Alienacja i wsparcie społeczne

- Bielicka J., Olechnowicz H.(1966): O chorobie sierocej małego dziecka, Materiały do

Nauczania Psychologii, seria IV,t. 2, PWN, Warszawa

- Bocheński J.M., Sens życia i inne eseje, Kraków 1993;

- Caplan G.(1984): Środowiskowy system oparcia a zdrowie jednostki, Nowiny

Psychologiczne, 2-3, 92-114

- Crozier M.(1967): Biurokracja. Anatomia zjawiska, PWN, Warszawa

- Fromm E.(1970): Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa

- Jaworowska-Obłój Z., Skuza B.(1986): Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w

badaniach naukowych, Przegląd Psychologiczny, 3, 733-746

- Kmiecik-Baran K. (1995): HIV/AIDS: Alienacja oraz wsparcie i odrzucenie

społeczne, UG,Gdańsk

- Kmiecik-Baran K.(1988): Poczucie osamotnienia - charakterystyka zjawiska, Przegląd

Psychologiczny, 4, 1079-1098

- Korzeniowski K.(1986): Ku pojęciu poczucia alienacji, Przegląd Psychologiczny, 2,

345-369

- Korzeniowski K.(1987): Poczucie podmiotowości-alienacji politycznej, Studia

Psychologiczne, 2, 81-101

- Korzeniowski K.(1990): O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki

alienacji. Próba syntezy, Przegląd Psychologiczny, 1, 121-145

- Merton R.K.(1982): Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa

- Obuchowski K.(1977): Autonomia jednostki a osobowość, w: Studia z psychologii

emocji, motywacji i osobowości, red. J.Reykowski, PWN, Wrocław

- Orłowska: Czy tylko mediacja między sprawcą a ofiarą, Mediator Nr 20, 1/2202, s. 42

- Pieper J., Nadzieja a historia, Warszawa 1981;

- Riesman D.(1970): Samotny tłum, PWN, Warszawa

- Sęk H.(1986): Wsparcie społeczne - co zrobić, aby stało się pojęciem naukowym?,

Przegląd Psychologiczny, 3, 791-800

- Stróżewski W., W kręgu wartości, Kraków 1992;

- Tischner J., Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1994 (b);

- TischnerJ., Myślenie według wartości, Kraków 1994 (a);

Osobowość alienacyjna

Wstęp

Pojęcie alienacji jest współcześnie jednym z najpowszechniejszych i jednocześnie najbardziej nadużywanych pojęć, jakie weszły - pod różnymi znaczeniami - do słowników filozofii, socjologii, psychologii, psychiatrii, pedagogiki czy antropologii kulturowej. Z licznych socjologiczno-psychologicznych koncepcji alienacji, np. Fromma (1970), Nettlera (1957), Riesmana (1970), Schachta (1971), Srole'a (1956), Strueninga i Richardsona (1965), najbliższe naszym badaniom nad osobowością alienacyjną (inaczej: "wyalienowaną" - Jakubik, 1999) jest pojęcie tzw. poczucia alienacji (por. Kmiecik-Baran, 1995; Korzeniowski, 1986, 1990). 

Obecnie w badaniach nad poczuciem alienacji dominuje podejście zapoczątkowane przez Seemana (1959, 1975), który podjął próbę integracji różnorodnych teorii alienacji oraz zoperacjonalizowania kategorii pojęciowej. Zgodnie z własną wielowymiarową koncepcją alienacji subiektywnej (cechy świadomie odczuwanych przez jednostkę stanów i jej przekonań), Seeman wyróżnia pięć rodzajów poczucia alienacji: poczucie bezsilności, poczucie bezsensu, poczucie anomii, poczucie samowyobcowania i poczucie osamotnienia (izolacji). 

Subiektywne poczucie alienacji należy wyraźnie odróżnić od alienacji obiektywnej (np. anomii, braku jasnej hierarchii wartości, niemożności wyrażania swoich poglądów i realizacji własnych potrzeb, samotności), chociaż mogą często razem współwystępować. 

Ujęcie Seemana rozszerzyła o przeciwstawne wymiary Kmiecik-Baran (1995), dzięki czemu okazała się m. in. możliwa konstrukcja kwestionariusza do empirycznego pomiaru poziomu poczucia alienacji. W jej rozumieniu, przeciwstawnym do ogólnego poczucia alienacji jest pojęcie poczucia zakorzenienia, natomiast pozostałe dwubiegunowe wymiary to: poczucie bezradności - zaradności, poczucie bezsensu - sensu, poczucie anomii - ładu społecznego, poczucie samowyobcowania - autonomii i poczucie osamotnienia (izolacji) - integracji. 

Poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z innymi ludźmi, normami społecznymi, wartościami, sobą samym. Wśród przyczyn poczucia alienacji większość badaczy zwraca uwagę na niski status społeczno-ekonomiczny i zawodowy (Dean, 1961; Middleton, 1963; Srole, 1956), wysoki stopień zbiurokratyzowania organizacji i instytucji (Aiken i in., 1980; Blazowsky, 1978; Crozier, 1967; Miller, 1967; Pugh i in., 1969), nieprawidłowy proces socjalizacji (McClosky i Schaar, 1965), cechy charakterystyczne podmiotu, a zwłaszcza swoiste właściwości struktur poznawczych (Otto i Featherman, 1975; Peplau i Perlman, 1982; Shulz, 1976; Weiss, 1973; Wojciszke, 1983) oraz sytuacje izolacji, czyli pozbawienia lub ograniczonego dopływu stymulacji społecznej i sensorycznej (por. Brownfield, 1972; Terelak, 1982). 

Wszystkie definicje z reguły zakładają, że poczucie alienacji jest związane z emocjami negatywnymi, prowadzącymi nierzadko do zaburzeń zachowania, a także do podejmowania przez jednostkę destrukcyjnych strategii radzenia sobie z tym stanem psychicznym. Dlatego oprócz prawidłowych sposobów radzenia sobie z alienacją, np. w formie działalności twórczej, tworzenia wspólnot o charakterze konstruktywnym, aktywności społecznej czy zawodowej, mamy znacznie częściej do czynienia z rozwiązaniami nieprawidłowymi, stanowiącymi psychologiczne i psychopatologiczne konsekwencje poczucia alienacji. W wielu badaniach stwierdzono, że poczucie alienacji koreluje z dolegliwościami somatycznymi 
(por. Lynch i Convey, 1979), alkoholizmem (Nerviano i Gross, 1976), nerwicami (Henderson i in., 1981), depresją (Beck i in., 1979; Frieze i in., 1979), samobójstwami usiłowanymi (Crumley, 1982; Wenz, 1977), lękiem społecznym (Jones i in., 1981), przestępczością (May, 1972; Ostrov i Offer, 1978), zaburzeniami osobowości (Cassel, 1974; Eisemann, 1984; Maroldo, 1981; Weiss, 1973), a także z psychozami (Ostrov, 1986). 

Wielu autorów podkreśla, iż poczucie alienacji może mieć charakter sytuacyjny lub osobowościowy. W odróżnieniu bowiem od uwarunkowanego określoną sytuacją poczucia alienacji, można mówić o przewlekłym, długotrwałym poczuciu alienacji, które ma swoją przyczynę we właściwościach podmiotu. Zdaniem licznych badaczy, ten rodzaj poczucia alienacji należy traktować jako szeroki wymiar osobowości (por. Kmiecik-Baran, 1995; McClosky i Schaar, 1965; Rokeach, 1960; Schacht, 1975; Suedfeld, 1982). Stąd uzasadnione wydaje się wprowadzenie pojęcia "osobowości alienacyjnej" (Jakubik, 1999). 

Założenia i cel

Zgodnie z proponowanym systemowym modelem teoretycznym zaburzeń osobowości (Jakubik, 1999) założono, że istotą osobowości alienacyjnej jest uogólnione poczucie alienacji, które charakteryzuje się przede wszystkim:

• poczuciem anomii - przekonaniem, że istniejące normy społeczne (prawne, moralne, obyczajowe, zwyczajowe) są niespójne, niejasne, nieobowiązujące, a ich przestrzeganie uniemożliwia osiąganie własnych celów; 

• poczuciem bezsensu - przekonaniem o braku sensu życia, utracie określonej hierarchii wartości, niemożności przewidywania efektów swojego zachowania; 

• poczuciem samowyobcowania - przekonaniem o szkodliwości postępowania zgodnie z własnymi ideami, poglądami itp. oraz trudnościami w określeniu swojej tożsamości, odrębności od innych, autonomii, autentyczności; 

• poczuciem bezradności - przekonaniem o zależności swojego losu od sił zewnętrznych, a nie od własnej aktywności, bezsilnością, brakiem poczucia kontroli psychologicznej nad otoczeniem, odczuciem niemożności realizacji potrzeb; 

• poczuciem osamotnienia - przekonaniem, że wchodzenie w pożądane relacje międzyosobowe i społeczne jest z różnych względów niemożliwe i niezależne od własnych zachowań, poczuciem braku satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi.

Obserwacje kliniczne wskazują, że większość pacjentów szpitali psychiatrycznych przejawia głębokie poczucie alienacji oraz bardzo wąski zakres powiązań społecznych (por. Finifter, 1972). Dotyczy to głównie chorych z psychozami schizofrenicznymi. Dlatego też - nie zajmując się przy tym kwestią kierunku uwarunkowań psychopatologicznych (tzn. osobowość alienacyjna - psychoza czy psychoza - osobowość alienacyjna), obiektem naszego zainteresowania stali się chorzy na schizofrenię. Podstawowym celem naszych badań była próba odpowiedzi na pytanie czy osoby z psychozą schizofreniczną charakteryzują się swoistymi właściwościami osobowości, które można określić mianem osobowości alienacyjnej. 

