KATAKUMBY SW KALIKSTA – ZE STR. INTENRETOWEJ :

http://www.catacombe.roma.it/pl/index.php

POŁOŻENIE

Znajdują się po prawej stronie Via Appia Antica, w pobliżu kościółka „Quo Vadis?”. Katakumby św. Kaliksta należą do największych i najważniejszych w Rzymie. Powstały około połowy drugiego wieku i są częścią kompleksu cmentarnego, zajmującego teren o powierzchni 15 hektarów, z siecią galerii o długości prawie 20 kilometrów, na różnych poziomach; sięgają ponad 20 metrów w głąb. Pochowano w nich dziesiątki męczenników, 16 papieży i bardzo licznych chrześcijan. Ich nazwa pochodzi od imienia diakona, św. Kaliksta, którego na początku III wieku papież Zefiryn wyznaczył do zarządzania cmentarzem; Katakumby św. Kaliksta stały się oficjalnym cmentarzem Kościoła Rzymu.

Na powierzchni ziemi widoczne są dwie małe bazyliki z trzema absydami, tzw. „Tricory”. We wschodniej prawdopodobnie zostali pochowani papież św. Zefiryn i młody męczennik Eucharystii św. Tarsycjusz. Cmentarz podziemny składa się z wielu części. Miejscem najświętszym i najważniejszym tych katakumb jest Krypta Papieży; nazywana jest „małym Watykanem”, ponieważ pochowano w niej 9 papieży i prawdopodobnie 8 dostojników Kościoła III wieku. Na ścianach znajdują się oryginalne inskrypcje w języku greckim dotyczące 5 papieży. Na 4 płytach nagrobnych obok imienia papieża widnieje tytuł „biskup”, ponieważ papież uważany był za głowę Kościoła Rzymu; na dwóch płytach jest także grecki skrót „MPT” (męczennik).

Krypta św. Cecylii, popularnej patronki muzyki. Pochodziła ona ze szlachetnej rodziny rzymskiej, poniosła śmierć męczeńską w III wieku. Pochowana w miejscu, gdzie teraz znajduje się jej rzeźba, była tutaj czczona przez co najmniej pięć wieków. W 821 r. jej relikwie zostały przeniesione na Zatybrze, do poświęconej jej bazyliki. Figura św. Cecylii jest kopią słynnej rzeźby Maderny, wykonanej w 1599 r. Krypta była w całości ozdobiona freskami i mozaikami. Na ścianie w pobliżu figury znajduje się stary wizerunek św. Cecylii w postawie orantki, poniżej, w małej niszy, przedstawiony jest Zbawiciel, trzymający w ręku Ewangelię; obok namalowany jest papież męczennik św. Urban. Na ścianie z otworem świetlnym – lucernario, znajdują się postaci trzech męczenników: Policama, Sebastiana i Kwiryna. Są to najstarsze części (z II wieku).

Przechodząc przez okazałe korytarze z licznymi wnękami, w których umieszczano ciała, zw. loculi, dochodzimy do pięciu małych pomieszczeń, prawdziwych grobów rodzinnych, nazywanych Cubicula Sakramentów; są one szczególnie znaczące ze względu na zdobiące je freski. Powstanie fresków datuje się na początki III wieku; symbolicznie przedstawiają sakramenty chrztu i Eucharystii. Jest tam przedstawiony także prorok Jonasz – symbol zmartwychwstania.

Historia katakumb

W pierwszym wieku chrześcijanie Rzymu nie mieli własnych cmentarzy. Jeżeli posiadali grunty, tam grzebali swoich zmarłych, w przeciwnym wypadku korzystali ze wspólnych cmentarzy, używanych także przez pogan. Z tego względu św. Piotr został pochowany w nekropolii („mieście zmarłych”) na wzgórzu watykańskim, dostępnej dla wszystkich; podobnie św. Paweł – został pochowany w nekropolii przy Via Ostiense.

W pierwszej połowie drugiego wieku w następstwie różnych koncesji i darowizn chrześcijanie zaczęli grzebać swoich zmarłych pod ziemią. Taki był początek katakumb. Wiele z nich powstało i rozwinęło się wokół grobowców rodzinnych, których właściciele, nowo nawróceni, nie rezerwowali ich wyłącznie dla rodziny, ale udostępniali je również swoim braciom w wierze. Z tego okresu pochodzą nazwy niektórych cmentarzy lub katakumb, które upamiętniają właścicieli, dobroczyńców, jak Katakumby Pryscylli przy Via Salaria, Domicylli przy Via delle Sette Chiese, Pretekstata przy Via Appia Pignatelli, Krypty Lucyny przy Via Appia Antica. Z upływem czasu obszary cmentarne poszerzały się, niekiedy z inicjatywy samego Kościoła. Typowy jest przypadek Katakumb św. Kaliksta: Kościół bezpośrednio podjął się ich organizacji i zarządzania, o charakterze wspólnotowym. Po promulgowaniu w lutym 313 r. przez cesarzy Konstantyna i Licyniusza edyktu mediolańskiego zakończyły się prześladowania chrześcijan. Mogli oni swobodnie wyznawać wiarę, budować miejsca kultu i kościoły w obrębie miasta i poza jego murami, kupować parcele bez obawy, że zostaną skonfiskowane. Jednak katakumby nadal funkcjonowały jako regularne cmentarze aż do początków V wieku, kiedy to Kościół powrócił do pochówków wyłącznie naziemnych lub w bazylikach poświęconych ważnym męczennikom. W tym długim okresie (400-ok. 800 r. po Chr.) katakumby były uważane za autentyczne sanktuaria męczenników, i pielgrzymi niezwykle licznie udawali się tam, by je nawiedzić, a jedynym celem było pomodlenie się przy ich grobach. Do tego szczególnie okresu należą pobożne graffitti (krótkie inwokacje modlitewne lub wspomnienia dokonanych obrzędów, wyryte przez pielgrzymów na tynkach krypt) oraz opracowanie niektórych tras (prawdziwe przewodniki po katakumbach). Kiedy barbarzyńcy (Goci i Longobardowie) najechali na Włochy i dotarli do Rzymu, niszczyli tu systematycznie liczne zabytki i złupili wiele miejsc, w tym katakumby. Bezsilni w obliczu tych powtarzających się zniszczeń, pod koniec ósmego i na początku dziewiątego wieku papieże polecili przenieść relikwie męczenników i świętych do kościołów miasta dla ich zabezpieczenia. Po zakończeniu translacji relikwii przestano nawiedzać katakumby, a wręcz były one całkowicie opuszczone, z wyjątkiem Katakumb św. Sebastiana, św. Wawrzyńca i św. Pankracego. Z upływem czasu osuwanie się terenu i bujna roślinność zatarasowały i przesłoniły wejścia do pozostałych katakumb, tak iż niekiedy zaginęły po nich ślady. Przez całe późne średniowiecze nie wiedziano nawet, gdzie się znajdują. Eksploracja i badania naukowe katakumb rozpoczęły się parę wieków później, za sprawą Antonia Bosia (1575-1629), któremu nadano przydomek „Kolumb podziemnego Rzymu”. W XIX stuleciu systematyczne badanie katakumb, zwłaszcza św. Kaliksta, przeprowadził Giovanni Battista De Rossi (1822-1894), który jest uważany za założyciela i ojca archeologii chrześcijańskiej.

