Pierwszą instytucjonalną formą więzienia była kara wieży. Była stosowana głównie wobec szlachty. Nie była karą hańbiącą, skazani na nią nie pracowali. Dzieliła się na karę wieży dolnej i karę wieży górnej. Karę wieży wycofano w czasach wojen. Kara wieży dolnej – pośrednia między więzieniem a śmiercią; umieszczano w studniach 9 – 11m; nie zakuwano w kajdany; zamykano na rok i 6 tygodni – dokładnie tyle; karmiono chlebem i wodą; skazany mógł mieć odzież, nie miał żadnych sprzętów, nie troszczono się o jego zdrowie; kara ta cechowała się dużą śmiertelnością; kara nie mogła być skracana. Kara wieży górnej – orzekana była od 1 godziny do roku i 6 tygodni; wykonywano ją na lub nad powierzchnią ziemi (w budynkach); skazany nie pracował; nie zakuwano w kajdany; skazany sam na własny koszt się utrzymywał, mógł mieć różne sprzęty, służbę, mógł przyjmować gości.
1775r – w Gandawie utworzono więzienie wg systemu celkowego – PIERWSZE PRAWDZIWE WIĘZIENIE NA ŚWIECIE! : *praca jako podstawa moralnego odrodzenia się więźniów *pracowali w ciągu dnia we wspólnych izbach, w nocy zamykani byli w pojedynczych celach *więźniów obowiązywało milczenie *były kategorie wg stopnia demoralizacji, wcześniej tych kategorii nie było.
System celkowy (2 wersje) ~ USA:
PENSYLWAŃSKI: ukształtował się w Filadelfii w latach 1790 – 1829; kara miała cel wychowawczy; eksponowano osamotnienie; więźniowie cały czas byli w 1-osobowych celach; skazani nie pracowali; studiowali Biblię; ten system cechował się dużą śmiertelnością; założyła więzienie sekta Farków; pojedyncza cela miała na celu to, by więzień przemyślał swoje zachowanie.
AUGSBURGSKI: ukształtował się w mieście Auburn w latach 1816 – 1832; skazanych obowiązywało bezwzględne milczenie; oddzielne cele na noc, w dzień wspólna praca w milczeniu; zakaz milczenia również dla strażników; tworzono nową architekturę – nie było okien i drzwi, była tylko krata i ściana; wyparł system pensylwański.
1767r – Warszawa, Marszalek Lubowierski stworzył więzienie dla mężczyzn, tzw. więzienie marszałkowskie oparte na zasadach: organizacji, higieny, ludzkości. W więzieniu było 65 miejsc; osądzano tu za długi i drobne przestępstwa; wykonanie kary oparte na wspólności, oddzielano tylko nieposłusznych; każdy więzień miał swój numer; zakuci byli w kajdany; cele czyste, ogrzewane i wietrzone; mieli czystą bieliznę; spacery na powietrzu; zapewniona opieka lekarska; dobrze karmiono; mogli otrzymywać żywność i odzież z zewnątrz; mogli korespondować; cenzura listów; nadzór strażników aby np. nie karali bezpodstawnie; więźniowie mieli prawo do skarg, praktyk religijnych; obowiązek pracy, za odmowę pracy karano, praca była adekwatna do możliwości; po wyjściu na wolność nie musieli zwracać odzieży, którą dostali.
1971r – Projekt Kodeksu Kołłątaja : wysunął cele poprawcze kary jako pierwszy; prace nad kodeksem prowadziła wyznaczona przez króla Poniatowskiego komisja. Założenia Kodeksu: równość wobec prawa; nie karać aby karać; ograniczenie kary śmierci; zniesienie kar cielesnych; upowszechnienie kar więzienia; podział na: więzienia z pracą przymusową, więzienia bez pracy przymusowej; rozdzielenie więźniów ze względu na płeć, popełnione przestępstwo, siłę fizyczną, więźniów karnych od śledczych; więzienie miało też wychowywać; płaca za pracę, praca adekwatna do więźnia. Ten projekt nigdy nie był zrealizowany, ale brano pod uwagę jego założenia.