Hipotezy

Sformułowano następujące hipotezy badawcze: 

W porównaniu do osób zdrowych, chorych ze schizofrenią paranoidalną charakteryzuje:

H1 - słabe poczucie celu życia, 
H2 - niska ocena wartości życia, 
H3 - niska samoocena, 
H4 - obojętny stosunek do śmierci, 
H5 - słabe poczucie sensu życia, 
H6 - wysokie poczucie anomii, 
H7 - wysokie poczucie bezsensu, 
H8 - wysokie poczucie bezradności, 
H9 - wysokie poczucie samowyobcowania, 
H10 - wysokie poczucie osamotnienia, 
H11 - wysoki ogólny poziom poczucia alienacji, 
H12 - słaba potrzeba afiliacji, 
H13 - silna potrzeba wsparcia społecznego, 
H14 - niski stopień przystosowania społecznego.

Postawiono kolejno alternatywne hipotezy zerowe i hipotezy zoperacjonalizowane w odniesieniu do narzędzi pomiarowych. 

Materiał i metody

Celem statystycznej weryfikacji hipotez zbadano 60 osób: 30 (15 kobiet i 15 mężczyzn) chorych w przedziale wieku 20-30 lat z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej, tworzących grupę eksperymentalną "E" oraz 30 osób z populacji ludzi zdrowych, dobranych parami wg kryterium płci, wieku i wykształcenia, które stanowiły grupę kontrolną "K". 

Do pomiaru zmiennych zastosowano następujące narzędzia badawcze:

1. Skalę Poczucia Alienacji (SPA) K. Kmiecik-Baran (1995) do pomiaru poczucia anomii (N - normlessness), poczucia bezsensu (M - meaninglessness), poczucia bezradności (P - powerlessness), poczucia samowyobcowania (S-E - self-estrangement), poczucia osamotnienia (L - loneliness) i ogólnego poziomu poczucia alienacji (LAF - level of alienation feeling); 

2. Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (1965) do pomiaru potrzeby afiliacji (Aff - affiliation), gotowości na pomoc i poradę innych ludzi (Crs - counseling readiness scale) oraz przystosowania osobistego (P-Adj - personal adjustment); 

3. Skalę Sensu Życia (PLT) J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w adaptacji Z. Juczyńskiego (1981) do pomiaru poczucia celu życia (PL - purpose in life), oceny wartości życia (WL - worth of life), oceny samego siebie (ES - evaluation of self), stosunku do śmierci (AD - attitude toward death) i ogólnego poczucia sensu życia (FLS - feeling of life sense).

Wyniki i omówienie

Uzyskane wyniki badań w odniesieniu do wyodrębnionych zmiennych poddano analizie korelacyjnej za pomocą współczynnika r-Spearmana. Okazało się, iż wśród chorych ze schizofrenią paranoidalną wraz ze wzrostem poczucia celu życia wzrasta wartość życia, samoocena i poczucie sensu życia, natomiast maleje poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania, osamotnienia oraz ogólny poziom poczucia alienacji. Chorych z niskim poczuciem celu i sensu życia charakteryzował wysoki stopień poczucia bezsensu, bezradności, samowyobcowania i izolacji. Przy wysokiej ocenie wartości swojego życia rosły ocena samego siebie i poczucie sensu życia, a malały poczucie bezsensu (brak wiary w istnienie spójnych wartości), bezradności (przekonanie, że to, co nam się przydarza, nie jest zależne od naszego zachowania), samowyobcowania (oderwanie od własnych idei i przekonań), osamotnienia (izolacji od innych) i ogólne poczucie alienacji. Podobnie korelują wymienione zmienne przy pozytywnej samoocenie lub wysokim poczuciu sensu życia. 

Wraz ze wzrostem poczucia braku związku z obowiązującymi normami wzrasta wśród chorych poziom samowyobcowania, bezsensu i izolacji. Przy wysokim poczuciu anomii rośnie poczucie alienacji. Wysokie poczucie bezsensu koreluje dodatnio z wysokim poczuciem bezradności, samowyobcowania, osamotnienia i alienacji. Brak wiary w istnienie jasnych i spójnych wartości powoduje u chorych gotowość na pomoc i poradę ze strony innych ludzi. Jednocześnie im wyższe jest poczucie bezsensu, tym niższa jest potrzeba afiliacji. 

Okazało się, że im bardziej odczuwalny jest fakt, że nasze zachowanie nie ma wpływu na to, co nas spotyka, tym wyższe jest poczucie oderwania od własnych przekonań, od innych osób oraz poczucie alienacji. Poczuciu alienacji towarzyszy poczucie samowyobcowania, natomiast im wyższy poziom izolacji od innych, tym niższa potrzeba afiliacji. Chorzy z wysokim poczuciem alienacji nie odczuwają potrzeby stowarzyszania się chociaż wykazują gotowość na pomoc i poradę innych osób. 

Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między kobietami a mężczyznami w grupie eksperymentalnej. 

Dla oceny zróżnicowania grup chorych i osób zdrowych obliczono najpierw macierz korelacji także dla grupy kontrolnej (por. tabela II), a następnie porównano uzyskane wyniki za pomocą testu t-Studenta, zakładając istotność statystyczną na poziomie p Ł 0,05. 

Istotnych statystycznie różnic nie stwierdzono jedynie w odniesieniu do zmiennych takich jak stosunek do śmierci i poczucie anomii. Przyjęto więc alternatywne do H4 i H6 hipotezy zerowe. Pozostałe zmienne w sposób istotny różnicowały grupę eksperymentalną i kontrolną, weryfikując pozytywnie sformułowane hipotezy badawcze od H1 do H14 po odrzuceniu odpowiednich hipotez zerowych. Okazało się bowiem, że osoby zdrowe charakteryzują się znacznie wyższym poczuciem celu życia, wyższą oceną wartości życia i samooceną, a co się z tym wiąże - również znacznie wyższym poczuciem sensu życia niż chorzy ze schizofrenią. Natomiast chorych w porównaniu z osobami zdrowymi cechuje znacznie wyższe poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania, samotności i alienacji. Wyraża się to brakiem wiary w istnienie jasnych i spójnych wartości, przekonaniem, że zdarzenia życiowe nie zależą od własnego zachowania, ale od losu, szczęścia czy też przypadku. Chorych poza tym charakteryzuje poczucie wyobcowania ze środowiska, osamotnienia, izolacji od innych, znaczących osób oraz oderwania od ważnych sfer życia, tj. norm społecznych, wartości, poglądów itp. Osobom badanym z grupy kontrolnej możemy przypisać takie cechy, jak: wiara w istnienie wartości dla których warto żyć i działać, wewnątrzsterowność, silne poczucie własnej tożsamości, autentyczności i indywidualności, przekonanie, że postępowanie zgodne z własnymi ideami i poglądami pozwala na realizację wyznaczonych celów i zadań oraz poczucie pozostawania w jedności z otoczeniem. 

Interpretacja uzyskanych wyników upoważnia do stwierdzenia, że osoby zdrowe odczuwają większą potrzebę afiliacji i wykazują lepsze przystosowanie do środowiska społecznego niż chorzy. Są towarzyskie, łatwo adaptują się do zmiennych wymagań grupowych, przejawiają pozytywne nastawienie do życia oraz zdolność do inicjowania działań i doprowadzania ich do końca. Chorzy zadręczają się problemem relacji z innymi ludźmi, komplikują te stosunki i boją się zaangażowania emocjonalnego. 

Tkwiące u podłoża lęk i niepewność czynią dla nich trudnym, jeśli nawet nie niemożliwym uczestnictwo w towarzyskich interakcjach. Chorzy są pełni niepokoju, przewrażliwieni, nieufni, unikają głębszych związków z innymi, lękają się o swoją umiejętność radzenia sobie ze stresem i napięciami jakie niesie życie codzienne. Otoczenie postrzega ich jako osoby przyjmujące postawę obronną i "nieobecne". 

Chorzy bardziej niż ludzie zdrowi są gotowi i otwarci na pomoc i poradę innych osób - przy czym ta gotowość jest większa u kobiet (p = 0,006) - ponieważ mają poważne trudności w kontaktach interpersonalnych, niską samoocenę, postawy ambiwalentne oraz poczucie opuszczenia i niezdolności do cieszenia się życiem. Badani z grupy kontrolnej wykazują natomiast większe zaufanie do swoich zdolności osiągania celów i uzyskiwania zadowolenia z życia, stąd z mniejszym prawdopodobieństwem będą poszukiwały rad i wsparcia u innych ludzi. 

Wnioski

1. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się wysokim poziomem ogólnego poczucia alienacji. 

2. Chorych ze schizofrenią paranoidalną cechuje poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania i izolacji. 

3. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną przejawiają słabe poczucie celu i sensu życia, 
   czyli niską ocenę wartości życia i samego siebie. 

4. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną odczuwają słabą potrzebę afiliacji i stowarzy 
   szania oraz wykazują gorszy stopień przystosowania do otoczenia społecznego. 

5. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną wykazują wysoką gotowość na pomoc i poradę 
   innych ludzi, a więc oczekiwanie wsparcia społecznego. 

6. U chorych na schizofrenię paranoidalną im wyższy poziom poczucia alienacji, tym 
   słabsze poczucie sensu życia. 

7. Wśród chorych płeć nie różnicuje uzyskanych wyników w zakresie badanych 
   zmiennych. 

8. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się swoistymi właściwościami osobowości, które można określić mianem osobowości alienacyjnej.

Praca opublikowana pt. "Osobowość alienacyjna a schizofrenia paranoidalna" w czasopiśmie "Studia Psychologica", 2000, t. 1, nr 1, s. 69-80. 

Bibliografia

• Aiken M., Bacharach S. B., French J. L.: Organizational structure, work process, and proposal making in administrative bureaucracies. Academy of Management Journal, 1980, 23, 631-652. 

• Beck A. T., Rush A., Shaw B. F., Emergy G.: Cognitive therapy of depression. Guilford Press, New York 1979. 

• Blazowsky R. A.: School bureaucracy and teacher alienation. Dissertation Abstracts International, 1978, 38, 3820-3821. 

• Brownfield C. A.: The brain benders: A study of the effects of isolation. Wiley, New York 1972. 

• Cassel J.: An epidemiological perspective of psychosocial factors in disease etiology. American Journal Publicity Health, 1974, 64. 

• Crozier M.: Biurokracja. Anatomia zjawiska. PWN, Warszawa 1967. 

