Wśród uczniów szkół podstawowych mogą znajdować się dzieci z różnymi zaburzeniami rozwoju. Są to przeważnie dzieci upośledzone w stopniu lekkim-różnice w ich rozwoju w stosunku do innych rówieśników o prawidłowym rozwoju są mało dostrzegalne i możliwe do wykrycia. Dzieci takie znajdują się przeważnie w klasach początkowych szkół podstawowych, ale również czasami na studiach wyższych. Mają braki w wiadomościach i umiejętnościach z zakresu różnych przedmiotów, a szczególnie z języka polskiego i matematyki.
Problematyka wychowania osób upośledzonych umysłowo zajmuje się oligofrenopedagogika (grec. oligos - mały, phren - umysł), czyli pedagogika upośledzonych umysłowo. Upośledzenie umysłowe jest zaburzeniem złożonym, o różnej etiologii i różnorodnych symptomach.

Definicja Upośledzenia Umysłowego

Istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowanie intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Przy czym należy wyjaśnić, że istotnie niższy poziom od przeciętnego oznacza niższy o dwa odchylenia standardowe, czyli przy odchyleniu 16-uposledzenie będzie obejmowało ilorazy inteligencji 67 i mniej, a przy odchyleniu 15-iloraz inteligencji 69 i mniej ma totalny charakter, i jest zaburzeniem trwającym przez całe życie, ma postać bardzo złożoną, jest kategorią dynamiczną.

Podstawowe Założenia Wychowania Dzieci Upośledzonych Umysłowo

Mówiąc o wychowaniu i teorii wychowania, należałoby zwrócić uwagę na nowe podejście w tym zakresie w obecnej rzeczywistości. Związane jest to przede wszystkim z uwzględnieniem założeń psychologii humanistycznej.
Istotną cechą wychowania-zgodnie z założeniami psychologii humanistycznej- jest podejście skoncentrowane na wychowaniu jako osobie ludzkiej. W ten sposób podkreśla się, iż w procesie wychowawczym centralnym punktem zainteresowań jest osoba podlegająca temu procesowi, a nie np. problemy, jakie nurtują lub trudności, jakie sprawia swym wychowawcom. To znaczy, że traktuje się wychowanka jako jednostkę autonomiczną, niepowtarzalną i zasługującą na szacunek bez wstępnych warunków. Dzięki temu zapewnia się mu większą niezależność, zawierza się jego pozytywnym i twórczym możliwością; daje mu się do zrozumienia, że sam jest w stanie poradzić sobie z powstałymi problemami,; metody lub techniki wychowawcze uważa się za sprawę drugorzędną, a nawet poniekąd mało znaczącą.
Takie podejście do wychowanka jest zbliżone z założeniami pedagogiki specjalnej, a także oligofrenopedagogiki. Praca wychowawcza, a także dydaktyczna, musi mieć specyficzny charakter uwzględniający pomoc tym jednostkom w przezwyciężeniu ich braków. Działalność taka określana jest jako ,,rewalidacyjna” lub ,, rehabilitacyjna”.
Pojęcie rewalidacji ,,mieści w sobie dążenie do przywrócenia każdemu upośledzonemu człowiekowi warunków możliwie największego, wszechstronnego rozwoju do pożytecznego włączenia się w życie społeczne i do największego poczucia pogody życia, tzn, warunków należnych każdemu człowiekowi”. Zadania pracy rewalidacyjnej obejmują ,,przywracanie zdrowia i umożliwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie różnego rodzaju braków i uszkodzeń, akcję korygowania, usprawnienia i dynamizowania; wykształcenie ogólne i zawodowe jednostki; rewalidację psychiczną jednostki i jej uspołecznienie”.
W odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo termin ,,rewalidacja” oznacza również ,,długotrwałą działalność terapeutyczno-pedagogiczną, której zadaniem jest: zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń; leczenie i usprawnienie elementów chorych lub zaburzonych oraz wzmacnianie osłabionych; stymulowanie i dynamizowanie ogólnego rozwoju przy wykorzystaniu własnych sił organizmu oraz korzystnych czynników środowiskowych; wychowanie i nauczanie specjalne (ogólne i zawodowe), dostosowanie do wieku, sprawności fizycznych i umysłowych rewalidowanego oraz zapotrzebowania społecznego; kompensowanie istniejących braków i trwałych uszkodzeń organicznych w celu podniesienia ogólnej sprawności tych osób”.