TRASY

Gdy wchodzi się na teren Katakumb św. Kaliksta, na powierzchni ziemi widać dwie małe bazyliki z trzema absydami, tzw. „Tricory”. We wschodniej zostali prawdopodobnie pochowani papież św. Zefiryn i młody męczennik Eucharystii św. Tarsycjusz.
Cmentarz podziemny składa się z wielu stref. Krypty Lucyny oraz część zwana Rejonem Papieży i św. Cecylii to najstarsze zalążki. Pozostałe noszą nazwy św. Milcjadesa, św. Gajusa i św. Euzebiusza, Zachodni i Liberiański, z licznymi dużymi kryptami.

Informacje szczegółowe:

1. Krypta Papieży

2. Krypta św. Cecylii

3. Cubicula Sakramentów

4. Obszar nazywany Rejonem Papieża Milcjadesa

5. Rejon św. Gajusa i św. Euzebiusza

6. Rejon Liberiański

1. KRYPTA PAPIEŻY

Jest to najświętsze i najważniejsze miejsce w tych katakumbach, odkryte przez wielkiego archeologa Giovanniego Battistę De Rossiego w 1854 r. i nazwane przez niego „małym Watykanem, głównym zabytkiem wszystkich nekropolii chrześcijańskich”. Powstało pod koniec II wieku jako prywatne cubiculum (pomieszczenie grobowe). Po tym jak teren ten został podarowany Kościołowi Rzymu, cubiculum zostało odrestaurowane i przekształcone w kryptę; stało się miejscem pochówku papieży z III wieku. Krypta, w kształcie prostokąta, zawierała 4 nisze na sarkofagi i sześć wnęk (w których umieszczano ciała) – loculi  po każdej stronie; w sumie 16 miejsc pochówku oraz monumentalny grób na ścianie w głębi. W tej krypcie zostało pochowanych 9 papieży i 8 biskupów z III wieku. Na ścianach umieszczone są oryginalne płyty nagrobne – potłuczone i niekompletne – 5 papieży. Ich imiona zapisane są po grecku, zgodnie z oficjalną praktyką Kościoła tamtych czasów. Na 4 płytach obok imienia papieża jest funkcja: epì(scopos) – biskup, ponieważ był głową Kościoła Rzymu; natomiast na dwóch płytach nagrobnych widnieją litery MTR, czyli skrót od „Martire” – męczennik, to znaczyświadek. Tak nazywani byli chrześcijanie, którzy swoją krwią dali świadectwo wiary w Chrystusa.

Papieże, których imiona są zapisane na płytach nagrobnych to:

Św. Poncjan (230-235) – zmarł jako męczennik na Sardynii, gdzie przebywał na wygnaniu, skazany na przymusowe roboty. Aby nie stawiać Kościoła Rzymu w kłopotliwej sytuacji z powodu swojej definitywnej nieobecności, wkrótce po przybyciu na wyspę zrzekł się pontyfikatu. Prawdopodobnie niezdrowy klimat, mordercza praca w kopalni oraz złe traktowanie przyspieszyły jego kres. Po śmierci Kościół uznał go za prawdziwego męczennika. Parę lat później jego szczątki zostały przewiezione do Rzymu i pochowane w Katakumbach św. Kaliksta.

Św. Anteros (235-236) – pochodzenia greckiego; jego pontyfikat trwał bardzo krótko, zaledwie 43 dni, wszystkie spędził w więzieniu.

Płyta nagrobna papieża Fabiana - © Papieska Komisja Archeologii Sakralnej

Św. Fabian (236-250) – był Rzymianinem; został wybrany na papieża po śmierci św. Anterosa. Jego posługa przypadła na okres pokoju religijnego. Był wielkim organizatorem Kościoła rzymskiego. Podzielił miasto na 7 rejonów kościelnych, powierzając każdemu własne „titoli” (parafie), duchowieństwo i katakumby (cmentarze). Zginął przez ścięcie w czasie prześladowań cesarza Decjusza.

Św. Lucjusz I (253-254) – jego pontyfikat był krótki, wszystkiego osiem miesięcy, które częściowo spędził w Civitavecchia, dokąd został wygnany.

Św. Eutychian (275-283) – z Luni w Ligurii, był ostatnim z dziewięciu papieży pochowanych w tej krypcie.
Papież męczennik Sykstus II (257-258) – św.Cyprian określa go jako „kapłan dobry i pokojowy”; jest niewątpliwie jednym z najsłynniejszych męczenników z tych katakumb – męczennikiem katakumb par excellence, bowiem przewodniczył liturgii właśnie na tym cmentarzu, kiedy znienacka zaatakowali go żołnierze cesarza Waleriana, 6 sierpnia 258 r.; został ścięty na miejscu tego samego dnia wraz z czterema diakonami.

Poematy papieża Damazego

Na prawej ścianie Krypty Papieży zachowały się, złączone razem, dwa oryginalne fragmenty pierwszego poematu św. Damazego, poświęconego papieżowi Sykstusowi II, wysławiającego jego chwalebne męczeństwo.

"W czasie, kiedy miecz (prześladowanie)
przeszył świątobliwe trzewia Matki (Kościoła), 
ja (Sykstus II), tutaj złożony, jako pasterz (papież) 
nauczałem słowa Bożego (Pisma Świętego). 
Oto znienacka wpadają żołnierze, 
którzy wyciągają mnie z katedry (biskupiej). 
Wierni nadstawili szyję pod miecz 
(to znaczy wierni próbowali ocalić papieża 
za cenę swojego życia). 
Lecz gdy tylko Pasterz zobaczył, 
kto chciał skraść mu palmę (męczeństwa), 
pierwszy ofiarował siebie i swoją głowę, 
nie dopuszczając, by szał (pogański) 
wyrządził krzywdę innym.
Chrystus, który przyznaje nagrodę, 
ujawnił zasługę Pasterza, 
zachowując nienaruszoną liczbę owiec"

Inni papieże tutaj pochowani to św. Stefan I (254-257), św. Dionizy (259-268) i św. Feliks I (269-274), których płyt nagrobnych jednak nie znaleziono.