• Crumley F. E.: The adolescent suicide attempt: A cardinal symptom of a serious psychiatric disorder. American Journal of Psychotherapy, 1982, 36, 158-165. 

• Dean D.: Alienation: its meaning and measurement. American Sociological Review, 1961, 26, 753-758. 

• Eisemann M.: Contac difficulties nad experience of loneliness in depressed patients and 
  nonpsychiatric controls. Acta Psychiatrica Scandinavica, 1984, 70, 160-165. 

• Finifter A. (ed.): Alienation and the social system. Wiley, New York 1972. 
  Frieze I. H., Bar-Tal D., Carroll J. S. (eds.): New approaches to social problems: Applications 
  of attribution theory. Jossey-Bass, San Francisco 1979. 

• Fromm E.: Ucieczka od wolności. Czytelnik, Warszawa 1970. 

• Gough H. G., Heilbrun A. B.: The Adjective CheckList: Manual. Consulting Psychologist 
  Press, New York 1965. 

• Henderson S., Byrne D. G., Duncan-Jones P., Scott R.: Social relationships, adversity and 
  neurosis: A study of associations in general population sample. British Journal of Psychiatry, 
  1981, 136, 574-583. 

• Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. Wyd. 2, WN PZWL, Warszawa 1999. 

• Jones W. H., Freemon J. E., Goswick R. A.: The persistence of loneliness: Self and other 
  determinants. Journal of Personality, 1981, 49, 27-48. 

• Juczyński Z.: Psychologiczne determinanty funkcjonowania psychospołecznego. W: 

• K. Pełka-Sługocka (red.): Pasożytnictwo społeczne czy inwalidztwo u młodzieży. PWN, 
  Warszawa 1981. 

• Kmiecik-Baran K.: Poczucie alienacji. UG, Gdańsk 1995. 

• Korzeniowski K.: Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny, 1986, 29, 
  345-369. 

• Korzeniowski K.: O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd Psychologiczny, 1990, 33, 121-145. 
  Lynch J. J., Convey W. H.: Loneliness disease and death: Alternative approaches. Psychosomatics, 1979, 20, 702-708. 

• Maroldo G. K.: Shyness and loneliness among college men and women. Psychological 
  Reports, 1981, 48, 875-886. 

• May R.: Power and innocente. Norton, New York 1972. 

• McClosky H., Schaar J. H.: Psychological dimentions of anomy. American Sociological 
  Review, 1965, 30, 14-40. 

• Middleton R.: Alienation, race and education. American Sociological Review, 1963, 28, 
  973-977. 

• Miller G. A.: Professionals in bureaucracy: Alienation among industrial scientists and 
  engineers. American Sociological Review, 1967, 32, 755-768. 

• Nettler G.: A measure of alienation. American Sociological Review, 1957, 22, 670-677. 

• Nerviano V. J., Gross W. F.: Loneliness and locus of control for alcoholic males: validity 
  against Murray needs and Cattell trait dimentions. Journal of Clinical Psychology, 1976, 
  32, 479-484. 

• Ostrov E.: Loneliness, shyness and withdrawal in adolescence. Advances in Adolescent 
  Mental Health, 1986, 1, 29-58. 

• Ostrov E., Offer D.: Adolescent youth and society. University of Chicago Press, Chicago 
  1978. 

• Otto L. B., Featherman D. L.: Social, structural and psychological antecedents of self- 
  estrangement and powerlessness. American Sociological Review, 1975, 40, 701-719. 

• Peplau L. R., Perlman D. (eds.): Loneliness: A source book of current theory, research 
  and therapy. Wiley, New York 1982. 

• Pugh D. S., Hickson D. J., Hinnings C. R.: An empirical taxonomy of structures of work 
  organization. Administrative Science Quarterly, 1969, 14, 115-126. 

• Riesman D.: Samotny tłum. PWN, Warszawa 1970. 

• Rokeach M.: The open and closed mind. Basic Books, New York 1960. 
  Schacht R.: Alienation. Anchor Books, New York 1971. 

• Seeman M.: On the meaning of alienation. American Sociological Review, 1959, 24, 
  783-791. 

• Seeman M.: Alienation studies. Annual Review of Sociology, 1975, 23, 91-123. 

• Shulz R.: Effects of control and predictability on the physical and psychological well-being of the institutionalized aged. Journal of Personality and Social Psychology, 1976, 33, 563-573 

• Srole L.: Social integration and certain corollaries. American Sociological Review, 1956, 21, 709-716. 

• Struening E. L., Richardson A. H.: A factor analytic exploration of the alienation, anomia and authoritarianism domain. Journal of Social Psychology, 1965, 66, 353-358. 

• Suedfeld P.: Aloneness as a healing experience. W: L. A. Peplau, Perlman W. (eds.): Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy. Wiley, New York 1982. 

• Terelak J.: Człowiek w sytuacjach ekstremalnych. MON, Warszawa 1982. 

• Weiss R. S.: Loneliness: The experience of emotional and social isolation. MIT Press, Boston 1973. 

• Wenz F. V.: Seasonal suicide attempts and forms of loneliness. Psychological Reports, 
  1977, 40, 807-810. 

• Wojciszke B.: Psychologia społeczna. System poznawczy i procesy spostrzegania ludzi. 
  UG, Gdańsk 1983.

Osobowość alienacyjna

Andrzej Jakubik, Katarzyna Piaskowska

Rok: 
Wydawnictwo: 
Miejsce wydania: 

Wstęp

Pojęcie alienacji jest współcześnie jednym z najpowszechniejszych i jednocześnie najbardziej nadużywanych pojęć, jakie weszły - pod różnymi znaczeniami - do słowników filozofii, socjologii, psychologii, psychiatrii, pedagogiki czy antropologii kulturowej. Z licznych socjologiczno-psychologicznych koncepcji alienacji, np. Fromma (1970), Nettlera (1957), Riesmana (1970), Schachta (1971), Srole'a (1956), Strueninga i Richardsona (1965), najbliższe naszym badaniom nad osobowością alienacyjną (inaczej: "wyalienowaną" - Jakubik, 1999) jest pojęcie tzw. poczucia alienacji (por. Kmiecik-Baran, 1995; Korzeniowski, 1986, 1990). 

Obecnie w badaniach nad poczuciem alienacji dominuje podejście zapoczątkowane przez 
Seemana (1959, 1975), który podjął próbę integracji różnorodnych teorii alienacji oraz zoperacjonalizowania kategorii pojęciowej. Zgodnie z własną wielowymiarową koncepcją 
alienacji subiektywnej (cechy świadomie odczuwanych przez jednostkę stanów i jej przekonań), Seeman wyróżnia pięć rodzajów poczucia alienacji: poczucie bezsilności, poczucie bezsensu, poczucie anomii, poczucie samowyobcowania i poczucie osamotnienia (izolacji). 

Subiektywne poczucie alienacji należy wyraźnie odróżnić od alienacji obiektywnej (np. anomii, braku jasnej hierarchii wartości, niemożności wyrażania swoich poglądów i realizacji 
własnych potrzeb, samotności), chociaż mogą często razem współwystępować. 

Ujęcie Seemana rozszerzyła o przeciwstawne wymiary Kmiecik-Baran (1995), dzięki czemu okazała się m. in. możliwa konstrukcja kwestionariusza do empirycznego pomiaru 
poziomu poczucia alienacji. W jej rozumieniu, przeciwstawnym do ogólnego poczucia alienacji jest pojęcie poczucia zakorzenienia, natomiast pozostałe dwubiegunowe wymiary to: 
poczucie bezradności - zaradności, poczucie bezsensu - sensu, poczucie anomii - ładu społecznego, poczucie samowyobcowania - autonomii i poczucie osamotnienia (izolacji) - integracji. 

Poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z innymi ludźmi, normami społecznymi, wartościami, sobą samym. Wśród przyczyn poczucia alienacji większość 
badaczy zwraca uwagę na niski status społeczno-ekonomiczny i zawodowy (Dean, 1961; Middleton, 1963; Srole, 1956), wysoki stopień zbiurokratyzowania organizacji i instytucji 
(Aiken i in., 1980; Blazowsky, 1978; Crozier, 1967; Miller, 1967; Pugh i in., 1969), nieprawidłowy proces socjalizacji (McClosky i Schaar, 1965), cechy charakterystyczne pod 
miotu, a zwłaszcza swoiste właściwości struktur poznawczych (Otto i Featherman, 1975; Peplau i Perlman, 1982; Shulz, 1976; Weiss, 1973; Wojciszke, 1983) oraz sytuacje izolacji, 
czyli pozbawienia lub ograniczonego dopływu stymulacji społecznej i sensorycznej (por. 
Brownfield, 1972; Terelak, 1982). 

Wszystkie definicje z reguły zakładają, że poczucie alienacji jest związane z emocjami negatywnymi, prowadzącymi nierzadko do zaburzeń zachowania, a także do podejmowania 
przez jednostkę destrukcyjnych strategii radzenia sobie z tym stanem psychicznym. Dlatego oprócz prawidłowych sposobów radzenia sobie z alienacją, np. w formie działalności 
twórczej, tworzenia wspólnot o charakterze konstruktywnym, aktywności społecznej czy zawodowej, mamy znacznie częściej do czynienia z rozwiązaniami nieprawidłowymi, stanowiącymi psychologiczne i psychopatologiczne konsekwencje poczucia alienacji. W wielu badaniach stwierdzono, że poczucie alienacji koreluje z dolegliwościami somatycznymi 
(por. Lynch i Convey, 1979), alkoholizmem (Nerviano i Gross, 1976), nerwicami (Henderson 
i in., 1981), depresją (Beck i in., 1979; Frieze i in., 1979), samobójstwami usiłowanymi 
(Crumley, 1982; Wenz, 1977), lękiem społecznym (Jones i in., 1981), przestępczością (May, 
1972; Ostrov i Offer, 1978), zaburzeniami osobowości (Cassel, 1974; Eisemann, 1984; 
Maroldo, 1981; Weiss, 1973), a także z psychozami (Ostrov, 1986). 