Cechy Ucznia Upośledzonego Umysłowo w Stopniu Lekkim

Ze względu na dużą złożoność upośledzenia umysłowego bardzo trudno jest podać wyczerpującą listę cech osoby upośledzonej. Zatem można użyć stwierdzenia, że ,,w zasadzie nie ma jednego typu upośledzenia umysłowego, gdyż każdy przypadek jest niepowtarzalny w swojej osobowości, w swoim upośledzeniu-bez możliwości kopiowania”
Bez względu na takie lub inne podejście zostały podane liczne charakterystyki, najogólniej można je podzielić na cechy pozytywne i negatywne (wszelkiego rodzaju braki, nieprawidłowości).
Cechy pozytywne:
- wygląd zewnętrzny i rozwój fizyczny często nie odbiega od wyglądu zewnętrznego i rozwoju fizycznego ich rówieśników w normie intelektualnej- dobra pamięć mechaniczna, bardziej lub mniej zadawalające myślenie konkretne;
- dobra orientacja w sytuacjach niezbyt skomplikowanych, dobrze im znanych-proste, często mechaniczne prace mogą być wykonywane przez nich lepiej niż przez osoby normalne;
- możliwość przyswojenia sobie określonego zasobu wiedzy, umiejętności, opanowania techniki czytania, pisania, liczenia (wiedza na poziomie programu szkoły dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim);
- w miarę prawidłowa orientacja w stosunku do osób, miejsc i czasu;
- jednokierunkowe uzdolnienia-do najczęściej występujących należą uzdolnienia manualne, czasami pamięciowe, zdolności do rysunków, zajęć praktyczno-technicznych, czasami, choć rzadko do muzyki.
Cechy negatywne:
- częstsze niż u jednostek normalnych uszkodzenie zmysłu wzroku, słuchu, kalectwa narządów ruchu, zaburzenia motoryki;
- odchylenie od normy w rozwoju umysłowym;
- gorsze funkcjonowanie takich procesów, jak: spostrzeżenia, uwaga, pamięć, myślenie i mowa;
- trudności w dochodzeniu do pojęć, analizy, syntezy, abstrahowania i wnioskowania;
- brak samodzielności i inicjatywy w działaniu;
- brak pomysłowości;
- częsty brak równowagi pobudzania i hamowania-uczniowie są nadmiernie pobudliwi lub zahamowani;
- niedorozwój uczuć wyższych, tj. społecznych, moralnych, patriotycznych, estetycznych;
- większa niż u dzieci normalnych niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomagania w zakresie kontroli, niestabilna i nieadekwatna samoocena;
- gorsza samokontrola i mniejsza odpowiedzialność oraz uspołecznienie;
- charakterystyczne dla niektórych dzieci takie cechy, jak: egocentryzm i egoizm, dla innych: nieśmiałość i brek wiary we własne możliwości, poczucie mniejszej wartości;
- trudności powiązania nowej wiedzy z wcześniej posiadaną, duże trudności w stosowaniu zdobytej wiedzy w konkretnym działaniu.