Fotografia poematu papieża Damazego - © Papieska Komisja Archeologii Sakralnej

W IV wieku papież św. Damazy, pobożny czciciel męczenników, przekształcił tę kryptę w miejsce kultu. Polecił umieścić w niej ołtarz, z którego obecnie zachował się jedynie starożytny marmurowy cokół. W stropie zostały wykute dwa otwory świetlne i wstawiono kolumny podtrzymujące architraw, z którego zwisały lampy i krzyże ku czci męczenników.
Z historycznego punktu widzenia bardzo interesująca jest oryginalna płyta nagrobna, która w znacznej części zachowała się przed grobem papieża Sykstusa II. Polecił ją wykonać w marmurze papież Damazy, a zawiera drugi poemat, napisany heksametrem łacińskim, który upamiętnia męczenników i wiernych pochowanych w tej krypcie i na całym cmentarzu. 
"Jeśli tego szukasz, wiedz, że tu spoczywa zwarta rzesza Błogosławionych.
Czcigodne groby przechowują ciała Świętych, 
a dwór niebieski porwał dla siebie wybrane dusze. 
Tu towarzysze Sykstusa, 
którzy wznoszą trofea zwycięstwa nad nieprzyjacielem. 
Tu grupa starców strzeże ołtarzy Chrystusa,
tu Biskup, który żył w długim pokoju; 
tu święci wyznawcy (wiary) wysłani z Grecji; 
tu młodzieńcy i dzieci, i starcy 
ze swoimi nieskalanymi potomkami, 
którzy zachowali dziewiczą czystość. 
Tu również ja, Damazy, wyznaję, chciałbym być pochowany, 
Lecz obawiałem się zakłócić spokój świętych prochów Błogosławionych".

„Towarzysze Sykstusa” to czterej diakoni: January, Magnus, Wincenty, i Stefan, którzy wraz z nim ponieśli męczeństwo.

„Grupa starców”, która strzeże ołtarza Chrystusowego, to oczywiście papieże pochowani na cmentarzu. Wyrażenie: „biskup, który żył w długim pokoju”, odnosi się do papieża, który żył przed wielkimi prześladowaniami, rozpętanymi przez Dioklecjana i Galeriusza, między końcem III a pierwszymi latami IV wieku – papieża Fabiana albo Dionizego, lub Eutychiana.

Wyrażenie „święci wyznawcy wysłani z Grecji” nawiązuje prawdopodobnie do grupy męczenników: Ippolita, Paolina, Adrii, Euzebiusza, Marii, Marty i Marcelego, którzy zostali pochowani w tym kompleksie katakumb.

Przez wąskie przejście, znajdujące się z lewej strony ściany w głębi Krypty Papieży, wchodzi się do Krypty św. Cecylii.

Krypta Papieży © Papieska Komisja Archeologii Sakralnej

Krypta św. Cecylii

W lewej ścianie w dole widnieje wielka wnęka, w której został umieszczony sarkofag z ciałem Cecylii, który znajdował się tam do 821 r., kiedy to papież św. Paschalis I polecił przenieść go na Zatybrze, do poświęconej jej bazyliki. 

Zdjęcie krypty św. Cecylii - © Papieska Komisja Archeologii Sakralnej

Umieszczona tam statua jest kopią słynnej rzeźby Stefana Maderna (1566-1636), wykonanej w 1599 r., kiedy dokonano rozpoznania zwłok. Zostały one znalezione w pozycji odzwierciedlonej przez rzeźbiarza. Maderno uwydatnił również ranę ciętą od miecza na szyi oraz ułożenie palców –  trzy wyprostowane u prawej ręki i jeden wyprostowany u lewej.

Według tradycji, święta chciała wskazać na swoją wiarę w Boga Jednego i w Trójcy Jedynego. Krypta była ozdobiona mozaikami i malowidłami. Z tych ostatnich przetrwały do dziś niektóre obrazy. Na lewej ścianie, obok miejsca pochówku męczennicy, u góry przedstawiona jest św. Cecylia w postawie orantki; poniżej, w małej niszy, znajduje się wizerunek Chrystusa „Pantokratora” (Wszechmogącego), który trzyma Ewangelię. Obok jest wizerunek św. Urbana, papieża i męczennika, współczesnego św. Cecylii, zjednoczonego w cierpieniu z męczennicą. W rozszerzeniu otworu okiennego widnieje krzyż między dwiema owieczkami oraz wizerunki męczenników Policama, Sebastiana i Kwiryna. W tej krypcie zachowały się liczne inskrypcje. Najważniejsza ze względu na piękne świadectwo wiary to inskrypcja Settimia Frontone, stanu senatorskiego. Zapis jest w języku greckim, datowany na III wiek.

"Ja, Settimio Frontone Pretestato Liciniano, 
sługa Boży, tutaj spoczywam.
Nie pożałuję (nigdy) tego, że żyłem uczciwie. 
Będę Ci służył także w niebie, (Panie), 
i dziękował Twojemu Imieniu. 
Oddałem duszę Bogu w wieku 33 lat i 6 miesięcy".

Cubicula Sakramentów

Cubicula Sakramentów - © Papieska Komisja Archeologii Sakralnej

W tej galerii A spotykamy po lewej stronie pięć małych pomieszczeń, czyli grobów rodzinnych - cubicula, nazywanych „Cubicula Sakramentów”; są one słynne i ważne ze względu na zachowane freski, datujące się na początki III wieku, które symbolicznie przedstawiają sakramenty inicjacji chrześcijańskiej: chrzest i Eucharystię.

Tymi przedstawieniami chrześcijanie z pierwszych wieków chcieli przede wszystkim upamiętnić swój katechumenat (przygotowanie do chrztu), a poza tym zostawić przesłanie współczesnym: stali się oni chrześcijanami przez chrzest, a wytrwali w życiu chrześcijańskim dzięki częstej komunii św. Chcieli również uzmysłowić krewnym oraz wszystkim, którzy nawiedzali ich groby, że jeśli będą korzystali z tych samych środków zbawienia, pewnego dnia znów połączą się ze swoimi bliskimi.