Wielu autorów podkreśla, iż poczucie alienacji może mieć charakter sytuacyjny lub osobowościowy. W odróżnieniu bowiem od uwarunkowanego określoną sytuacją poczucia 
alienacji, można mówić o przewlekłym, długotrwałym poczuciu alienacji, które ma swoją przyczynę we właściwościach podmiotu. Zdaniem licznych badaczy, ten rodzaj poczucia 
alienacji należy traktować jako szeroki wymiar osobowości (por. Kmiecik-Baran, 1995; McClosky i Schaar, 1965; Rokeach, 1960; Schacht, 1975; Suedfeld, 1982). Stąd uzasadnione wydaje się wprowadzenie pojęcia "osobowości alienacyjnej" (Jakubik, 1999). 

Założenia i cel

Zgodnie z proponowanym systemowym modelem teoretycznym zaburzeń osobowości 
(Jakubik, 1999) założono, że istotą osobowości alienacyjnej jest uogólnione poczucie alienacji, które charakteryzuje się przede wszystkim:

• poczuciem anomii - przekonaniem, że istniejące normy społeczne (prawne, moralne, obyczajowe, zwyczajowe) są niespójne, niejasne, nieobowiązujące, a ich przestrzeganie uniemożliwia osiąganie własnych celów; 

• poczuciem bezsensu - przekonaniem o braku sensu życia, utracie określonej hierarchii wartości, niemożności przewidywania efektów swojego zachowania; 

• poczuciem samowyobcowania - przekonaniem o szkodliwości postępowania zgodnie z własnymi ideami, poglądami itp. oraz trudnościami w określeniu swojej tożsamości, odrębności od innych, autonomii, autentyczności; 

• poczuciem bezradności - przekonaniem o zależności swojego losu od sił zewnętrznych, a nie od własnej aktywności, bezsilnością, brakiem poczucia kontroli psychologicznej nad otoczeniem, odczuciem niemożności realizacji potrzeb; 

• poczuciem osamotnienia - przekonaniem, że wchodzenie w pożądane relacje międzyosobowe i społeczne jest z różnych względów niemożliwe i niezależne od własnych zachowań, poczuciem braku satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi.

Obserwacje kliniczne wskazują, że większość pacjentów szpitali psychiatrycznych przejawia głębokie poczucie alienacji oraz bardzo wąski zakres powiązań społecznych (por. 
Finifter, 1972). Dotyczy to głównie chorych z psychozami schizofrenicznymi. Dlatego też - nie zajmując się przy tym kwestią kierunku uwarunkowań psychopatologicznych (tzn. 
osobowość alienacyjna - psychoza czy psychoza - osobowość alienacyjna), obiektem naszego 
zainteresowania stali się chorzy na schizofrenię. Podstawowym celem naszych badań była próba odpowiedzi na pytanie czy osoby z psychozą schizofreniczną charakteryzują 
się swoistymi właściwościami osobowości, które można określić mianem osobowości 
alienacyjnej. 

Hipotezy

Sformułowano następujące hipotezy badawcze: 

W porównaniu do osób zdrowych, chorych ze schizofrenią paranoidalną charakteryzuje: 
H1 - słabe poczucie celu życia, 
H2 - niska ocena wartości życia, 
H3 - niska samoocena, 
H4 - obojętny stosunek do śmierci, 
H5 - słabe poczucie sensu życia, 
H6 - wysokie poczucie anomii, 
H7 - wysokie poczucie bezsensu, 
H8 - wysokie poczucie bezradności, 
H9 - wysokie poczucie samowyobcowania, 
H10 - wysokie poczucie osamotnienia, 
H11 - wysoki ogólny poziom poczucia alienacji, 
H12 - słaba potrzeba afiliacji, 
H13 - silna potrzeba wsparcia społecznego, 
H14 - niski stopień przystosowania społecznego. 

Postawiono kolejno alternatywne hipotezy zerowe i hipotezy zoperacjonalizowane 
w odniesieniu do narzędzi pomiarowych. 

Materiał i metody

Celem statystycznej weryfikacji hipotez zbadano 60 osób: 30 (15 kobiet i 15 mężczyzn) 
chorych w przedziale wieku 20-30 lat z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej, tworzących 
grupę eksperymentalną "E" oraz 30 osób z populacji ludzi zdrowych, dobranych parami wg 
kryterium płci, wieku i wykształcenia, które stanowiły grupę kontrolną "K". 
Do pomiaru zmiennych zastosowano następujące narzędzia badawcze: 

1. Skalę Poczucia Alienacji (SPA) K. Kmiecik-Baran (1995) do pomiaru poczucia 
anomii (N - normlessness), poczucia bezsensu (M - meaninglessness), poczucia bezradności 
(P - powerlessness), poczucia samowyobcowania (S-E - self-estrangement), poczucia osa 
motnienia (L - loneliness) i ogólnego poziomu poczucia alienacji (LAF - level of alienation 
feeling); 

2. Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (1965) do pomiaru 
potrzeby afiliacji (Aff - affiliation), gotowości na pomoc i poradę innych ludzi (Crs - counseling readiness scale) oraz przystosowania osobistego (P-Adj - personal adjustment); 

3. Skalę Sensu Życia (PLT) J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w adaptacji Z. Ju- 
czyńskiego (1981) do pomiaru poczucia celu życia (PL - purpose in life), oceny wartości 
życia (WL - worth of life), oceny samego siebie (ES - evaluation of self), stosunku do śmierci 
(AD - attitude toward death) i ogólnego poczucia sensu życia (FLS - feeling of life sense). 

Wyniki i omówienie

Uzyskane wyniki badań w odniesieniu do wyodrębnionych zmiennych poddano analizie 
korelacyjnej za pomocą współczynnika r-Spearmana. Okazało się, iż wśród chorych ze schizofrenią paranoidalną wraz ze wzrostem poczucia celu życia wzrasta wartość życia, samoocena i poczucie sensu życia, natomiast maleje poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania, osamotnienia oraz ogólny poziom poczucia alienacji. Chorych z niskim poczuciem celu i sensu życia charakteryzował wysoki stopień poczucia bezsensu, bezradności, samowyobcowania i izolacji. Przy wysokiej ocenie wartości swojego życia rosły ocena samego siebie i poczucie sensu życia, a malały poczucie bezsensu (brak wiary w istnienie spójnych wartości), bezradności (przekonanie, że to, co nam się przydarza, nie jest zależne od naszego zachowania), samowyobcowania (oderwanie od własnych idei i przekonań), osamotnienia (izolacji od innych) i ogólne poczucie alienacji. Podobnie korelują wymienione zmienne przy pozytywnej samoocenie lub wysokim poczuciu sensu życia. 

Wraz ze wzrostem poczucia braku związku z obowiązującymi normami wzrasta wśród 
chorych poziom samowyobcowania, bezsensu i izolacji. Przy wysokim poczuciu anomii 
rośnie poczucie alienacji. Wysokie poczucie bezsensu koreluje dodatnio z wysokim poczuciem bezradności, samowyobcowania, osamotnienia i alienacji. Brak wiary w istnienie 
jasnych i spójnych wartości powoduje u chorych gotowość na pomoc i poradę ze strony innych ludzi. Jednocześnie im wyższe jest poczucie bezsensu, tym niższa jest potrzeba 
afiliacji. 

Okazało się, że im bardziej odczuwalny jest fakt, że nasze zachowanie nie ma wpływu 
na to, co nas spotyka, tym wyższe jest poczucie oderwania od własnych przekonań, od 
innych osób oraz poczucie alienacji. Poczuciu alienacji towarzyszy poczucie samowyobcowania, natomiast im wyższy poziom izolacji od innych, tym niższa potrzeba afiliacji. 
Chorzy z wysokim poczuciem alienacji nie odczuwają potrzeby stowarzyszania się chociaż 
wykazują gotowość na pomoc i poradę innych osób. 

Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między kobietami a mężczyznami w grupie eksperymentalnej. 

Dla oceny zróżnicowania grup chorych i osób zdrowych obliczono najpierw macierz 
korelacji także dla grupy kontrolnej (por. tabela II), a następnie porównano uzyskane wyniki za pomocą testu t-Studenta, zakładając istotność statystyczną na poziomie p Ł 0,05. 
Istotnych statystycznie różnic nie stwierdzono jedynie w odniesieniu do zmiennych takich jak stosunek do śmierci i poczucie anomii. Przyjęto więc alternatywne do H4 i H6 hipotezy zerowe. Pozostałe zmienne w sposób istotny różnicowały grupę eksperymentalną i kontrolną, weryfikując pozytywnie sformułowane hipotezy badawcze od H1 do H14 po odrzuceniu odpowiednich hipotez zerowych. Okazało się bowiem, że osoby zdrowe charakteryzują się znacznie wyższym poczuciem celu życia, wyższą oceną wartości życia i samooceną, a co się z tym wiąże - również znacznie wyższym poczuciem sensu życia niż chorzy ze schizofrenią. Natomiast chorych w porównaniu z osobami zdrowymi cechuje znacznie wyższe poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania, samotności i alienacji. Wyraża się to brakiem wiary w istnienie jasnych i spójnych wartości, przekonaniem, że zdarzenia życiowe nie zależą od własnego zachowania, ale od losu, szczęścia czy też przypadku. Chorych poza tym charakteryzuje poczucie wyobcowania ze środowiska, osamotnienia, izolacji od innych, znaczących osób oraz oderwania od ważnych sfer życia, tj. norm społecznych, wartości, poglądów itp. Osobom badanym z grupy kontrolnej możemy przypisać takie cechy, jak: wiara w istnienie wartości dla których warto żyć i działać, wewnątrzsterowność, silne poczucie własnej tożsamości, autentyczności i indywidualności, przekonanie, że postępowanie zgodne z własnymi ideami i poglądami pozwala na realizację wyznaczonych celów i zadań oraz poczucie pozostawania w jedności z otoczeniem. 

Interpretacja uzyskanych wyników upoważnia do stwierdzenia, że osoby zdrowe odczuwają większą potrzebę afiliacji i wykazują lepsze przystosowanie do środowiska społecznego niż chorzy. Są towarzyskie, łatwo adaptują się do zmiennych wymagań grupowych, przejawiają pozytywne nastawienie do życia oraz zdolność do inicjowania działań i doprowadzania ich do końca. Chorzy zadręczają się problemem relacji z innymi ludźmi, komplikują te stosunki i boją się zaangażowania emocjonalnego. 