Wskazania Do Pracy Wychowawczej z Uczniem Upośledzonym Umysłowo w Stopniu Lekkim

1. Bardzo ważne w pracy wychowawczej jest dokładne poznanie ucznia i jego środowiska. W pedagogice upośledzonych umysłowo jest sformułowana specjalna zasada ,,gruntowej znajomości dziecka i warunków jego życia”. Jest to potrzebne ze względu na duże zróżnicowanie cech dzieci, zależnych w dużym stopniu od środowiska.
Do podstawowych metod poznania dziecka i środowiska można zaliczyć takie, jak: obserwacja dziecka w różnych miejscach i sytuacjach (na lekcji, na boisku sportowym, podczas przerwy, podczas wycieczek, w domu rodzinnym lub internacie, podczas wywiadu środowiskowego); analiza dokumentacji dziecka: lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej; analiza wytworów pracy dziecka (rysunków, prac manualnych, wypracowań i zadań domowych); wywiad środowiskowy ( w domu i internacie). Dokładne poznanie ucznia jest podstawą postawienia uzupełnienia wcześniejszej diagnozy. Diagnoza ta nigdy nie ma charakteru ostatecznego i wymaga ciągłego aktualizowania.
2. W funkcjonowaniu uczniów (nie tylko upośledzonych) ważne jest dokładne poznanie ich zachowań i odpowiednia ich interpretacja oraz ocena .Jest to potrzebne do właściwego postępowania wobec ucznia, reagowania na czasami zaskakujące nas zachowania, jak i do planowania pracy wychowawczej. Badania wykazują, że o ile dzieci o normalnym rozwoju przyswajają sobie pewne zasady zachowania się niejako mimochodem (w procesie wychowywania w rodzinie , w środowisku rówieśniczym), o tyle dzieci upośledzone umysłowo wymagają specjalnych zabiegów ze strony opiekunów. Brak odpowiednich oddziaływań prowadzi do występowania zaburzeń w zachowaniu, które przypisuje się często upośledzonym umysłowo, a które faktycznie mają charakter wtórny, połączony zaniedbaniami wychowawczymi.
3. Prawidłowa praca wymaga ścisłej współpracy nauczyciela z rodzicami, opiekunami. Oddziaływania zapoczątkowane w szkole powinny być kontynuowane w domu. Ze względu na niski poziom życia materialnego oraz kulturowego w wielu rodzinach wychowujące dzieci upośledzone nauczyciel w dużym stopniu dany jest przede wszystkim na własną działalność. Istnieje potrzeba otoczenia dziecka dłuższa opieką, np. w świetlicy, włączenia do różnych zajęć pozalekcyjnych itp. Potrzebne są często działania skierowane na rodzinę, tam gdzie brak zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka.
4. Pomoc dziecku upośledzonemu w szkole wymaga współpracy nauczyciela z różnymi specjalistami ze względu na złożone często zaburzenia u dzieci. Będzie to współpraca z lekarzem, psychologiem, logopedom, instruktorem od gimnastyki korekcyjnej i innymi.
5. Dzieci upośledzone przebywające w szkole nie powinny być w jakikolwiek sposób odróżnianie od innych przez nadanie im odpowiednich etykiet (np. upośledzonych umysłowo, niedorozwiniętych itp.). Każde dziecko posiada różne możliwości i potrzebuje mniejszej lub większej pomocy ze strony nauczyciela, kolegów. Ważne jest wytworzenie w klasie prawidłowej , życzliwej atmosfery wokół dzieci upośledzonych umysłowo zarówno ze strony kolegów, rodziców, jak i innych pracowników szkoły. Potrzebna jest pełna akceptacja tych dzieci. Pomoc dzieciom niepełnosprawnym jest ważna także ze względu na osoby zdrowe, które mają okazje do wyrabiania właściwych postaw wobec tych osób i tych problemów.
6. Ważna jest właściwa wewnętrzna postaw nauczyciela, jego optymizm pedagogiczny przejawiający się w różnych działaniach. Konieczna jest twórcza postawa nauczyciela, ciągłe poszukiwanie nowych rozwiązań.
7. Dziecko upośledzone umysłowo powinno być włączone do prac na terenie klasy, szkoły, zwłaszcza takich, w których może mieć dobre, a czasami bardzo dobre osiągnięcia, np: pełnienie różnych dyżurów, wykonywanie prac porządkowych, prace na działce, prowadzenie hodowli i inne. Dziecko może wówczas wykazać się swoimi możliwościami i być użyteczne.
8. W pracy dziecka upośledzonego, a także w jego zachowaniu się nie należy koncentrować się na jego brakach, ale uwzględniać przede wszystkim to, co w dziecku jest mniej zaburzone i co może pozwolić przezwyciężyć inne braki
9. Należy eksponować w klasie, na terenie szkoły, a także na spotkaniach z rodzicami prac dzieci-rysunki, prace plastyczne, zeszyty i inne, aby zmienić negatywną postawę w stosunku do ich możliwości.

Ponadto można wymienić wiele innych wskazań, które mogą być wypracowane przez każdego nauczycielina podstawie odpowiedniej wiedzy o upośledzeniu umysłowym i dziecku upośledzonym, a także znajomości współczesnych poglądów na wychowanie. Ważne są także własne doświadczenia w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, a przede wszystkim chęć niesienia pomocy tym dzieciom.