Chrzest
Jak nauczali w swoich katechezach Ojcowie Kościoła, te środki zbawienia były zapowiadane już w Starym Testamencie. Widoczne jest to wyraźnie w cudzie Mojżesza, który sprawia, że woda wytryskuje ze skały, aby jego lud mógł zaspokoić pragnienie na pustyni (Wj 17, 1-7). Także chrzest Jezusa (Mt 3, 13-17) jest zapowiedzią chrztu chrześcijańskiego. Stąd scena przedstawiająca Jezusa, jak przyjmuje chrzest od Jana w Jordanie. Na ścianie w głębi cubiculum A2 namalowana jest najstarsza scena chrztu katechumena. Kapłan, w tunice i paliuszu, kładzie prawą rękę na głowę przyjmującego chrzest, który stopy ma zanurzone w wodzie. Inne symboliczne przedstawienia chrztu to rybak, Samarytanka przy studni i paralityk przy sadzawce Betsaida.

Eucharystia
Pierwsi chrześcijanie chętnie przedstawiali w swoich grobowcach (cubicula) – jako symbol Eucharystii – cud rozmnożenia chlebów i ryb (J 6, 1-15). Jezus bowiem, wychodząc od tego cudu, obiecuje inny, szczególny chleb – swoje ciało (J 6, 22-59). Scena rozmnożenia chlebów jest przedstawiana zawsze w taki sam sposób: siedem osób siedzących wokół stołu. Liczba siedem jest symboliczna i wskazuje, że wszyscy są przez Boga powołani do zbawienia. Na stole leżą dwa lub trzy talerze z chlebami i rybami, a po bokach stołu stoją kosze z chlebem.

Biblijny Jonasz

W tych wszystkich cubicula występuje prorok Jonasz. Jest on ulubionym prorokiem pierwszych chrześcijan, bowiem głosił orędzie zbawienia mieszkańcom Niniwy, to znaczy poganom; jest więc symbolem powołania do zbawienia wszystkich ludzi bez różnicy, czy to Żydów, czy pogan. Należy pamiętać, że większość wiernych pochowanych na tym cmentarzu wywodziła się z pogaństwa. Jonasz jest też symbolem zmartwychwstania. Sam Jezus w Ewangelii traktuje go jako postać z tej rzeczywistości: „Jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi, a potem zmartwychwstanie” (por. Mt 12, 40).

Schody Męczenników

Na końcu galerii z Cubicula Sakramentów zaczynają się Schody Męczenników, które zostały wykute około połowy II wieku i zachowało się jeszcze parę stopni z tamtej epoki. Nazywane są „Schodami Męczenników”, ponieważ po nich przechodzili papieże pochowani w pobliskiej krypcie. Według tradycji, także młody Tarsycjusz schodził tymi schodami, kiedy przychodził pomodlić się na grobach męczenników lub wziąć Eucharystię, żeby zanieść ją chrześcijanom w więzieniach albo do rodzin w okresie prześladowań.

1. Obszar zwany Rejonem Papieża Milcjadesa

Przez przejście wykute w ścianie w głębi cubiculum A1 przechodzi się do Rejonu zwanego św. Milcjadesa. Ta część została wykuta w drugiej połowie III wieku; zawiera liczne cubicula i arcosolia (pomieszczenia grobowe wykończone łukiem), także wzdłuż galerii.

Pierwsza galeria, którą się przechodzi, jest przestronna. Używano jej bez przerwy w okresie nawiedzania grobów męczenników, ponieważ była obowiązkową trasą dawnych pielgrzymów prowadzącą od Krypt Papieży i św. Cecylii do grobu papieża męczennika św. Korneliusza w Kryptach Lucyny. Na ścianie z lewej strony, na początku galerii, widoczne są niektóre symbole: gołąb, dwa monogramy, ryba, kotwica, ptaszek, który leci napić się z naczynia. W rogu pierwszej galerii po lewej stronie znajdują się dwie płyty nagrobne kapłanów z napisami „Julianus presbyter” i „Presbyter in pace” (Julianus kapłan i Kapłan w pokoju).

Zaraz za skrzyżowaniem galerii z obszernym otworem świetlnym po prawej stronie w górze można zobaczyć sugestywną płytę nagrobną z feniksem, od którego rozchodzą się promienie i jest otoczony nimbem, to znaczy z aureolą wokół głowy. Jak wyjaśniliśmy, mówiąc o symbolach, dla pierwszych chrześcijan feniks symbolizował zmartwychwstanie ciała i narodziny do nowego życia Bożego.

Przyglądnijmy się teraz pierwszemu arcosolium, które było niekiedy, jak w tym przypadku, zdobione. Nad arcosolium znajduje się mała płyta nagrobna Ireny, chrześcijańskiej dziewczynki, przedstawionej jako orantka w pokoju nieba. Obok jest gołąb – symbol pokoju par excellence.

Nieco dalej, po lewej stronie, znajduje się tzw. Krypta Refrigerium, która była wykorzystywana na spotkania modlitewne oraz obrzędy refrigerium, czyli dorocznego wspominania zmarłych. Wewnątrz zachowało się wieko monumentalnego sarkofagu; ze względu na formę dachu z dachówkami, zwanymi „coppi”, krypta ta została nazwana w czasach De Rossiego kryptą „del coppo”. Naprzeciwko widać Cubiculum Czterech Pór Roku, które symbolizują ciągłość życia.

Na końcu galerii, przed bramką, spotykamy dwa cubicula:

- po lewej stronie cubiculum Aquiliny, z napisem „Aquilina dormit in pace” (Aquilina śpi w pokoju)

- po prawej stronie jest cubiculum Sofronii, nazwane tak od imienia zmarłej, dwukrotnie występującego na ścianie w głębi. Jeszcze dwa razy to imię jest wygrawerowane w pobliżu Krypty Papieży. Inskrypcje prawdopodobnie opowiadają o chrześcijaninie, który głęboko poruszony śmiercią drogiej mu osoby, być może żony, zszedł do katakumby, by tam szukać pociechy w swym bólu. Na końcu schodów napisał życzenie: „O Sofronio, obyś mogła żyć ze swoimi bliskimi”. Napisał także: „O Sofronio, będziesz żyła w Panu”. Oświecony wiarą, gdy wszedł do tego cubiculum, poczuł potrzebę napisania: „O słodka Sofronio, zawsze będziesz żyła w Bogu”, a poniżej: „Tak, Sofronio, będziesz żyła”. Jest to piękne świadectwo miłości małżeńskiej i wiary w zmartwychwstanie.

Za zakrętem w kształcie litery U wchodzi się do galerii W2. Po prawej stronie znajduje się Cubiculum Oceanu – nazwa pochodzi od imienia mitologicznego uosobienia morza, namalowanego na sklepieniu. Pomieszczenie jest skromnych rozmiarów, ozdobione mocno uwydatnionymi czerwonymi pasami. Idąc dalej, dochodzi się do galerii zwanej „decumana Q1”, głównej i najdłuższej galerii cmentarza, od której odchodzą drugorzędne galerie, zwane „cardines”. Parę kroków od schodów wyjściowych znajduje się Cubiculum Sarkofagów, które w górnej części są zamknięte szklanymi płytami i zawierają resztki szczątków ludzkich.