Tkwiące u podłoża lęk i niepewność czynią dla nich trudnym, jeśli nawet nie niemożliwym uczestnictwo w towarzyskich interakcjach. Chorzy są pełni niepokoju, przewrażliwieni, 
nieufni, unikają głębszych związków z innymi, lękają się o swoją umiejętność radzenia sobie ze stresem i napięciami jakie niesie życie codzienne. Otoczenie postrzega ich jako osoby przyjmujące postawę obronną i "nieobecne". 

Chorzy bardziej niż ludzie zdrowi są gotowi i otwarci na pomoc i poradę innych osób - przy czym ta gotowość jest większa u kobiet (p = 0,006) - ponieważ mają poważne trudności w kontaktach interpersonalnych, niską samoocenę, postawy ambiwalentne oraz poczucie opuszczenia i niezdolności do cieszenia się życiem. Badani z grupy kontrolnej wykazują natomiast większe zaufanie do swoich zdolności osiągania celów i uzyskiwania zadowolenia z życia, stąd z mniejszym prawdopodobieństwem będą poszukiwały rad i wsparcia u innych ludzi. 

Wnioski

1. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się wysokim poziomem ogólnego poczucia alienacji. 
2. Chorych ze schizofrenią paranoidalną cechuje poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania i izolacji. 
3. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną przejawiają słabe poczucie celu i sensu życia, 
czyli niską ocenę wartości życia i samego siebie. 
4. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną odczuwają słabą potrzebę afiliacji i stowarzy 
szania oraz wykazują gorszy stopień przystosowania do otoczenia społecznego. 
5. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną wykazują wysoką gotowość na pomoc i poradę 
innych ludzi, a więc oczekiwanie wsparcia społecznego. 
6. U chorych na schizofrenię paranoidalną im wyższy poziom poczucia alienacji, tym 
słabsze poczucie sensu życia. 
7. Wśród chorych płeć nie różnicuje uzyskanych wyników w zakresie badanych 
zmiennych. 
8. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się swoistymi właściwościami osobowości, które można określić mianem osobowości alienacyjnej. 


Piśmiennictwo 

 Aiken M., Bacharach S. B., French J. L.: Organizational structure, work process, and proposal making in administrative bureaucracies. Academy of Management Journal, 1980, 23, 631-652. 

 Beck A. T., Rush A., Shaw B. F., Emergy G.: Cognitive therapy of depression. Guilford Press, New York 1979. 

 Blazowsky R. A.: School bureaucracy and teacher alienation. Dissertation Abstracts International, 1978, 38, 3820-3821. 

 Brownfield C. A.: The brain benders: A study of the effects of isolation. Wiley, New York 1972. 

 Cassel J.: An epidemiological perspective of psychosocial factors in disease etiology. American Journal Publicity Health, 1974, 64. 

 Crozier M.: Biurokracja. Anatomia zjawiska. PWN, Warszawa 1967. 

 Crumley F. E.: The adolescent suicide attempt: A cardinal symptom of a serious psychiatric disorder. American Journal of Psychotherapy, 1982, 36, 158-165. 

 Dean D.: Alienation: its meaning and measurement. American Sociological Review, 1961, 26, 753-758. 

 Eisemann M.: Contac difficulties nad experience of loneliness in depressed patients and 
nonpsychiatric controls. Acta Psychiatrica Scandinavica, 1984, 70, 160-165. 

 Finifter A. (ed.): Alienation and the social system. Wiley, New York 1972. 
Frieze I. H., Bar-Tal D., Carroll J. S. (eds.): New approaches to social problems: Applications 
of attribution theory. Jossey-Bass, San Francisco 1979. 

 Fromm E.: Ucieczka od wolności. Czytelnik, Warszawa 1970. 

 Gough H. G., Heilbrun A. B.: The Adjective CheckList: Manual. Consulting Psychologist 
Press, New York 1965. 

 Henderson S., Byrne D. G., Duncan-Jones P., Scott R.: Social relationships, adversity and 
neurosis: A study of associations in general population sample. British Journal of Psychiatry, 
1981, 136, 574-583. 

 Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. Wyd. 2, WN PZWL, Warszawa 1999. 

 Jones W. H., Freemon J. E., Goswick R. A.: The persistence of loneliness: Self and other 
determinants. Journal of Personality, 1981, 49, 27-48. 

 Juczyński Z.: Psychologiczne determinanty funkcjonowania psychospołecznego. W: 

 K. Pełka-Sługocka (red.): Pasożytnictwo społeczne czy inwalidztwo u młodzieży. PWN, 
Warszawa 1981. 

 Kmiecik-Baran K.: Poczucie alienacji. UG, Gdańsk 1995. 

 Korzeniowski K.: Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny, 1986, 29, 
345-369. 

 Korzeniowski K.: O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd Psychologiczny, 1990, 33, 121-145. 
Lynch J. J., Convey W. H.: Loneliness disease and death: Alternative approaches. Psychosomatics, 1979, 20, 702-708. 

 Maroldo G. K.: Shyness and loneliness among college men and women. Psychological 
Reports, 1981, 48, 875-886. 

 May R.: Power and innocente. Norton, New York 1972. 

 McClosky H., Schaar J. H.: Psychological dimentions of anomy. American Sociological 
Review, 1965, 30, 14-40. 

 Middleton R.: Alienation, race and education. American Sociological Review, 1963, 28, 
973-977. 

 Miller G. A.: Professionals in bureaucracy: Alienation among industrial scientists and 
engineers. American Sociological Review, 1967, 32, 755-768. 

 Nettler G.: A measure of alienation. American Sociological Review, 1957, 22, 670-677. 

 Nerviano V. J., Gross W. F.: Loneliness and locus of control for alcoholic males: validity 
against Murray needs and Cattell trait dimentions. Journal of Clinical Psychology, 1976, 
32, 479-484. 

 Ostrov E.: Loneliness, shyness and withdrawal in adolescence. Advances in Adolescent 
Mental Health, 1986, 1, 29-58. 

 Ostrov E., Offer D.: Adolescent youth and society. University of Chicago Press, Chicago 
1978. 

 Otto L. B., Featherman D. L.: Social, structural and psychological antecedents of self- 
estrangement and powerlessness. American Sociological Review, 1975, 40, 701-719. 

 Peplau L. R., Perlman D. (eds.): Loneliness: A source book of current theory, research 
and therapy. Wiley, New York 1982. 

 Pugh D. S., Hickson D. J., Hinnings C. R.: An empirical taxonomy of structures of work 
organization. Administrative Science Quarterly, 1969, 14, 115-126. 

 Riesman D.: Samotny tłum. PWN, Warszawa 1970. 

 Rokeach M.: The open and closed mind. Basic Books, New York 1960. 
Schacht R.: Alienation. Anchor Books, New York 1971. 

 Seeman M.: On the meaning of alienation. American Sociological Review, 1959, 24, 
783-791. 

 Seeman M.: Alienation studies. Annual Review of Sociology, 1975, 23, 91-123. 

 Shulz R.: Effects of control and predictability on the physical and psychological well-being of the institutionalized aged. Journal of Personality and Social Psychology, 1976, 33, 563-573 

 Srole L.: Social integration and certain corollaries. American Sociological Review, 1956, 21, 709-716. 

 Struening E. L., Richardson A. H.: A factor analytic exploration of the alienation, anomia and authoritarianism domain. Journal of Social Psychology, 1965, 66, 353-358. 

 Suedfeld P.: Aloneness as a healing experience. W: L. A. Peplau, Perlman W. (eds.): Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy. Wiley, New York 1982. 

 Terelak J.: Człowiek w sytuacjach ekstremalnych. MON, Warszawa 1982. 

 Weiss R. S.: Loneliness: The experience of emotional and social isolation. MIT Press, Boston 1973. 

 Wenz F. V.: Seasonal suicide attempts and forms of loneliness. Psychological Reports, 
1977, 40, 807-810. 

 Wojciszke B.: Psychologia społeczna. System poznawczy i procesy spostrzegania ludzi. 
UG, Gdańsk 1983. 


Praca opublikowana pt. "Osobowość alienacyjna a schizofrenia paranoidalna" w czasopiśmie "Studia Psychologica", 2000, t. 1, nr 1, s. 69-80. 

Archiwum publikacji 
w serwisie Publikacje edukacyjne

Poczucie alienacji a brak poczucia kontroli wewnętrznej

Wstęp

Oddziaływania wychowawcze, dotyczące dzieci, młodzieży, dorosłych, starają się doprowadzić do tego, aby na co dzień postępowali oni w określony sposób, żeby działali w różnorodnych okolicznościach życia zgodnie z wartościowymi wzorami, tak jak oczekuje tego społeczeństwo, którego są cząstką.

Wychowanie zmierza między innymi do tego, aby stworzyć i utrwalić w jednostce takie warunki, które pozwolą jej działać zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, a w miarę możliwości tworzyć nowe wartości, przyczyniające się do doskonalenia życia i warunków, w jakich ono się toczy.

Gdy wzajemna równowaga między jednostką a środowiskiem zostanie zachwiana, pojawiają się zaburzenia w zachowaniu, które manifestują się najpierw najłagodniejszymi formami (niepowodzenia w nauce, bunty przeciw autorytetom), po czym przechodzą do form ostrzejszych, aby w warunkach szczególnie niepomyślnych doprowadzić do przestępczości albo nerwicy. (Konopnicki J., 1957, s. 37).

Istnieje wiele czynników prowadzących do zaburzeń relacji między jednostką a społeczeństwem, jak trudności codziennego życia, samotność, brak zrozumienia u innych etc. Czynniki te powodują, że jednostka czuje się zdana tylko na siebie, swe otoczenie postrzega jako wrogie. Konsekwencją tego jest stan oderwania się człowieka od ważnych obszarów środowiska społecznego, w którym funkcjonuje, własnych poglądów i zachowań, przekonania o obcości pewnych ważnych obszarów swego życia - poczucie alienacji.

