Istnieją dwa podstawowe paradygmaty (orientacje) metodologiczne :
Główne założenia nurtu pozytywistycznego (orientacji badawczej ilościowej) (E. Zaręba, 1998)
zachowanie i działanie ludzi przebiega wg. określonych stałych reguł, daje się zatem badać metodami przyrodoznawstwa
monizm metodologiczny nakazuje najwyżej cenić metody nauk ścisłych i do nich niezależnie od różnicy przedmiotu badania dostosowywać metody innych nauk
celem nauki jest wyjaśnianie na podstawie ustalania przyczyn badanego zjawiska, zatem celem wszystkich badań jest weryfikacja hipotez przyczynowych
badania prowadzone są wg. Szczegółowych projektów, zmienne są ściśle zdefiniowane, kroki sprecyzowane, problematyka zoperacjonalizowana , czyli dotyczy tego co jest obserwowalne i mierzalne, techniki i narzędzia wystandaryzowane
wyrazem dbałości o obiektywizm są liczne zabiegi standaryzacyjne skutkujące dążnością do eliminowania wpływu badacza na rezultaty badań
Można przyjąć, że nie istnieje jedyna uniwersalna dla wszystkich badań metoda, lecz że wykorzystywane są przynajmniej dwie orientacje metodologiczne związane z podejmowanymi badaniami, tj. orientacja ilościowa i jakościowa. Każda z nich ma swoją specyfikę, którą należy uwzględniając w badaniach, gdyż inaczej definiuje problemy, inaczej je wyjaśnia i interpretuje. Każde z tych podejść wymaga innych umiejętności i procedur badawczych.
W badaniach ilościowych przedmiotem badań są obiekty, rzeczy, zjawiska, zdarzenia jak i człowiek, charakteryzujący się pewnymi specyficznymi właściwościami, będącymi obiektem zainteresowań badaczy. Badaniami ilościowymi obejmują się te cechy i właściwości przedmiotów, które są obserwowalne i dają się policzyć i zmierzyć. Przedmiotem badań ilościowych jest także człowiek lub grupa społeczna. Badania te odnoszą się głównie do czynników wpływających na fizyczny, psychiczny i społeczny rozwój człowieka oraz na jego funkcjonowanie w społeczeństwie. (Maszke, 2008, s. 67)
Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań, obok poprawnego sformułowania problemu i hipotez badawczych, wyłonienia zmiennych i ich wskaźników, jest właściwy dobór odpowiednich metod i technik, czyli określonych sposobów postępowania badawczego. Są one, jak podkreśla się we współczesnej metodologii badań naukowych sposobami bardziej lub mniej zróżnicowanymi . Ogólny sposób podejścia badawczego przypisuje się zazwyczaj metodzie, a szczegółowy sposób technice badań pedagogicznych.
W ujęciu A.Kamińskiego metoda to:
„Zespół metodycznych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (Pilch, 2001, s. 71)
Wg Sztumskiego metoda to „system zasad i reguł odnoszących się do praktycznej lub teoretycznej działalności człowieka” (Sztumski, 1976, s. 37)
Wg Nowaka metody badawcze to „typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania” (Maszke, 2008, s. 157)
Wg Zaczyńskiego metoda badania to „określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są: celowe, planowe, obiektywne, dokładne i wyczerpujące” (Maszke, 2008, s. 156)
Uszczegółowioną odmianą metody badań jest technika badawcza czyli:
Wg Kamińskiego to „czynności praktyczne , regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów” (Pilch, 2001, s. 71)
Wg Sztumskiego mówiąc o technikach badawczych mamy na myśli „zespół czynności związanych z różnymi sposobami przygotowywania i przeprowadzania badań społecznych” (Sztumski, 1976, s. 48)
Wg Lutyńskiego technika badawcza to „zespół konkretnych czynności wykonywanych zgodnie z określonymi zasadami w wyniku których uzyskuje się materiały i informacje niezbędne do dalszych czynności badawczych” (Maszke, 2008, s. 205)
Wg Łobockiego techniki to bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich służebną rolę” (Sobocki, 2006, s. 27)
Pilch: „Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym niż metoda. Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych. Metoda natomiast zawiera w sobie szereg działań o różnym charakterze, zarówno koncepcyjnym, jak i rzeczowym, zjednoczonych celem generalnym i ogólną koncepcja badań” (Pilch, 2001, s. 71)
Techniki badan to czynności poznawcze, to najczęściej proces angażujący badacza i innych ludzi. Wszystko inne to narzędzie służące tym czynnościom, czyli np. kwestionariusze do ankietowania, arkusze opisu, obserwacji itp.