1. Rejon św. Gajusa i św. Euzebiusza

Idąc dalej galerią Q1, za schodami wyjściowymi Z napotyka się od razu dwie ważne historyczne krypty:

- po prawej stronie kryptę papieża Gajusa,

- a po lewej kryptę papieża męczennika św. Euzebiusza.

Krypta św. Gajusa

Krypta ta zajmuje szczególne miejsce w Katakumbach św. Kaliksta ze względu na swoje wyjątkowe rozmiary. Mogła pomieścić ponad sześćdziesiąt osób. Od początku została zaprojektowana tak obszerna, żeby mogły odbywać się w niej zgromadzenia wspólnotowe. Przez duży otwór sufitowy – lucernarium, usytuowany w galerii, do krypty dostawało się światło i zapewniał on odpowiednią wentylację. Zdobienie jest bardzo skromne; ściany były pokryte po prostu warstwą białego tynku.

W bocznych ścianach wykute są liczne wnęki – locula, natomiast w ścianie w głębi tylko trzy. Środkowe loculum, o pokaźnych rozmiarach, to główny i najważniejszy grób w tej krypcie. Zachowały się na nim fragmenty greckiej inskrypcji papieża Gajusa:

„Złożenie biskupa Gajusa 22 kwietnia” (rok 296).

W krypcie znajdują się rozmaite inskrypcje greckie i łacińskie, niestety prawie wszystkie fragmentaryczne, a także graffitti. Jedno z nich mówi: „Panie, wspomóż Twojego sługę Beniamina”. W jednym z epigrafów widnieje: „W pokoju duch Silvana. Amen”. Również posadzka jest pełna grobów. Graffitti na ścianach krypty przywołują imiona trzech biskupów afrykańskich, którzy przybyli pomodlić się na grobie swojego rodaka św. Ottata, prawdopodobnie pochowanego w tej krypcie.

Krypta św. Euzebiusza

Znajduje się naprzeciwko krypty św. Gajusa. Ma kształt prostokątny, nie jest zbyt przestronna. Ściany i posadzka były wyłożone marmurem. Otwór świetlny jest nowoczesny – oryginalny znajdował się w sklepieniu galerii.

Krypta ta zawiera trzy arcosolia. W arcosolium na prawej ścianie mieścił się grób św. Euzebiusza. Wnętrze było pokryte marmurem, z łukiem ozdobionym mozaikami. Wewnątrz znajduje się duża marmurowa płyta, nowożytna, na której jest wyryty poemat ułożony przez papieża Damazego ku czci św. Euzebiusza. W środku pomieszczenia grobowego umieszczona jest prosta kopia tego poematu, którego wygrawerowanie polecił papież Wigiliusz (537-559) po zniszczeniu przez Gotów. Na odwrocie płyty znajduje się dedykacja ku czci Karakalli.

Inskrypcja papieża Damazego wspomina dobroć i miłosierdzie tego papieża w stosunku do „lapsi” – odstępców od chrześcijaństwa, czyli tych, którzy ze strachu przed prześladowaniami zaparli się wiary.

Przeciwne do papieskiego było stanowisko Herakliusza, przedstawiciela rzymskiego duchowieństwa, który nie akceptował ich skruchy. Papież twierdził, że na wzór Chrystusa, który zawsze przebaczał, należało być wyrozumiałym i przebaczyć apostatom po okresie odpowiedniej pokuty.

Spór ten, prowadzony już za pontyfikatu papieża św. Korneliusza (251-253), doprowadził do ostrych konfliktów, zwłaszcza w drugiej połowie III i na początku IV wieku. Doszło do zamieszek. Cesarz Maksencjusz z powodu starć między dwiema frakcjami religijnymi kazał wydalić z Rzymu ich przedstawicieli. Euzebiusz został wygnany na Sycylię, gdzie zmarł z wycieńczenia jakiś czas później. Kościół od razu uznał go za prawdziwego męczennika. Jego następca, św. Milcjades, polecił sprowadzić ciało do Rzymu i złożył je w tej krypcie, która została nazwana jego imieniem. Poemat opatrzony jest dedykacją: „Damazy biskup wykonał (inskrypcję) dla Euzebiusza, biskupa i męczennika”. Oto tekst poematu:

"Herakliusz nie dopuszczał, że lapsi mogli odpokutować za swoje grzechy. 
Euzebiusz nauczał, że ci nieszczęśnicy winni opłakiwać swoje grzechy (czynić pokutę). 
Lud, w miarę zaostrzania się nastrojów, podzielił się na dwa stronnictwa: 
rodzą się bunty, walki, spory, kłótnie. 
(Euzebiusz i Herakliusz) zostali od razu obydwaj wygnani przez okrutnego tyrana. 
Jako że przewodnik (papież) zachował niewzruszone zasady pokoju, 
zniósł on pogodnie wygnanie w oczekiwaniu na osąd Boży. 
Opuścił ten świat i życie ziemskie na wybrzeżu sycylijskim".

Cubiculum męczenników Kalogera i Parteniusza
Po opuszczeniu krypty św. Euzebiusza i przejściu skrzyżowania galerii spotykamy po lewej stronie kryptę świętych Kalogera i Parteniusza.

"PARTEN(i) MARTIRI   czyli   (grób) Parteniusza męczennika

CALO(c)ERI MARTIRI       (grób) Kalogera męczennika"

Cubiculum to zostało całkowicie odrestaurowane już w pierwszych wiekach z powodu niezbyt trwałego tufu. Cubiculum znajdujące się naprzeciwko, większe od przeciętnego cubiculum katakumby, służyło za miejsce sprawowania kultu w pobliżu otaczanych czcią grobów.

Idąc dalej trasą w galerii Q1, napotyka się podwójne cubiculum, rozświetlone w starożytności przez obszerny otwór – lucernarium. Po lewej stronie znajduje się

Cubiculum 5 Świętych

Zostało tak nazwane, gdyż na ścianie w głębi przedstawionych było pięć osób modlących się – orantów – pośrodku ogrodu, ożywianego śpiewem ptaków, z roślinami obficie obsypanymi kwiatami i owocami: wyraźny obraz raju. Nad każdą postacią zostało umieszczone imię wraz z życzeniem „W pokoju”: „Dionisia w pokoju, Nemesio w pokoju, Procopio w pokoju, Eliodora w pokoju, Zoe w pokoju”. Malowidło jest datowane na początek IV wieku.