Poczuciu wyobcowania towarzyszy często (a czasami jest również jego przyczyną) poczucie braku wpływu na kształt wydarzeń, sytuacji występujących w życiu jednostki - poczucie braku kontroli.

Artykuł stanowi próbę krótkiego przeglądu teorii poczucia alienacji i poczucia kontroli, dostępnych w literaturze pedagogicznej i psychologicznej.

1. Poczucie alienacji i kontroli - charakterystyka zjawisk.

Z większości prac poświęconych problematyce alienacji można wnosić, iż alienacja jest obcością, uprzedmiotowieniem człowieka. Alienacja dotyczy nie tylko wyzysku w pracy czy ucisku, ale każdej sytuacji, w której jednostka lub grupa traci swoje narzędzia działania, swoje możliwości, doznaje niepowodzenia w zdobywaniu własnej tożsamości, traci własną autonomię.

Z zagadnieniem alienacji koresponduje pojęcie kontroli, które stanowi przedmiot wielu prac psychologicznych. Niepowodzenia w określaniu własnego "ja", we własnej aktywności, prowadzące do utraty tożsamości, autonomii zależą w dużej mierze od spostrzeganej wolności wyboru, a także od kontroli osobistej itp. Pojęcia takie jak kompetencja, skuteczność, bezradność, alienacja są używane w celu opisania stopnia, w jakim człowiek zdolny jest do kontrolowania ważnych zdarzeń występujących w jego otoczeniu.

Alienacja nie zawsze jest uświadamiana przez jednostkę. Uświadomienie to H. Seeman określa terminem poczucie alienacji. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 17). Wynika z tego, że z alienacją w znaczeniu subiektywnym (poczuciem alienacji) mamy do czynienia wówczas, gdy jednostka przeżywa konflikt, który związany jest z obiektywnymi warunkami w jakich się znajduje. To, czy konflikt wystąpi zależy od takich właściwości jednostki jak aspiracje, potrzeby, oczekiwania itp.

1. 1. Teorie i definicje alienacji i poczucia alienacji.

Pojęcie alienacji jest przedmiotem wielu rozważań teoretycznych. Do dziś nie udało się jednak wypracować jednolitej definicji tego zagadnienia. Jego znaczenie odnosi się, z jednej strony do warunków życia społecznego, z drugiej strony zaś kojarzy się z problematyką jednostkowych nastawień wobec życia.

K. Kmiecik - Baran koncepcje alienacji dzieli na: socjologiczne, socjologiczno - psychologiczne oraz nawiązujące do określonych struktur społecznych. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 19).

Koncepcje socjologiczne i socjologiczno - psychologiczne traktują alienację jako cechę jednostki w relacji z rzeczywistością. Analizują one łącznie zarówno psychologiczne jak i obiektywne aspekty alienacji.

G. Nettler uznał, iż istotą alienacji jest oderwanie człowieka od ważnych bytów, głównie od kultury i społeczeństwa. Według E. L. Strueninga i A. H. Richardsona alienacja posiada dwa wymiary. Pierwszy to alienacja przez odrzucenie, wyrażająca się poczuciem niepewności, pesymizmem, nieufnością, osamotnieniem. Drugi wymiar alienacji to "spostrzegana bezcelowość", oznacza ona widzenie innych ludzi jako prowadzących życie bezcelowe oraz bezsensowne. (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 20).

E. Fromm kładzie główny nacisk na samotność człowieka. Według niego głównym problemem jednostki jest rozwiązywanie problemów stwarzanych przez społeczeństwo - unikanie nacisków, które zmuszają człowieka do rezygnacji z własnej indywidualności na rzecz konformizmu, zależności, niewolnictwa. Tak więc alienacja, w ujęciu Fromma, to wyobcowanie ze swej prawdziwej natury (Korzeniowski K., 1990, s. 126 - 129).

W odróżnieniu od koncepcji socjologicznych i socjologiczno - pedagogicznych, ujmujących alienację jako uogólnione oczekiwania dotyczące relacji podmiotu ze światem społecznym, koncepcje nawiązujące do określonych struktur społecznych koncentrują się głównie na alienacji politycznej, która definiowana jest jako poczucie obcości lub wyobcowania w relacjach z różnego rodzaju instytucjami, organizacjami (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 23). Objawia się ono w bezsilności wynikającej z braku zrozumienia zjawisk i procesów politycznych i braku wiary w skuteczność podejmowania działań politycznych.

W moim odczuciu, najpełniej ujmującą zagadnienie alienacji i kładącą główny nacisk na jej subiektywny wymiar koncepcją jest teoria H. Seemana.

Teoria H. Seemana ma również tą zaletę, że stara się on swoje pojęcia prezentować w kategoriach mierzalnych. Autor wyróżnia pięć wymiarów poczucia alienacji: (Korzeniowski K., 1986, s. 248 - 352) 
1. Poczucie bezsilności - to charakteryzujące jednostkę oczekiwanie, że jej własne zachowanie jest w stanie doprowadzić do pojawienia się tych efektów, do których jednostka dąży. Ten wymiar zdecydowanie najbliższy jest wymiarowi poczucia kontroli. 
2. Poczucie bezsensu - odnosi się do przekonania jednostki o możliwości przewidywania efektów własnego zachowania. Innymi słowy, jest to niski poziom oczekiwania, że można w satysfakcjonujący sposób przewidzieć przyszłe efekty własnego postępowania. 
3. Poczucie anomii - to przekonanie o tym, że istniejące normy przestały obowiązywać. Takie poglądy implikują sąd, że przestrzeganie tych norm uniemożliwia jednostce osiąganie jej celów.
4. Poczucie samowyobcowania - to przekonanie jednostki, że postępowanie zgodne z własnymi przekonaniami jest dla niej szkodliwe, nie pozwala na realizację jej celów. 
5. Poczucie izolacji - to przypisywanie niskiej nagradzającej wartości celom i przekonaniom wysoko wartościowanym w społeczeństwie. Takie przekonanie powoduje osamotnienie jednostki.

Odnosząc się do teorii H. Seemana K. Kmiecik - Baran wymienia obszary ważne dla jednostki, które w wyniku wysokiego stopnia poczucia alienacji mogą stać się dla niej obce. Autorka, w odróżnieniu od H. Seemana opisuje dokładnie przeciwstawne krańce przedstawianych wymiarów poczucia alienacji: (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 29 - 30) 
1. Reguły gry społecznej - brak jasnych akceptowanych reguł (prawnych, moralnych, obyczajowych, zwyczajowych) prowadzić może do poczucia anomii. Gdy jednostka stosuje w postępowaniu wymienione reguły, mamy do czynienia z poczuciem ładu. 
2. Wartości - brak jasnych, tworzących spójny system wartości sprawia, że trudno określić jak efekty takiego zachowania będą odebrane przez społeczeństwo. Gdy sytuacja braku jasnych i spójnych wartości trwa zbyt długo, to może ona doprowadzić do pojawienia się poczucia bezsensu, braku wiary w jakiekolwiek wartości. Z kolei jasny, spójny system wartości, akceptowany społecznie, nadaje podmiotowi sens życia. Poczucie sensu życia jest więc przekonaniem, że istnieją wartości, dla których warto żyć i działać. 
3. Własne poglądy, przekonania - zmuszenie jednostki do zaprzeczenia własnym poglądom powoduje poczucie oderwania od własnych przekonań, idei prowadząc do samowyobcowania, natomiast wierność własnym zasadom i ideałom, zdaniem autorki, prowadzi do poczucia autonomii. 
4. Własne zachowanie - oderwanie od swojego systemu zachowań powoduje poczucie bezradności, braku związku między własnymi zachowaniami a ich skutkami. Przeciwieństwem bezradności jest w tym aspekcie poczucie zaradności. 
5. Inni ludzie - oderwanie od innych ludzi, poczucie braku satysfakcjonujących kontaktów z otoczeniem prowadzi do poczucia osamotnienia, a w konsekwencji do izolacji, samotności.

Podsumowując dokonany przegląd teorii dotyczących poczucia alienacji stwierdzić należy, że w odróżnieniu od alienacji rozumianej jako zjawisko, zakładają one, że poczucie alienacji jest odczuciem subiektywnym. Teorie te podkreślają również, że poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z ważnymi dla jednostki obszarami świata np. innymi ludźmi, normami, wartościami etc. Trzecim, istotnym z pedagogicznego punktu widzenia, założeniem większości definicji jest fakt, że poczucie alienacji jest związane z negatywnymi emocjami prowadzącymi bardzo często do licznych zaburzeń zachowania, a także do podejmowania przez jednostkę destruktywnych sposobów radzenia sobie z tym stanem.

1. 2. Poczucie kontroli a poczucie alienacji - wpływ spostrzeganej kontroli na funkcjonowanie jednostki.

Kontrola stanowi przedmiot wielu prac psychologicznych, które poświęcone są różnym zagadnieniom. Pojęcia takie jak kompetencja, doskonałość, alienacja, skuteczność są używane w celu opisania stopnia, w jakim człowiek zdolny jest do kontrolowania ważnych zdarzeń występujących w jego otoczeniu. Kontrola jest więc terminem bardzo szerokim i nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji tego pojęcia.

J. Sokołowska wymienia dwie grupy definicji kontroli:

 odnoszące się do spostrzeganej zależności między własnym działaniem a wynikami;

 odnoszące się do spostrzeganej możliwości uzyskania określonych wyników dzięki własnemu działaniu. (Sokołowska J., 1993, s. 17).

Przykładem pierwszej grupy definicji jest koncepcja kontroli wzmocnień W. Rottera. Zakłada on, że poczucie umiejscowienia kontroli określa, w jakim stopniu ludzie kontrolują uzyskanie wzmocnień za pośrednictwem własnych zachowań, a jak dalece są przekonani, że wzmocnienia te kontrolowane są z zewnątrz np. losowo. (Hilgard E., 1962, s. 141 - 150).

W myśl tej teorii poczucie umiejscowienia kontroli podzielić możemy na: 
1. zewnętrzne - gdy wzmocnienie jest postrzegane przez podmiot jako następstwo podjętego przez niego działania. Jednostka postrzega wynikłe z tego następstwa jako rezultat losu, szczęścia bądź nieprzewidywalnych przez nią sił. 
2. wewnętrzne - gdy jednostka spostrzega, że zdarzenie jest konsekwencją jej własnego działania.