Skuteczność metody zależy od przyjętej techniki.
Wg Pilcha narzędzia badawcze to „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań” (Pilch, 2001, s. 71)
Jeśli chodzi o klasyfikacje metod badawczych ilościowych Pilch wyróżnia następujące metody:
- eksperyment pedagogiczny,
- metoda sondażu diagnostycznego,
- monografia pedagogiczna,
- metoda indywidualnych przypadków.
Pilch wyróżnia następujące techniki badań obecnie najczęściej stosowne i użyteczne w badaniach pedagogicznych, będące technikami używanymi w przypadku badan ilościowych:
- obserwacja,
- wywiad,
- ankieta,
- badania dokumentów,
- analiza treści,
- techniki projekcyjne.
EKSPERYMENT PEDAGOGICZNY
Wg Zaczyńskiego to „metoda naukowego badania wycinka rzeczywistości polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem.” (Pilch, 2001, s. 73) [wg Pilcha jest to najbardziej trafna definicja]
Wg Łobockiego eksperyment jest „metodą badania zależności między jednym a kilkoma celowo dobranymi oddziaływaniami natury dydaktyczno-wychowawczej (czyli zmiennymi niezależnymi) a ściśle określonymi skutkami, jakie powstają w wyniku wspomnianych oddziaływań (tj. zmiennymi zależnymi)”. Istotną więc cechą rozumianego w ten sposób eksperymentu jest poddanie starannej kontroli zarówno zmiennych niezależnych (eksperymentalnych), jak i zmiennych zależnych i niejednokrotnie także zmiennych pośredniczących. (Łobocki, 2001, s. 223)
Charakter eksperymentu zatem polega na wprowadzeniu do wybranego układu (tj. zbiorowości społecznej, zjawiska, procesu) specjalnie przez nas wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia jakie zmiany zajdą w obserwowanym układzie pod wpływem tego czynnika czyli zmiennej niezależnej.
Celem eksperymentu jest więc wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu. (Pilch, 2001, s. 73)
Łobocki pisze, że wymagania jakie stawia się eksperymentom zakładają aby:
badane zjawisko dawało się wywołać
warunki eksperymentu były precyzyjnie określone i poddawały się manipulacji
przeprowadzone badania można było powtórzyć przy zachowaniu tych samych warunków
uzyskane zmiany dawały się zmierzyć.
Posługując się metodą eksperymentu pedagogicznego, można sprawdzić w sposób wysoce prawdopodobny praktyczną przydatność różnych pomysłów w zakresie usprawnienia działalności dydaktycznej i wychowawczej nauczycieli czy wychowawców. (Pilch, 2001, s.73-74)
W eksperymencie pedagogicznym najczęściej występujące techniki to: obserwacja, wywiad, ankieta.
OBSERWACJA
Wg Pilcha jest to czynność badawcza polegająca na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń. Jest ona najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów. Obserwacja dostarcza badaczowi najbardziej naturalnej wiedzy o obserwowanej grupie, a więc i najbardziej prawdziwej.
Najbardziej popularną postacią obserwacji jest obserwacja otwarta (lub swobodna). Dzięki jej zastosowaniu można uzyskać wiedze ogólną o obiekcie badań. Która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań, a głównie do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych.
Bardziej zorganizowaną forma obserwacji, prowadzonej już w randze naukowej jest systematyczna obserwacja bezpośrednia lub pośrednia. Polega ona na planowanym gromadzeniu postrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.
Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca, która może dwie postacie: jawną - polegającą na poinformowaniu grupy o roli badającego, ukrytą - występująca gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia nowy jej członek.