Po prawej stronie znajduje się

Cubiculum diakona Sewera

Należało ono do owego duchownego, który został upoważniony do jego wykucia przez papieża Marcelina (296-304). W wielkim pomieszczeniu wyryte jest, na marmurowej poprzecznej płycie, która zamykała arcosolium, metryczne epitafium, jedno z najznaczniejszych i najbardziej sugestywnych w podziemnym Rzymie. Pierwsze wersety mówią o własności cubiculum: „Ten diakon Sewer, upoważniony przez swojego PP (papieża) Marcelina, wykonał podwójne cubiculum (składające się z dwóch przyległych pomieszczeń), z arcosoliami i lucernarium, jako spokojne miejsce spoczywania w pokoju dla siebie i swoich bliskich, gdzie przechowywane miały być (dla Boga), Stwórcy i Sędzi, przez długi czas drogie członki pogrążone we śnie...”

W dalszym ciągu inskrypcji jest czułe wspomnienie Sewera ojca dotyczące córeczki: „Sewera, słodka dla rodziców i dla sług, oddała (duszę jeszcze) dziewica (czyli jako dziewczynka) 25 stycznia. Pan zechciał obdarzyć ją od samego urodzenia godnymi podziwu mądrością i pięknem...”.

Inskrypcja ta jest znacząca z dogmatycznego punktu widzenia, bowiem wyraża wiarę w zmartwychwstanie ciał: „Śmiertelne ciało jest tutaj pochowane w błogim pokoju, aż do momentu, kiedy wskrzesi je Pan – Ten, który porwał jej czystą, skromną i na zawsze nienaruszoną duszę z jej świętym duchem, a który zwróci ją (ciału) ozdobioną duchową chwałą. Przeżyła dziewięć lat, jedenaście miesięcy i piętnaście dni. I tak przeszła z tego ziemskiego żywota”.

Ta inskrypcja jest ważna także z historycznego punktu widzenia, bowiem jest to pierwszy dokument epigraficzny, w którym Biskup Rzymu jest nazwany tytułem „papież” (ojciec). Od tamtej pory określenie to było używane jako synonim Biskupa Rzymu. Słowo to nie jest wyryte w całości, lecz w skrócie PP, którego do tej pory używają papieże w swoich podpisach.

Pozostawiając teraz główną trasę galerii Q1 i skręcając w lewo, wchodzimy do galerii R2, po której lewej stronie znajduje się

Cubiculum Owieczek

Grób w głębi stanowi wnęka na sarkofag, a nad nią wznosi się łuk. Na łuku i lunecie sklepienia widnieje malowidło z IV wieku, uszkodzone wskutek wykucia loculum.

W środku arcosolium jest wizerunek Dobrego Pasterza z owieczką na ramionach, w otoczeniu stada (baran i pięć owiec). Scena przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza, który wprowadza zmarłego do zastępów błogosławionych. Po bokach dwaj mężczyźni w tunice i paliuszu spieszą, by napić się z dwóch źródeł, tryskających ze skały – są to dwaj błogosławieni, którzy krzepią się u źródeł wody żywej, którą jest Chrystus.

Na lewej ścianie niszy znajduje się scena eucharystyczna, którą można określić jako jedyną w malarstwie, podczas gdy często występuje na sarkofagach. Jezus kładzie ręce na kosz z chlebami i na parę ryb, które podają Mu dwaj apostołowie. Na ziemi stoi sześć koszy z chlebem, a nad nimi krzyż. Malowidło zostało później uszkodzone przez wykucie małej niszy na lampy.

Na prawej ścianie arcosolium jest przedstawiony Mojżesz zdejmujący sandały. Obok widnieje Piotr uderzający w skałę, aby wytrysnęła z niej woda. Żołnierz z mieczem u boku zbliża się do źródła i oburącz nabiera wody. Mojżesz symbolizuje stare Prawo, Piotr – nowe. Woda ze skały jest symbolem wody chrzcielnej, żołnierz ubrany jak rzymski wojownik reprezentuje pierwszych pogan nawróconych przez Piotra.

1. Rejon Liberiański

Został wydrążony w drugiej połowie IV wieku w północnej części cmentarza św. Kaliksta. Obszar ten został tak nazwany przez De Rossiego po odnalezieniu trzech inskrypcji nagrobnych z czasów papieża św. Liberiusza (352-366), poprzednika św. Damazego.

Jedna z tych inskrypcji, aktualnie znajdująca się w watykańskim Museo Pio Cristiano, mówi o niejakiej Euplii, pięcioletniej dziewczynce, „deposita in pace sub Liberio papa” (pochowanej w pokoju za czasów papieża Liberiusza”).

Główną cechą charakterystyczną są tu duże cubicula ze sklepieniem krzyżowym lub kolebkowym, z kolumnami w czterech rogach, wyciętymi w tufie. Niekiedy zamiast kolumn występują małe filary.

W sektorze tym występuje również duża ilość otworów świetlnych, dobrze widocznych także na powierzchni ziemi.

Malowidła, niezbyt liczne i rozproszone w różnych miejscach, przywołują znane motywy przedstawień katakumbowych: Chrystusa „Pantokratora”, monogram Chrystusa, Adama i Ewę z wężem, Zuzannę wśród oskarżających ją starców itd.

W tej strefie niektóre cubicula zostały nabyte przez członków duchowieństwa, jak Deusdedit, „który dobrocią uginał serca nieprzejednanych. Był miłośnikiem sprawiedliwości i wiódł życie uczciwe. Bogaty dla ubogich, a ubogi dla samego siebie”. Diakon Tigridas wyróżnił się „powagą życia. Był ponadto człowiekiem dawnego pokroju, sumiennym, wrażliwym i przestrzegającym Bożego prawa”, natomiast diakon Redemptus „przeżył młodość godną chwały i żył niewinnie”.

Diakoni byli bliskimi współpracownikami biskupów; w Rzymie – papieża. W kościelnej hierarchii sytuowali się po kapłanach, a we wspólnocie chrześcijańskiej pełnili funkcje liturgiczne, administracyjne, charytatywne i związane z pomocą społeczną.

Inskrypcje nagrobne

W Katakumbach św. Kaliksta można zliczyć aż 2378 inskrypcji, z których znaczna część związana jest z tym Rejonem Liberiańskim. Przekazują one pamięć o skromnym świecie Kościoła z początków; są świadectwami życia, wiary, śmierci pierwszych chrześcijan.

