie możemy sprowadzać jedynie do praktyk religijnych i utożsamiać je tylko i wyłącznie z kultem religijnym.

6. Aspekt instytucjonalno-wspólnotowy - obejmuje postawy wobec Kościoła jako globalnej wspólnoty religijnej oraz wobec mniejszych struktur społeczno-religijnych (np. parafie) i wobec przedstawicieli Kościoła. Chodzi tutaj przede wszystkim o przynależność do wspólnoty, jaką jest Kościół czy do jakiejś organizacji kościelnej. Bardzo ważny jest element zaangażowania wspólnotowego, osobiste zaangażowanie w życie parafii i ścisłym kontaktem z duchowieństwem.

3. Edward Ciupak: religijność to określone poglądy i przekonania właściwe religii oraz uformowana względem tych treści postawa, która inspiruje bezpośrednio określone zachowanie. Religijność zawiera w sobie zarówno element intelektualno-wolicjonalny (poglądy i przekonania), jak też element praktycznej postawy wobec rzeczywistości, wyrażający się w określonych zachowaniach.

4. H. Kubiak:

1. religijność to sposób przeżywania przez wierzących ich stosunku do istoty nadprzyrodzonej wyrażający się w: przekonaniu o ważności religii jako zasady organizującej i wyjaśniającej życie jednostki i zbiorowości społecznej, określającej cele życiowe i sposoby ich osiągania; podporządkowaniu własnego życia normom religii; praktykach religijnych (indywidualnych i zbiorowych).

2. Religijność to inaczej sposób myślenia i działania determinowany uznaniem zasad religii, to stan świadomości przejawiający się w zachowaniach, poprzez które ludzie wchodzą w kontakt z otaczającym ich środowiskiem społecznym i naturalnym.

3. W socjologii empirycznej socjolog unika założeń filozoficznych a bada religijność tak, jak ona jawi się w świadomości społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem cech demograficzno-społecznych i czynników społeczno-kulturowych sprzyjających lub nie sprzyjających internalizacji wartości i norm religijnych.

4. Zamiarem Kubiaka było równorzędne potraktowanie zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego aspektu religijności.

5. Przez religijność jednostki rozumiał on jej religijną świadomość, przeżycia i zachowania religijne, warunkowane osobistymi predyspozycjami biopsychicznymi i kulturą.

6. W przeciwieństwie do tego religijność zbiorową stanowią elementy wspólne, powtarzające się w religijności jednostek, które tworzą zbiorowość. Są one zdeterminowane przez wspólne dziedzictwo kulturowe i przez wspólne uczestnictwo w bieżącym życiu ekonomicznym, społecznym i politycznym. Religijność zbiorowa ujmowana przez Kubiaka nie jest tym samym co religijność instytucjonalna według Piwowarskiego, chociaż taka analogia może się nasuwać. Tam chodzi nie tylko o to, że pewien zbiór przekonań i postaw jest podzielany, tj. w istocie grupowy, ale także o to, że zbiór ów musi się jakoś odnosić do dogmatów i zasad uznanych na gruncie Kościoła rzymskokatolickiego.

Tufari P., Sixty years of psychology of religion, Social Compass nr 7, 1960r., s.347.

Piwowarski W., Praktyki religijne w diecezji warmińskiej, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1969r., s.27.

Tamże, s. 35.

F.X. Kaufmann, Zur Bestimmung und Messung von Kirchlichkeit in der Bundesrepublik Deutschland, w: „Internationales Jahrbuch für Religionssoziologie”. Bd. II. Theoretische Aspekte der Religionssoziologie. Köln und Opladen 1968r., s.64.

Pawełczyńska A., Postawy ludności wiejskiej wobec religii, w: „Roczniki Socjologii Wsi”, T.VIII, 1968r., s.71

Boos-Nünning U., Dimensionen der Religiosität. Zur Operationalisierung und Messung religiöser Einstellungen. Grünewald 1972 s.34.

Pin E., La paroisse catholique. Les formes variables d'un systèem social, Rzym 1968, s.63.

Zulehner P.M., Religion ohne Kirche? Das religiöse Verhalten von Industriearbeitern Monachium 1967r.

Por. Le Bras G., Etude de sociologie religieuse, Paris 1995r.

Pojawiały się również głosy krytyki socjologii religii. F. Fürstenberg wszystkie zarzuty stawiane socjologii kościelnej czy religijnej sprowadza do czterech najważniejszych: odwrót od globalnego stawiania problemów w połączeniu z jakąś socjologiczną teorią religii; odwrót od uniwersalnych typologii formułowanych na bazie porównawczej na korzyść bezpośrednich strukturalno-funkcjonalnych analiz; posługiwanie się przeważnie socjograficznymi metodami ze względu na doraźne cele i chęć uzyskania przede wszystkim danych ilościowych; orientowanie się w stawianiu problemów na potrzeby praktyki, zwłaszcza wielkich chrześcijańskich denominacji Fürstenberg F., Religionssoziologie. Soziologische texte Neuwied am Rhein und Berlin 1964r., s.22.

G. Le Bras, Etude de sociologie religieuse, t.II De la morphologie à la typhologie, Paris 1956r., s.615.

L. Dingemans, J. Remy, Kryteria żywotności katolicyzmu, w: Ludzie - Wiara - Kościół. Analizy Socjologiczne, Warszawa 1966r. s.117.

Ch. Y. Glock, R. Stark, Religion d Society n Tension, 1973, s.4

Ch. Y. Glock, On Being and Becoming Religious [w:] Reigion in Sociological Perspective: Essays in the Empirical Study of Religion, Berkeley, 1974, s.10.

Tamże, s.23.

Tamże, s.21.

O udziale w niedzielnej mszy świętej jako najważniejszym czynniku religijności wspominali również inni autorzy. E.Pin uważał, iż udział we mszy świętej to wskaźnik praktyk religijnych (Pin E., Pratique religieuse et classe sociale,), a F. Boulard dowodził, że nie można być dobrym chrześcijaninem bez udziału we mszy św. Msza jest najlepszym, jeśli nie jedynym wskaźnikiem kościelności lub religijności (F. Boulard, Premiers itineaires en sociologie religiouse. Paris).

Ch. Y. Glock, On the Study of..., dz. cyt. s.98-110.

Por. Wach J., Socjologia religii, Warszawa 1961r.

Fihter J.H., Sociological Measurement of Religiosity, Review of Religious Research, 1969r., s.45.

Lenski G, Religion und Realität, Köln 1967r, s.38.

Carierr H., Sozialpsychologie der Zugehörigkeit zur Kirche, w: Die Zugehörigkeit zur Kirche, s.15

Problem identyfikacji z Kościołem oraz typologię identyfikacji przedstawię na stronach późniejszych pracy.

Glock Ch.Y and Stark R., Religion and Society in tension, Chicago 1965, s.8.

Moberg D.O., Some trends in the sociology of religion in the USA, Social Compass nr 13, 1966r. s.240-243.

King M.B., Hunt R.A., Measuring Religious Dimensions. Studies of Congregational Involvement, Dallas, 1972, s.10-11.

Piwowarski W., Religijność miejska w rejonie uprzemysłowionym, Warszawa 1977, s.22 i następne

Mariański J., Religijność w procesie przemian, Warszawa 1991r., s.19-25.

Ciupak E., Religijność młodego Polaka, Warszawa 1984

Kubiak H., Religijność a środowisko społeczne, s.8.

Mariański J., Religia i Kościół między tradycją i ponowoczesnością. Studium socjologiczne., Kraków 1997r., s.130.

Kubiak H., Religijność a środowisko społeczne, s.19.

---