Adekwatnymi do obserwacji narzędziami badawczymi są: narzędzie niestandaryzowane - notatki, opisy, rejestracja dźwiękowa lub fotograficzna, standaryzowane - arkusz obserwacyjny lub dziennik obserwacji.
WYWIAD
Wywiad zdaniem T. Pilcha jest „rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz”. Jest to jednak, jak zwraca uwagę autor, definicja szeroka, obejmująca wszystkie rodzaje i sposoby przeprowadzania wywiadów. Wywiad służy przede wszystkim poznawaniu faktów, opinii i postaw danej zbiorowości, a materiał uzyskany drogą wywiadu pozwala prócz tego na analizę układów i zależności pomiędzy zjawiskami. Wyróżnia się wiele typów wywiadów:
skategoryzowany - ściśle ograniczający kolejność i brzmienie stawianych pytań,
nieskategoryzowany - dający możliwość swobody w formułowaniu, zmienianiu ich kolejności, a także pogłębianiu zagadnień poprzez stawianie dodatkowych pytań,
jawny - podczas którego badany poinformowany jest o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu,
ukryty - podczas którego badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy,
jawny nieformalny - a właściwie ukryty formalny, podczas którego osoba badana orientująca się w fakcie prowadzenia z nią wywiadu, nie zostaje poinformowana o rzeczywistym jego przedmiocie,
indywidualny i zbiorowy - w zależności od liczby osób biorących jednorazowo udział w wywiadzie.
Narzędziem badawczym adekwatnym do techniki wywiadu jest kwestionariusz wywiadu.
ANKIETA
Badania ankietowe zdaniem Pilcha to technika gromadzenia informacji, polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. (Pilch, 2001, s. 96)
Ankieta dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego, podzielonego na kilka zagadnień szczegółowych. Szuka się zatem ścisłych skategoryzowanych, jednoznacznych i porównywalnych danych na dany temat jego zagadnienia. Ta technika badawcza jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych jako narzędzie poznawania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach czy danych liczbowych.
M. Łobocki w ankiecie wyróżnia następujące rodzaje pytań:
otwarte - dające badanemu całkowitą swobodę wypowiedzi,
zamknięte - wymagające wyboru odpowiedzi spośród podanego zestawu gotowych odpowiedzi,
półotwarte - dające możliwość dania odpowiedzi innej niż podaje zestaw gotowych odpowiedzi,
alternatywne - dające możliwość odpowiedzi na nie w sposób dwojaki („tak” lub „nie”),
dysjunktywne - wymagające wyboru jednej spośród więcej niż dwóch możliwych odpowiedzi,
koniunktywne - dające możliwość wyboru więcej niż jednej odpowiedzi spośród podanego zestawu odpowiedzi,
filtrujące - wyłączające z badań osoby, które nie mają nic do powiedzenia w interesującej badacza sprawie,
kontrolne - pozwalające wykluczyć z badania osoby, które odpowiadają w sposób nie zgodny z prawdą. (Łobocki, 2001, s. 252)
Narzędzia badawcze ankiety: kwestionariusz ankiety.
SONDAŻ DIAGNOSTYCZNY
Metoda ta zwana metodą reprezentacyjną, charakteryzuje się tym, że pozwala uzyskać informacje o licznych zbiorowościach, poprzez badania opierające się na niewielkiej próbie - zwanej próbą reprezentacyjną. (Maszke, 2008, s. 172)
Wg Maszke sondaż jest sposobem gromadzenia wiedzy o interesujących badacza zjawiskach, zdarzeniach czy procesach zachodzących w środowisku społecznym, w oparciu o sondowanie opinii osób dobranych z określonego punktu widzenia. (Maszke, 2008, s.172)
Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastanie badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu o zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie. (Pilch, 2001, s. 79)
Metoda sondażu charakteryzuje się tym, że:
- do kontaktu między badaczem a badanymi dochodzi za pośrednictwem ankiety, rozmowy, wywiadu lub Internetu,
- wypowiedzi respondentów przyjmowane są we wskaźniki ich rzeczywistych przekonań, postaw, przeświedczeń czy zainteresowań,
- w badaniach stosuje się wysoce wystandaryzowane narzędzia badawcze,
- zebrane informacje nadają się do analizy ilościowej.