Inskrypcje są też pochwałami cnót i zasług zmarłych; są wspomnieniem ich uczestnictwa w życiu rodzinnym, społecznym, religijnym; są inwokacjami i modlitwami za zmarłych i za żyjących. Gloryfikują życie małżeńskie i rodzinne.

PRZYKŁADY INSKRYPCJI (NAPISÓW NAGROBNYCH)

Celsus Eutropius stracił młodą żonę, zaledwie trzydziestoletnią, po tym jak przeżyli razem prawie jedenaście lat w szczęśliwym małżeństwie. Na płycie nagrobnej pisze, że czas z nią spędzony był rajem: „Celsus Eutropius swojej żonie..., która zawsze żyła ze mną i nigdy nie sprawiła mi żadnej przykrości. Jej życie trwało 31 lat, 9 miesięcy i 15 dni. Z mężem spędziła 10 lat i 9 miesięcy... Zasłużenie w pokoju”.

Probilianus wychwala uczciwość i dobroć żony: „Probilianus swojej małżonce Felicycie, której wierność, prawość obyczajów i dobroć znali wszyscy sąsiedzi. W czasie ośmioletniej nieobecności męża nigdy go nie zdradziła. Została pochowana w tym świętym miejscu 3 stycznia”.

Rodzice Acutianusa nazywają synka „barankiem dobroci, ofiarowanym Chrystusowi”: „Iuniusowi Acutianusowi, który przeżył około dziesięciu lat. Zasłużenie spoczywa w pokoju, złożony w dniu… W grobie, który widzisz, spoczywa chłopiec bystry w mowie pomimo młodego wieku. Baranek porwany do nieba i podarowany Chrystusowi”.

Mama Agostinusa dedykuje epitafium dorastającemu synowi: „...słodkiemu odpoczynkowi, szczególnej pobożności, niewinności życia i niezwykłej mądrości umiłowanego młodzieńca, który wybrał religię matki. Zasłużony ponad wszelką mowę, ...Agostinus przeżył 15 młodzieńczych lat i 3 miesiące. Najpobożniejsza matka najsłodszemu synowi w wiecznym pokoju”.

Pewien rodzic wspomina z bezgraniczną miłością małego Macedonianusa, już sierotę: „Najdroższemu synowi Macedonianusowi, słodszemu od wszelkiej dziecięcej słodyczy, który żył na tej ziemi dziewięć lat i dwadzieścia dni. Rodzic wykonał ten grób dla swojego umiłowanego. W pokoju”.

Na schodach Rejonu Liberiańskiego można zobaczyć płytę nagrobną młodej dziewczyny, która wiodła przykładne życie: „Secondzie, niezwykłej dobroci, która przeżyła 20 lat ze szczerą wiarą. Cechowała ją uczciwość obyczajów. Zachowała na zawsze swoje dziewictwo. Zmarła w pokoju Pana. Zasłużonej gołąbce bez zjadliwości (w jej mowie nie było złośliwości). Pochowana 15 lipca za konsulatu Mamertinusa i Nevitty”.

Valentina jest rośliną z rodziców o przeogromnej miłości: „O Valentino, słodka i tak bardzo kochana, przemógł mnie niepowstrzymany płacz i nie mogę wypowiedzieć ani słowa. Kogo obdarzyłaś swoim uśmiechem, pozostaje on w jego sercu i przysparza dalszych łez, a nie może odjąć mu cierpienia. Nieoczekiwanie porwało cię niebo dla siebie”.

Chrześcijanie w pełni uczestniczyli we wszystkich aktywnościach społecznych, wykonywali najrozmaitsze zawody i prace, oddając swoje życie na służbę braciom. Inskrypcje nagrobne potwierdzają to w wielkiej mierze i upamiętniają:

Deuterius - nauczyciel łaciny i greki: „Deuterius, tłumacz starożytnych wieszczów (poetów) i profesor łaciny i greki, spoczywa pewny (zbawienia) w błogim pokoju”.

Teodulo - waleczny podoficer i uczciwy zarządca: „Pamięć przyjaciół zachowuje wspomnienie o Teodulu, który zmarł przynosząc zaszczyt broni. Jego lojalność w istocie wyróżnia go wśród podoficerów. Wierny towarzyszom broni i przyjaciołom. Sława głosi, że był sługą Boga bardziej niż pieniądza i nieskazitelnym podoficerem Prefektury Miejskiej. Gdybym był w stanie to czynić, głosiłbym zawsze jego pochwałę, aby zostały mu przyznane obiecane dary światła (raj)...”.

Redemptus - diakon opłakiwany przez swoich wiernych i przez papieża Liberiusza: „Powstrzymaj, o bólu, łzy! O święty ludu Boży, pytasz o diakona Redemptusa? Nieoczekiwanie przyjęło go królestwo niebios. Wydobywał słodkie dźwięki, miło śpiewając i wysławiając ze spokojną harmonią świętego proroka Dawida (śpiewał Psalmy). Jego ziemskie życie było życiem niewinnego, jego młodość była wychwalana. Zło ostatecznie zostało pokonane i nie może już wyrządzić mu krzywdy. Teraz raj go przyjmuje, porwawszy tego, który tak wiele zwycięstw odniósł nad nieprzyjacielem (diabłem)”.

Annius Innocentius - nuncjusz apostolski: „Annius Innocentius, akolita, przeżył 26 lat. Z rozporządzenia kościelnego często podejmował trudy podróży. W istocie dwukrotnie został wysłany do prowincji greckich, często bywał w Kampanii, w Kalabrii i w Apulii. Wreszcie, wysłany na Sardynię, tam odszedł z tego świata. Jego ciało zostało przeniesione aż na to miejsce. Śpi (teraz) w pokoju, 25 sierpnia”.

Valerius Pardus - hodowca warzyw, przedstawiony z sierpem w ręce i warzywem w drugiej: „Tu spoczywa Valerius Pardus. Felicissima sporządziła to epitafium dla najlepszego męża”.

Ebentius - kapłan troszczący się o dusze: „Tu spoczywa Ebentius prezbiter, który dostąpiwszy kapłaństwa Chrystusowego, zasłużył na kierowanie ludem Bożym”.