W drugim przypadku chodzi o spostrzegane poczucie własnej skuteczności czy kompetencji. A. Bandura definiuje poczucie własnej skuteczności jako przekonanie, że można tak sterować własnym zachowaniem, aby sprostać wymogom sytuacji. (Bandura A., 1968, s. 231). Zgodnie z takim rozumieniem kontroli chodzi nie tylko o zależność wyniku od naszego działania, ale także o przekonanie, że będzie on pozytywny.

Z wielu badań empirycznych wynika, że przekonanie o posiadanej kontroli wpływa pozytywnie na funkcjonowanie człowieka. Przekonanie o możliwości dokonywania wyborów stymuluje więc motywację do działania. (Gerstman, S., 1982, s. 152 - 156).

Z kolei brak kontroli nad działaniem powoduje poczucie anomii, bezradności, bezsensu, a więc tych wymiarów, które składają się na poczucie alienacji, wyobcowania.

Badania wykazują ponadto, że osoby z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli wykazują większą odporność na nacisk grupy, są pewne siebie, bardziej polegają na własnych sądach. (Kofta M.,. 1979, s. 226).

Osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej rzadziej niż osoby z wyższym poczuciem kontroli zewnętrznej zmieniają poglądy, jednak, gdy je już zmienią, głębiej wpiszą się one w ich system wartości.

Podsumowując rozważania na temat poczucia kontroli można stwierdzić, że osoby cechujące się zgeneralizowanym przekonaniem o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli preferują sytuacje, których wynik zależy od ich własnego działania.

W przypadku osób ze zgeneralizowanym przekonaniem o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli preferencje w działaniu dotyczą takich form aktywności, których wynik nie zależy od własnych sprawności. Wynika to z pewnych mechanizmów obronnych spowodowanych niskim poczuciem swej wartości, co, oprócz innych negatywnych następstw, prowadzi do wysokiego poziomu poczucia alienacji.

1. 3. Przyczyny poczucia alienacji i poczucia braku kontroli.

Szukając przyczyn alienacji badacze zwracają uwagę na: 
1.) Sytuację jednostki, jej pozycję społeczną, warunki społeczno - ekonomiczne. 
2.) Cechy charakterystyczne podmiotu np. wiek, poglądy, ideały, preferencje. 
3.) Różnego rodzaju sytuacje izolujące jednostkę od uczestnictwa w życiu społecznym, grupach nieformalnych, wspólnotach itp.

Wyniki badań potwierdzają, że wysoki poziom alienacji charakteryzuje osoby o niskim statusie ekonomicznym i zawodowym, niewykształcone, o niskich dochodach oraz pochodzące z dyskryminowanych grup społecznych. Stwierdzono ponadto, że mieszkańcy miast, szczególnie dużych, czują się bardziej wyalienowani niż mieszkańcy wsi (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 33).

W powstawaniu poczucia alienacji niebagatelną rolę odgrywa również wadliwy proces socjalizacji.

Zdaniem A. Szymanowskiej "wiara w sens istnienia powstaje, gdy dziecko wzrasta w przeciętnie normalnych warunkach rodzinnych i gospodarczych, które nie hamują jego radości życia będącej pierwotną i naturalną właściwością człowieka." (Szymanowska A., 1996, s. 196 - 197).

Jeżeli jednak, w swoim środowisku socjalizacyjnym, dziecko narażone jest na przeżywanie ciężkich konfliktów narzuconych mu przez świat dorosłych, jego naturalna radość życia może zostać przytłumiona i wówczas może ono przyjąć postawę negującą wartości życia - postawę wyalienowania.

Silne zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka powoduje rozbicie pełnej struktury rodziny, gdyż rozpad rodziny jest dla niego sytuacją silnie traumatyczną. (Brągiel J., 1990, s. 49). Zarówno w przypadku śmierci jak i rozwodu dzieci czują, że nie mają żadnego wpływu na swój los i swoje przeznaczenie. Zaniża się w ten sposób poziom kontroli dziecka, zaczyna ono uciekać w głąb, izolować się z otoczenia.

Wielu młodych ludzi, którzy nie czują się kochanymi i rozumianymi przez swoich rodziców, cel swojego życia widzi w pełnym miłości zespoleniu z ukochaną osobą. Gdy jednak obiekt miłości czuje się niegodny zainwestowanych w nim uczuć, życie nagle zaczyna tracić sens. Badania H. Schulza na rozbitych parach, które były silnie związane emocjonalnie ze sobą dowodzą ponadto, że, mimo, iż obydwie strony twierdziły, że rezultatem zerwania jest poczucie osamotnienia i depresja, to jednak strona, która doprowadziła do zerwania czuła się mniej osamotniona. (Kmiecik - Baran, 1995, s. 35).

Świadczy to o silnym związku percepcji posiadania osobistej kontroli nad otoczeniem z poczuciem alienacji. Osoby, które w większym stopniu czują, że kontrolują swoje życie, mniej skłonne są do postaw wyalienowania, poczucia bezsensu, anomii.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na wzrost poczucia alienacji są sytuacje zagrażające podstawowym potrzebom jednostki, prowadzące często do przeciążenia psychicznego. Jednym z jego elementów jest frustracja określana jako "stan polegający na niezaspokojeniu czyli blokadzie określonych potrzeb" (Skorny Z., 1972, s. 94). Jest to stan psychiczny silnie zabarwiony uczuciem negatywnym, pojawiającym się wówczas, gdy człowiek nie osiąga upragnionego celu.

Potrzebą, której niezaspokojenie w znacznym stopniu wpływa zarówno na wyobcowanie jednostki z otoczenia, jak i na brak poczucia kontroli nad funkcjonowaniem w rzeczywistości jest potrzeba dopływu bodźców społeczno - sensorycznych. Samotność, izolacja, nie zawsze są rezultatem warunków tkwiących w sytuacji. Samotność może być również rezultatem warunków tkwiących w samym podmiocie. Również zewnętrzne zmiany w organizmie podmiotu, zachodzące ze względu na wiek i związane z tym wycofanie się z życia społecznego, mogą prowadzić do samotności i zmian w funkcjonowaniu psychiki (Kmiecik - Baran K., 1995, s. 48).

Oprócz postrzegania osamotnienia jako oderwania od ludzi, z którymi jednostka pozostaje w określonych związkach, należy również zwrócić uwagę na istnienie tego zjawiska w innych wymiarach rzeczywistości społecznej jak wartości, normy społeczne, własne poglądy. W takim ujęciu osamotnienie staje się synonimem słowa alienacja i można je sprowadzić do trzech wymiarów, mianowicie: do oderwania od innych (poczucia osamotnienia, oderwania od siebie (poczucia samowyobcowania i bezradności) i oderwania od kultury (poczucia bezsensu i anomii). Wydaje się jednak, że poczucie osamotnienia prowadzi w konsekwencji do pozostałych rodzajów alienacji.

BIBLIOGRAFIA 
1. Bandura A. : Agresja w wieku dorastania. Warszawa 1968 
2. Baumeister R. F., Heaterton T. F. , Tice D. M. : Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji. Warszawa 2000 
3. Brągiel J. : Wychowanie w rodzinie niepełnej. Opole 1990 
4. Gerstmann S. : Psychologiczne podstawy oddziaływań wychowawczych. Warszawa 1982 
5. Hilgard E. : Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1962 
6. Kmiecik - Baran K. : Poczucie alienacji: destruktywne i konstruktywne sposoby minimalizacji. Gdańsk 1995 
7. Kmiecik - Baran K. : Poczucie osamotnienia. Charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny 1988, t. XXXI, nr 4 
8. Kofta M. : Samokontrola a emocje. Warszawa 1979 
9. Konarzewski K. : Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna. Warszawa 2000 
10. Konopnicki J. : Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966 
11. Korzeniowski K. : Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny 1986, t. XXIX, nr 2
12. Korzeniowski K. : O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd psychologiczny 1990, t. XXXII, nr 1 
13. Łobocki M. : Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978 
14. Nowak S. : Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970 
15. Pilch T. : Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1995 
16. Skorny Z. : Psychiczne mechanizmy zachowania się. Warszawa 1972 
17. Sokołowska J.: Przewidywania i wybory a przekonanie o własnej kontroli. Warszawa 1993 
18. Szymanowska A. : Sens życia jako wartość. O kryzysach poczucia sensu życia i jego promocji w wychowaniu szkolnym. [w:] Zanim w szkole będzie źle. Profilaktyka zagrożeń. (red.) K. Ostrowska, J. Tatarowicz. Warszawa 1996

Joanna Rusin 
Bursa Szkolnictwa Zawodowego w Bydgoszczy

O NAWROTACH W UZALEŻNIENIU - część II ZAPOBIEGANIE NAWROTOM

Autor: Magdalena Bąkiewicz

Źródło: www.psychotekst.pl

Jednym z elementów zapobiegania nawrotom choroby jest rozpoznawanie wczesnych sygnałów ostrzegawczych i budowanie strategii przeciwdziałania im z udziałem innych ludzi. Można przerwać narastający proces nawrotu, zanim sygnały ostrzegawcze staną się zbyt silne.

Ważne, by wychwycić pierwsze sygnały, które poprzedzają faktyczne wystąpienie nawrotu - wczesne rozpoznanie ich pozwala podjąć odpowiednie kroki zapobiegające dalszemu rozwojowi.

Niniejsza lista (za: Terence Gorski, opracowanie w języku polskim: E. Woydyłło, 1994) ma na celu ułatwienie osobom uzależnionym rozpoznanie typowych problemów, które mogą spowodować zachwianie spokojnego zdrowia, prowadząc do sięgnięcia po alkohol lub inny środek chemiczny. Sprawdź, które z nich dotyczą ciebie.

Faza I: Zmiany zewnętrzne:

Podczas tej fazy na zewnątrz wyglądam całkiem dobrze, ale zaczynam czuć i myśleć jak dawniej, co powoduje pogorszenie samopoczucia.