W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne.
ANALIZA DOKUMENTÓW
Analiza dokumentów to zdaniem T. Pilcha technika badawcza „służąca do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach”. Dla potrzeb badań pedagogicznych T. Pilch wyróżnia dwa rodzaje dokumentów: dokumenty kronikarskie i opiniodawcze.
- Dokumenty kronikarskie - to wszelkie materiały obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działania, to wszelka dokumentacja instytucji badanej placówki czy zjawiska.
- Dokumenty opiniodawcze - to wszelkie osobiste materiały powstałe bez udziału badającego w ogóle lub tylko jako czynnika inspirującego. Mogą to być pamiętniki, listy, wypowiedzi na piśmie na określony temat itp.
Nachmiasowie sondaż diagnostyczny nazywają badaniami sondażowymi. Oprócz wywiadu osobistego opisują oni jeszcze dwie metody prowadzenia badań sondażowych: ankietę pocztową i wywiad telefoniczny.
Ankieta pocztowa jest nieosobistą metoda prowadzenia badań sondażowych. Do jej podstawowych zalet należą: niskie koszty, anonimowość, dostępność i stosunkowo niski błąd wypływający ze stronniczości. Do podstawowych wad należą: niski odsetek odpowiedzi, brak możliwości dalszego sondowania, brak kontroli nad tym kto wypełnia ankietę.
Wywiad telefoniczny został generalnie zaakceptowany jako alternatywa dla wywiadu osobistego. Jest wygodny i mało kosztowny. Ponadto daje często wyższy odsetek odpowiedzi w porównaniu z wywiadem osobistym.
MONOGRAFIA PEDAGOGICZNA
Według T. Pilcha stanowi ona „metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzące do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych”.
Zatem przedmiotem badań monograficznych na użytek pedagogiki może być każda „struktura sformalizowana”, która związana jest bezpośrednio lub pośrednio z pełnieniem funkcji opiekuńczej, wychowawczej czy kształcącej, w tym szczególnie szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawcze i różnego rodzaju instytucje propagowania kultury, takie jak muzea i domy kultury.
W badaniach monograficznych dąży się do sięgnięcia w głąb danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowania zarówno jako systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób.
Metoda monograficzna, tak jak i inne metody pedagogiczne może być realizowana przez wiele różnorodnych technik badań. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady. (Pilch)
METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW
Zwana jest także „studium indywidualnych przypadków”. Jest „sposobem badan polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”.(Pilch, 2001, s. 78)
Przedmiotem jej badan są konkretne sytuacje życiowe, w których uwikłany jest człowiek lub niewielka grupka osób, a niekiedy instytucja lub jej komórka organizacyjna.
Wg Pilcha najbardziej użytecznymi technikami badawczymi w przypadku tej metody jest wywiad, a także obserwacja, analiza dokumentów osobistych. Niekiedy też mogą być pomocne techniki projekcyjne, testy.
Bibliografia:
1. Babbie E., Podstawy badań społecznych, Warszawa 2008, Wyd. Naukowe PWN.
2. Bauman T., Pilch T., Zasady badan pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, Wyd. Żak.
3. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2001, Impuls.
4. Maszke A.W., Metody i techniki badan pedagogicznych, Rzeszów 2008, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
5. Nachmias D., Nachmias-Frankfort C., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, Wydawnictwo Zysk i S-ka.
5. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badan społecznych, Katowice 1976, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.
Główne założenia nurtu humanistycznego ( orientacji badawczej jakościowej) (E. Zaręba)
nauki humanistyczne, mają swą specyfikę oraz mają również własną logikę badań
celem badan jest rozumienie badanych zjawisk w ich unikalności, jest to zrozumienia doświadczania czegoś jednolitego ( tworzącego zwartą całość) - jest to więc badanie opisowe i jednostkowe
to zrozumienie jest niemożliwe bez całościowego (holistycznego) podejścia, które uwzględnia każdorazowego kontekst w jakim tkwią badane jednostki
ponieważ w akcie rozumienia ogromna rolę gra empatia, wczuwanie się , zatem podkreśla się wagę ujęć subiektywnych
7