1827r – szefem więziennictwa został Fryderyk Skarbek, powierzono mu Reformę Więziennictwa. Funkcje więzienia wg Skarbka: miejsce wykonywania kary, środek zabezpieczenia społeczeństwa przed przestępcami, środek poprawy przestępców. Cel: poprawa przez klasyfikację stopnia demoralizacji. Zlikwidował kilka więzień i zbudował nowe; zniósł roboty publiczne; zakłady przemysłowe na terenie więzień, głownie zakłady włókiennicze; noc – odosobnienie, dzień – wspólna praca; po wyjściu na wolność można było kontynuować pracę; klasyfikacja z uwzględnieniem stanu demoralizacji; skazani oddzielnie od aresztowanych; wprowadził 2 ciepłe posiłki; zmniejszył wagę kajdan; codzienne spacery na powietrzu; był lekarz, izba chorych; chciał wprowadzić badania aby rozpoznać osobowość więźnia; pomoc postpenitencjarna (po wyjściu); uregulował problem matek – więźniarek, dzieci z matkami do 2 roku życia; zalecał studia pracownikom więzień. 1829r – Skarbek zainicjował Towarzystwo Opieki nad Moralnie Zaniedbanymi Dziećmi.
7.03.1928r – Prezydent RP wydal rozporządzenie w sprawie organizacji więziennictwa: *proces zmian wykonywania kary na resocjalizacyjny z represyjnego *więzienia podzielono na: samodzielne, przy sądach grodzkich (krótkie kary) *więzienia karne, śledcze, karno – śledcze *więzieniem kierował naczelnik * były 4 komisje organizacyjne: kancelaria, dział administracyjny (rozmieszczenie i ochrona), dział pracy więźniów, dział gospodarczy (utrzymanie) *więzienia zwykłe i specjalne ^więzienia zwykłe – osobne zakłady dla tymczasowo aresztowanych i skazanych na areszt, osobne zakłady dla kobiet i niepełnoletnich ; ^więzienia specjalne – podzielono je na: 1.obserwacyjno – rozdzielcze, 2.penitencjarne zakłady lecznicze, 3.więzienia izolacyjne, 4.kolonie rolne, 5.zakłady rzemieślnicze, 6.karne ruchome ośrodki pracy.
Kolonie Rolne (Więzienie Resocjalizacyjne): zakładano w nowoczesnych majątkach; skazani pracowali na roli; w nich osadzano osoby pierwszy raz karane, w wieku do 30 lat, skazane na karę pozbawienia wolności do 5 lat; skazani mieszkali w budynkach bez krat; nie było dozoru na terenie kolonii; w każdej kolonii były 2 szkoły: Rolnicza Szkoła Zawodowa, Powszechna Szkoła 6klasowa; w 1938r w Polsce było 7 kolonii męskich i 1 żeńska.
Zakłady (więzienia) Rzemieślnicze: osadzano w nich osoby pierwszy raz karane, w wieku do 30 lat, mieszkające w miastach, na wolności zajmujące się rzemiosłem; osadzeni pracowali w warsztatach, chodzili do szkół; przed wojną były 2 więzienia rzemieślnicze.
Ruchome Ośrodki Pracy: osadzano w nich za drobne kradzieże na kary do 1 roku; skazani umieszczani tam byli do 45 roku życia; mieszkali w barakach, które można było przenosić; pracowali przy pracach drogowych, melioracyjnych, od 6 – 18 godzin z 2godzinną przerwą na obiad i odpoczynek; praca bez płacy, ale lepsze posiłki; ośrodki te czynne od kwietnia do listopada (od listopada wypuszczano do domu); były przedterminowe zwolnienia za dobrą pracę; kary za nie pracowanie. W 1939r było 30 ruchomych ośrodków pracy, 10000 więźniów w nich.
Cel wykonywania kary pozbawienia wolności: „Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie na skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności, oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymywania się od powrotu do przestępstwa.”
Cele różnią się stopniem efektywności:
CEL MINIMUM – można go określić jako taki stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie (po zwolnieniu z więzienia) w sposób nie naruszający norm prawnych. Czyli jest to zabezpieczenie byłego przestępcy przed recydywą. Zmiany minimum: unika sytuacji kryminogennych; umiejętność powstrzymywania zachowań przestępczych; żyje z dnia na dzień; niestabilność życia rodzinnego.
CEL MAKSIMUM – jest to taki stan osobowości więźnia, który umożliwi mu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nie naruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych. Zmiany maksimum: całkowicie wyklucza możliwość sytuacji kryminogennych; przekonany jest o tym, że bez sensu jest łamać normy prawne; ma plany na przyszłość, jest konsekwentny, pomału realizuje swoje plany.
1931r – Pierwszy Polski Regulamin Więzienny, wprowadzono działalność wychowawczą i system progresywny (progresja – postęp w wychowaniu, rozwijanie się).
1932r – ujednolicono dla całego państwa Kodeks Karny, uwzględniał indywidualizację kary przy jej orzekaniu i jej wykonaniu.
26.07.1939r – Ustawa o Organizacji Więziennictwa