Najczęstsze sygnały to:

o zwiększony stres,

o zmiana sposobu myślenia (np. zaczynam myśleć, że mój program trzeźwienia nie jest już tak ważny jak kiedyś)

o zmiana nastrojów, uczuć (huśtawka uczuć, zaprzeczam im, nie przyznaję się do np. niepokoju)

o zmiana w zachowaniu (na zewnątrz wyglądam nieźle, mówię "to, co trzeba", ale w głębi duszy wiem, że nie przerabiam swojego programu trzeźwienia tak, jak wcześniej).

Faza II: Zaprzeczanie

Mówiąc najprościej: przestaję uczciwie mówić innym o tym, co myślę i czuję.

Najczęstsze sygnały to:

o martwienie się o siebie (obawa, że nie uda mi się wytrwać w trzeźwości, ale nie chcę o tym myśleć - odrzucam to)

o zaprzeczanie, że się martwię (usiłuję przekonać siebie, że wszystko jest w porządku, chociaż faktycznie nie jest. Czasem zaprzeczanie skutkuje i wtedy mogę zapomnieć o swoich problemach i na chwilę poczuć się lepiej).

Faza III: Unikanie i defensywność (zachowania ucieczkowe i obronne)

Staram się unikać rzeczy, osób, które mogłyby mnie zmusić do uczciwego spojrzenia na zmiany jakie zaszły w moich myślach, uczuciach, zachowaniach. Gdy dochodzi do konfrontacji wprost, staję się defensywny, nie chcę słuchać tego, co inni starają się mi powiedzieć.

Najczęstsze sygnały to:

o przekonanie, że już nigdy nie sięgnę po alkohol czy inny środek (nabieram pewności, że nie muszę wkładać tak dużo energii w trzeźwienie, bo przecież "i tak już się nie napiję")

o zajmowanie się bardziej innymi niż sobą ("trzeźwieję za innych")

o unikanie rozmów na temat osobistych problemów, trudności

o zachowania kompulsywne (staję się "sztywny", zwykle pod wpływem stresu - zaczynam w kółko robić to samo, nie zastanawiając się po co, ani dlaczego to robię, np. zaczynam dużo pracować, zajmować się mnóstwem rzeczy na raz; to pozwala odwrócić uwagę od tego, co się dzieje, nieprzyjemnych uczuć, jakie mnie ogarniają)

o zachowania impulsywne (zwykle dzieje się to pod wpływem silnego stresu - reaguję impulsywnie. Czuję się z tym źle, szukam usprawiedliwień i przerzucam winę na innych)

o skłonność do izolowania się od ludzi

Faza IV: Narastanie kryzysu

Najczęstsze sygnały to:

o tunelowe widzenie (widzę tylko wycinek sprawy, nie dostrzegam całości. Gdy pojawiają się jakieś problemy, nie wiem dlaczego. Uważam, że życie jest niesprawiedliwe, że nie mam na nie żadnego wpływu. Tylko czasem zauważam coś dobrego, natomiast ignoruję rzeczy złe. W ten sposób mylnie mogę uznać, że wszystko jest wspaniałe, gdy w rzeczywistości nie jest)

o stany depresyjne (brak mi energii, ogarnia mnie uczucie pustki, rzadko czuję się dobrze, za dużo śpię. Uciekam w różne zajęcia, unikam mówienia o tym, co się ze mną dzieje)

o utrata konstruktywnego planowania (moje plany opierają się na marzeniowym planowaniu - "jak chciałbym, aby to było...". Snuję nierealne plany, nie zwracam uwagi na detale niezbędne do tego, by te plany realizować)

o plany kończą się niepowodzeniem

Faza V: Demobilizacja (utrata zdolności do działania)

Czuję się osaczony coraz to nowymi problemami. Mam ochotę się poddać.

Najczęstsze sygnały to:

o snucie marzeń i życzeniowe myślenie ("gdybanie", fantazjowanie. Zaczynam snuć marzenia i oczekiwać, że stanie się to bez mojego udziału)

o uczucie, że nic się nie da zrobić

o dziecinne pragnienie by być szczęśliwym (chciałbym, żeby jakiś cud sprawił, że wszystkie problemy zostaną rozwiązane)

Faza VI: Dezorientacja i przesada

Zaczynam myśleć i czuć, postępować chaotycznie. Jestem poirytowany i przesadnie reaguję na drobiazgi.

Najczęstsze sygnały to:

o trudności w spokojnym myśleniu

o trudności w radzeniu sobie z emocjami (w tym: łatwe wybuchy złości)

o kłopoty z pamięcią

o trudności w radzeniu sobie ze stresem

Faza VII: Depresja

Nie mogę już robić rzeczy, które normalnie nie sprawiają mi żadnych trudności. Czasami czuję, że życie nie ma sensu, ogarniają mnie myśli samobójcze, zaczynam myśleć o alkoholu - jako o sposobie uwolnienia się.

Najczęstsze sygnały to:

o nieregularne odżywianie się (albo zaczynam objadać się, albo tracę apetyt - jem bardzo niewiele)

o brak chęci do działania

o kłopoty ze snem

o zachwianie struktury w życiu codziennym (normalny - poprzedni - porządek dnia ulega załamaniu)

Faza VIII: Utrata kontroli nad zachowaniami

Nie panuję nad swoimi myślami, uczuciami, zachowaniami. Nie potrafię wypełniać swoich dni niczym produktywnym.

Najczęstsze sygnały to:

o nieregularne uczestnictwo w terapii, mityngach AA

o postawa typu: "nie zależy mi" (w tym niezadowolenie z życia, poczucie bezsilności, bezradności)

o odrzucanie pomocy

Faza IX: Świadomość utraty kontroli

Załamuje się mój system zaprzeczania, widzę, jak poważne są moje problemy, jak przestałem kierować swoim życiem i jak niewiele mam kontroli nad tym, by cokolwiek poprawić.

ajczęstsze sygnały to:

o trudności z koncentracją uwagi, podatność na wypadki (miewam zawroty głowy, zaburzenia równowagi, osłabiony refleks)

o użalanie się nad sobą, całkowita utrata zaufania do siebie, świadome kłamstwa

o myśli o powrocie do picia kontrolowanego

Faza X: Poczucie braku wyboru

Nie wierzę, że cokolwiek lub ktokolwiek mógłby mi pomóc

Najczęstsze sygnały to:

o całkowite zerwanie z terapią, mityngami AA -środowiskiem trzeźwościowym

o ogromna samotność, frustracja, złość, napięcie, nieuzasadnione urazy, pretensje do siebie i świata

Faza XI: Powrót do picia i zażywania

W tej fazie zaczynam od nowa pić, usiłuję to robić w sposób "kontrolowany", ale stopniowo dociera do mnie, że uzależnienie znowu zaczyna rujnować moje życie.

Oto kolejne etapy planowania zapobiegania nawrotom choroby:

1. Stabilizacja: Spróbuj odzyskać kontrolę nad sobą. Najlepiej umów się ze specjalistą, sponsorem, powiedz im o tym, co się dzieje. Pamiętaj! Im bardziej twój głos wewnętrzny przekonuje cię, że nie warto - tym bardziej trzeba. Spróbuj przełamać opór. Nie podejmując działania pozwalasz by choroba znów opanowywała twój umysł, ciało, wpływała na relacje z ludźmi - zmierzasz w kierunku picia.

2. Ocena sytuacji: Zobacz co się dzieje w twoich myślach, uczuciach. Porozmawiaj o tym, co się z tobą dzieje.

3. Edukacja: Dowiedz się jak najwięcej o nawrotach, o tym, co robić aby im zapobiegać. Zwracając się o pomoc nie robisz tego sam. Pozwól sobie pomóc.

4. Rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych: Sporządź własną listę sygnałów ostrzegających przed nawrotem choroby.

5. Postępowanie z sygnałami ostrzegawczymi: Dowiedz się, jak można sobie z nimi radzić, zanim stracisz nad nimi kontrolę.

6. Praktykowanie samooceny: Naucz się świadomie rozpoznawać sygnały ostrzegawcze w trakcie ich pojawiania się. Pomocnym może się okazać pisanie dzienniczka uczuć.

7. Przegląd programu zdrowienia: Upewnij się, że twój program zdrowienia może pomóc ci w radzeniu sobie z sygnałami ostrzegawczymi.

8. Monitorowanie programu zdrowienia: uaktualniaj regularnie swój plan zapobiegania nawrotom choroby. Dokonuj swoistego bilansu swojego trzeźwienia.

Zdarzają się pacjenci gotowi pogodzić się z istnieniem nawrotów przez pierwsze lata abstynencji ale sądzą, że w miarę wydłużania się stażu abstynencji ryzyko "zapicia" znika. Uważają, że skoro długo nie piją, nie chce im się pić i "wiedzą co robić, jakby co" to nawrót nie może im się zdarzyć. Przestają konserwować swój "system ostrzegawczy" i zabezpieczający przed nawrotem.

Niezwykle ważne wydaje się, by alkoholik uznał istnienie nawrotów, poznał ich naturę, ale też nauczył się rozpoznawać na długo wcześniej i nie bagatelizować sygnałów nawrotu. Aby skonstruował system zabezpieczania się przed sięgnięciem po alkohol. Aby wyrobił tzw. "odruchy ratunkowe", jak korzystanie z sieci wsparcia: sponsora, najbliższych osób, mityngów, z odpowiedniej literatury, włącznie z ewakuacją do bezpiecznego miejsca, jak np. oddział terapeutyczny, poradnia, bądź klub abstynenta.

Niekiedy nic tak nie przekona, jak bolesne doświadczenie, które dla niektórych osób staje się najlepszym nauczycielem. Upadki, porażki w próbach radzenia sobie "po swojemu", ponoszone kolejne przykre, niekiedy nieodwracalne, konsekwencje kolejnego zapicia - dowodzą, że z tą chorobą nie ma żartów. Warto przeciwdziałać nawrotom, unikać czynników zagrażających a jeśli się pojawią sygnały ostrzegawcze - nie bagatelizować ich, gdyż koszt, jaki można ponieść, często jest zbyt duży.

Źródło: www.psychotekst.pl

(publikacja: 2006-06-28)