To tylko niektóre z licznych epigrafów z Katakumb św. Kaliksta, opisujące życie chrześcijan i wielką różnorodność ich zajęć. Uświadamiają w pełni, jak byli oni ściśle włączeni w kontekst społeczny epoki. Nie możemy kontynuować spisywania inskrypcji z ich płyt nagrobnych, przypominamy jednak imię i zawód paru innych chrześcijan:

Dionisius, lekarz i kapłan; Aurelius Aurelianus, centurion z V kohorty; Gorgonus, nauczyciel; Paolus, egzorcysta; Justus, mistrz rzemieślników, upamiętniony z siekierką, dłutem, kielnią; Primenius, sprzedawca żywności; Puteolanus, rzeźbiarz w marmurze; Jovinus, konstruktor wozów; Astasius, Alexander, Picentius, Quintus, Martinianus, Ursus, Felix, grabarze; Faustus, posługujący. Na płycie zamykającej grób pewnego kupca jest wygrawerowana waga, podobnie jak na płycie cieśli są wyryte piła i butelka do picia.

Słusznie apologeci z II, III i IV wieku mogli odpierać, jako absurdalne i niesprawiedliwe, kalumnie i oskarżenia kierowane pod adresem chrześcijan, że żyją w izolacji od wszystkich, nieuczciwi i nieproduktywni. Sposób ich życia był wspaniały, wręcz było w nim coś niewiarygodnego (List do Diogneta); bynajmniej się nie izolowali, lecz uczestniczyli we wszystkich czynnościach, tak jak poganie; krótko mówiąc, „żyli w sprawiedliwości i świętości” (Arystydes); „od Boga nauczyli się żyć uczciwie” (Tertulian). „Wiodą życie na ziemi, lecz są obywatelami nieba”.

Inskrypcje z tych Katakumb w istocie ilustrują wiarę wyznawaną przez pierwszych chrześcijan. Mówią nam o tym, co myśleli oni o sprawach ostatecznych, o śmierci i o losie duszy w wieczności. Inskrypcje te świadczą o powszechnych postawach pogody ducha i pokoju u wiernych. Śmierć nie jest postrzegana jako przekleństwo, jako koniec wszystkiego, ale jako spokojny odpoczynek w oczekiwaniu na zmartwychwstanie ciał obiecane przez Chrystusa.

Powtarzające się wciąż słowa to: „W pokoju; złożony w pokoju; zmarł w pokoju; oddał duszę w pokoju; śpi w pokoju”. Spotykamy również częste życzenie: „Obyś żył pośród świętych, w Bogu, w Chrystusie, w Duchu Świętym, na wieki”. Życzeniu temu często towarzyszy rysunek gołębia z gałązką oliwną, powszechny symbol pokoju. „Felicio, twój pokój w Panu”. Wyrazy tej samej pewności spotyka się także w innych katakumbach. Pewna inskrypcja w sposób szczególny ujmuje wiarę chrześcijan: „Słodki i niewinny Severianus śpi tutaj w znaku Chrystusa snem pokoju. Żył mniej więcej 50 lat. Jego dusza została przyjęta do światła Pana”.

Ostatecznym przeznaczeniem chrześcijan jest zmartwychwstanie Chrystusa i życie wieczne. W imieniu wszystkich mówi Damazy, piewca katakumbowy. Po przypomnieniu w swojej inskrypcji niektórych cudów Chrystusa, jak chodzenie po falach jeziora (Mk 6, 45-52); wskrzeszenie Łazarza (J 11, 1-44) oraz zmartwychwstanie Jego samego (Mt 28, 1-10), Damazy stwierdza z absolutną pewnością, że Jezus Chrystus wskrzesi go pewnego dnia:

"Ten, który przywraca życie nasionom,
Umierającym pod ziemią,
Ten, który mógł rozwiązać śmiertelne pęta śmierci
po mrokach,
przywrócić po trzech dniach siostrze Marii
brata do żyjących,
wierzę, że z jego prochów przywróci do życia Damazego".

Symbole W KATAKUMBACH

Pierwsi chrześcijanie żyli w społeczeństwie w większości pogańskim i nieprzyjaznym. W czasie prześladowań ze strony Nerona (64 r. po Chrystusie) ich religia była uważana za „dziwny zabobon i nielegalną”. Poganie nie ufali chrześcijanom i trzymali ich na dystans, podejrzewali ich i oskarżali o najgorsze przestępstwa. Prześladowali ich, więzili, skazywali na wygnanie lub śmierć.

Nie mogąc wyznawać otwarcie swojej wiary, chrześcijanie posługiwali się symbolami, które malowali na ścianach katakumb, a częściej grawerowali na marmurowych płytach, które zamykały groby.

Podobnie jak starożytni, chrześcijanie bardzo lubili symbolikę. Symbole w sposób widzialny przywoływały ich wiarę; termin „symbol” wskazuje na konkretny znak lub jakąś figurę, które w zamiarze autora odsyłają do jakiejś idei bądź rzeczywistości duchowej. Główne symbole to Dobry Pasterz, orant, monogram Chrystusa i ryba.

Dobry Pasterz z owieczką na ramionach symbolizuje Chrystusa Zbawiciela i duszę, którą On zbawił. Ten symbol często występuje na freskach, na reliefach sarkofagów, w rzeźbach, a także wygrawerowany na grobach.

Orant – postać przedstawiana z otwartymi ramionami – jest symbolem duszy, która już żyje w pokoju Bożym.

Monogram Chrystusa tworzą dwie litery alfabetu greckiego: X (chi) i P (ro), splecione ze sobą. Są to dwie pierwsze litery greckiego słowa „Christòs”, czyli Chrystus. Ten monogram, umieszczony na grobie, wskazywał, że zmarły był chrześcijaninem.

Ryba – w języku greckim IXTHYC (ichtùs). Ułożone pionowo, litery tego słowa tworzą akrostych: Iesùs Christòs Theòu Uiòs Sotèr = Jezus Chrystus Boży Syn Zbawiciel. Akrostych ten jest powszechnym symbolem Chrystusa, emblematem i kompendium wiary chrześcijańskiej.

Inne symbole to gołąb, Alfa i Omega, kotwica, feniks itd.

Gołąb z gałązką oliwną w dziobie to symbol duszy  będącej w pokoju Bożym.

Alfa i Omega to litery, pierwsza i ostatnia, alfabetu greckiego. Oznaczają, że Chrystus jest początkiem i końcem wszystkiego.

Kotwica jest symbolem zbawienia, symbolem duszy, która szczęśliwie dotarła do portu wieczności.

Feniks – mityczny ptak z Arabii, który, według wierzeń starożytnych, po określonej liczbie wieków odradza się ze swoich popiołów – jest symbolem zmartwychwstania.

Groby męczenników, cubicula, a także arcosolia, bywały niekiedy dekorowane malowidłami wykonanymi techniką fresku. Freski przedstawiają sceny biblijne ze Starego i Nowego Testamentu, niektóre o znaczeniu czysto symbolicznym.

Symbole i freski są jakby Ewangelią w miniaturze, kompendium wiary chrześcijańskiej.